Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
83 Kitabının “İlk türklər Azərbaycanda” bölümündə Ə.Kəsrə- vi yazır: “ilk türk dəstələrinin Azərbaycana mühacirət etməsi Sultan Mahmud Qəznəvi zamanında baş verdi”. Sonra isə qeyd dir ki, “araşdırmalarımızdan bilirik ki, türki (türk dili - E.M.) Azərbaycana səlcuqlar zamanı türk ellərinin bura köçməsi yolu ilə gəlmişdir. 1 O, tarixi mənbələrin türk xalqları olan hunların, sabirlərin, xəzərlərin və bulqarların miladi tarixi ilə IV-V əsrlər- də Azərbaycana gəldiklərini təsdiqləyən məlumatlarına göz yu- mur. Sasanilər hakimiyyəti zamanı da (III-VII əsrlər) İran ərazi- sinə Göytürk tayfalarından ibarət olan türk tayfaları gəlmişdilər və hökmdar Ənuşirəvanın fərmanı ilə onlar Azərbaycanda məs- kunlaşdırılmışdı. Bu məlumatları İranda Sasanilər dövründən bəhs edən «Ənuşirəvanın xatirələri» mənbəyinə istinad edən Ca- vad Heyət yuxarıda adı çəkilən kitabında 2 şərh etmişdir. Ə.Kəsrəvi Həmdullah Qəzvinin “Nüzhət əl-qülub” əsərinə istinad edərək belə hökm verir ki, guya Elxani hökmdarı Əbu Səidin vəfatına qədər (1335) Azərbaycan şəhərlərində türklər yaşamamışdır. Guya həmin tarixdən sonra türkdilli tayfalar iğti- şaşlardan istifadə edərək Azərbaycana hücum etmiş və burada məskunlaşmağa başlamışlar. Məhz bu dövrdən azəri dili sıxışdı- rılır, türk dili rəvac tapırdı. 3 Halbuki, H.Qəzvininin həmin əsə- rində türk əhalinin yaşadığı şəhər və vilayətlərin adları çəkilir ki, bunların sırasında Xoy, Miyanə, Gərmrud, Təsuc, Marağa, Kə- leybər, Xalxal, Firuzabad və başqları var idi. 4 Bu, Ə.Kəsrəvinin və tərəfdarlarının əksinə olaraq Azərbaycanda hələ xeyli əvvəl- lər türklərin yaşadığını göstərir və onların dilləri azəri dili deyil, Azərbaycan türk dili idi. Onların əsas dəlillərindən biri Xətib Təbrizinin Bağdadda öz həmyerlisi ilə guya azəri dilində danış- 1 Kəsrəvi Ə. Azəri ya zəban-e bastan-e Azərbaycan, s. 15. 2 Cavad Heyət. Dilimiz, ədəbiyyatımız və kimliyimiz uğrunda. Bakı, “Elm və təhsil”, 2011. 3 Kəsrəvi Ə. Azəri ya zəbane.., s.23-24. 4 Həmdullah Qəzvini. Nüzhət əl-qülub, Tehran, 1336, s.92-100. Eynulla Mədətli 84 ması iddiasıdır. Əslində isə Xətib Təbrizi onunla azəri dilində deyil, Azərbaycan dilində danışmışdır. Bu məsələyə münasibəti- ni bildirən Azərbaycan tarixçisi S.Onullahi yazır ki, bu əhvalatı Yaqut Həməvi Əs-Səmaninin “Kitabi əl-Ənsab” əsərindən gö- türmüş, oradakı “Azərbaycanca danışdım” cümləsini yanlış ola- raq “azəri dilində danışdım” kimi qeyd etmişdir. 1 S.Onullahi hə- min məqaləsində Əs-Səmaninin əsərindəki hissənin mətnini və tərcüməsini də vermişdi. 2 Y.Həməvinin səhvindən istifadə edən İran alimləri Xətib Təbrizinin öz həmyerlisi ilə azəri dilində da- nışdığını və bununla da XI əsrdə Azərbaycan əhalisinin dilinin azəri dili olduğunu ortaya atmışlar. S.Onullahi azəri dili haqqın- da təsəvvür yaranması üçün bu dildən bir neçə nümunə də vermiş, XI əsrdə yaşamış Qətran Təbrizinin “Divan”ında azəri dilində bir kəlmə belə olmadığını, əksinə fars dilində yazdığı şeirlərində çoxlu azərbaycanca sözlər işlətdiyini göstərmişdir. S.Onullahi Fələki Şirvaninin, Əfzələddin Xəqani Şirvaninin, Mücirəddin Beyləqanini, Nizami Gəncəvinin, Zülfüqar Şirvani- nin şeirlərindəki Azərbaycan sözlərindən də xeyli nümunələr gətirir. 3 S.Onullahi XIII-XIV əsrlərdə yaşamış və fars dilində əsərlər yaratmış tarixçilərin (Hinduşah Naxçıvani, Məhəmməd ər-Ravəndi, Əta Məlik Cüveyni, Rəşidəddin, Əbülqasim Kaşani, Fəzullah Şirazi, Abdulla Şirazi) əsərlərində çoxlu sayda azər- baycanca sözlər, söz birləşmələri, atalar sözləri, zərbi-məsəllər, toponimlər, şəxs adları üzə çıxarmışdır. 4 Hətta X əsrdə Xorasan- da yaşamış Firdovsinin “Şahnamə” əsərində belə biz müasir dil- də işlətdiyimiz türk sözlərinə rast gəlirik. Əbülqasm Kaşani özü- 1 Onullahi S.M. İran burjua alimlərinin əsərlərində Azərbaycan dili tarixinin saxtalaşdırılması, s.144. 2 Onullahi S.M. İran burjua alimlərinin əsərlərində Azərbaycan dili tarixinin saxtalaşdırılması, s.145-146. 3 Onullahi S.M. İran burjua alimlərinin əsərlərində Azərbaycan dili tarixinin saxtalaşdırılması, s.147-149, 149-150. 4 Onullahi S.M. İran burjua alimlərinin əsərlərində Azərbaycan dili tarixinin saxtalaşdırılması, s.150-155. |