Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Azərbaycan xalqının, dilinin və mədəniyyətinin
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. Azərbaycan xalqının, dilinin və mədəniyyətinin
təşəkkülü məsələləri Müasir İran tarixşünaslığında əsas meyillərindən biri də Azərbaycan xalqının mənşəyinin saxtalaşdırılması, onun müs- təqil inkişafını, avtoxton xarakterini inkar etmək, mədəniyyətini və dilini İranın ümumi tarixində və mədəniyyətində, fars dilində əritmək cəhdləridir. Paniranizm mövqeyindən çıxış edən bir sıra İran tarixçiləri Azərbaycan millətinin mövcudluğunu, Şimali Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlılarla Cənubi Azərbaycanda yaşayan azərbaycanlılar arasında hər hansı etnik-milli birliyi şübhə altına salır, bununla da cənubda yaşayan azərbaycanlılara qarşı İranda yeridilən ayrı-seçkilik və assimilyasiya siyasətinə bir növ haqq qazandırmağa çalışırlar. Azərbaycan türklərinin tarixinə, dilinə, mədəniyyətinə mü- nasibətdə İran tarixşünaslığında mövcud olan bu şovinist-mil- lətçi baxışların ilk konturları hələ XIX əsrin sonu - XX əsrin ilk illərində özünü göstərməyə başlamışdır. Bunu həmin dövrdə Azərbaycan türklərinin milli kimlik şüurunun inkişafına, milli 1 Sərdariniya S. Nəqde yek noqte əz yek ketab. Ərran vilayəti əst əz Azər- baycan, s. 38. Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında 77 hüquqları uğrunda mübarizəsinə fars millətçilərinin mənfi əks- reaksiyası kimi səciyyələndirmək olar. Xüsusən, 1918-ci ildə Quzey Azərbaycanda müstəqil və modern dövlətin yaradılması, Güney Azərbaycanda isə Ş.M.Xiyabani hərəkatı İranda Azər- baycan türklərinə qarşı qərəzli və şovinist meyillərin güclənmə- sinə güclü təkan vermişdi. İranda Qacarlar dövlətinin həm daxili səbəblərdən, həm də ölkədə maraqları toqquşan beynəlxalq güclərin amansız rəqabəti üzündən tamamilə zəifləməsi nəticəsində 1925-ci ildə hakimiy- yətə gətirilən Rza xan ilk gündən qondarma “Pəhləvi” soyadını götürərək Azərbaycan türklərinə və türk dilinə qarşı təzyiqlərə başladı, İranın bütövlüyünü, Sasanilər zamanındakı kimi ariyaçı- lıq ruhunu canlandırmaq, “bir millət - bir dil” varlığına nail ol- maq üçün ölkənin ikinci böyük dili olan türkcənin və digər dillə- rin – ərəb, kürd və başqa dillərin sıxışdırılması və qadağan edil- məsi dövlət siyasətinə çevrildi. Əslində peşəkar hərbi xidmətçi, yoxsul türk Dadaş bəyin oğlu Rza xanın Pəhləvilərlə heç bir əla- qəsi yox idi və həyata keçirdiyi tədbirlər öz hakimiyyətini qoru- yub saxlamaq və daha da möhkəmləndirmək üçün idi. 1 Əvvəllər İran şahının rusların köməyi ilə yaratdığı kazak briqadasında pulemyotçu kimi hərbi xidmətə başlayan, ölkədəki şahlıq rejimi- nə qarşı davamlı baş qaldıran qiyam və ixtişaşların yatırılmasın- da amansızlıqla iştirak edən və polkovnik rütbəsinədək qalxan Rza xan ingilislərin diqqətini cəlb etmiş, onların əli ilə baş vəzir, eyni zamanda müdafiə naziri və silahlı qüvvələrin baş komanda- nı vəzifələrinə, sonra isə İran şahlığına gətirilmişdi. 2 Tacqoyma mərasimində artıq süqut edən Qacarlar nəslindən olan bir zadə- gan xanım onu tac oğrusu adlandırmış, Rza şah halını pozmadan cavab vermişdi ki, o tac oğrusu deyildir, sadəcə şahlıq tacını ayaqlar altına düşdüyü yerdən qaldırmışdır. 1 Алиев С. История Ирана. XX век. Москва, Институт Востоковедения РАН, «Kraft+», 2004, с.539 2 Atabəyi T. Azərbaycan dər İran-e moaser, s.157. Eynulla Mədətli 78 Bir tərəfdən, təhsilli olmasa da, XX əsrin reallıqlarını an- layan Rza şah ölkəsində maarif və mədəniyyətin inkişafı üçın qonşu Türkiyə Respublikasında Mustafa Kamal Atatürkün həya- ta keçirdiyi islahatlara bənzər islahatlar aparılmasının zəruriliyi- ni başa düşərək o dövrün savadsız İranı üçün müəyyən fəaliy- yətlər göstərir, məktəblər açdırır, müxtəlif kurslar təşkil elətdirir, digər tərəfdən təhsil nazirliyinə tapşırıq verirdi ki, Azərbaycanın məktəblərində nəinki dərs prosesində, hətta tənəffüslərdə belə türk dilində (Azərbaycan türkcəsi) danışmaq qadağan edilsin. İranda Azərbaycan türklərinin ana dilinə hüquq verilməsi ilə əlaqədar davamlı tələblər edildiyi bir zamanda xalqın bu haqlı təbii istəyini heç olmasa qismən həll etmək əvəzinə, Rza şah azərbaycanlıları aşağılayan şəkildə yüksək məmurlarına belə bir göstəriş vermişdi - elə edin ki, Azərbaycan kişiləri fars qadınları ilə daha çox evlənsinlər və nəticədə onların övladları türklərin hər zaman tələb etdiyi kimi “ana dilində” danışsınlar. Təhsilin yalnız fars dilində həyata keçirilməsi həmçinin bu dili bilməyən milyonlarla Azərbaycan türklərini savadsızlıqda saxlayırdı. Belə bir xoş olmayan siyasi tərcümeyi-hala malik Rza şah Pəhləvinin farsların ariya “irqindən” olduğu, ona görə də bütün ölkə farslaşdırılmalı və fars dili tənha dil olaraq İran “millətinin” vəhdətinə xidmət etməli, digər millətlər, dillər və mədəniyyətlər aradan qaldırılmalıdır – siyasi xətti İran tarixşünaslığında da za- man-zaman bir qərəzli metodologiya formalaşdırdı. İrandakı fars olmayan xalqları, xüsusilə də türkləri, onların dillərini və mədəniyyətlərini aşağılamaq, bu xalqların gəlmə olduqlarını, dillərinin də fars dilindən törədiyini “elmi” şəkildə əsaslandır- maq şahlıq siyasətinə xidmət edən bir sıra ideoloqların meydana çıxmasına rəvac verdi. Bu zərərli yanaşma xətti 1979-cu ildə şahlıq rejiminin yıxılmasına qədər məhz bu şəkildə davam etdi- rildi və hər zaman da haqqını tələb edən xalqların müqaviməti ilə rastlaşdı. Keçən əsrin 20-30-cu illərində İranda Azərbaycan xalqının tarixinə, dilinə, mədəniyyətinə qarşı fars millətçi ideoloqlarının, |