Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
61 radıldı. Səfəvi hökmdarları dünyəvi hakimiyyətlə yanaşı, dini hakimiyyəti də ələ keçirdilər. Bununla, mərkəzi hakimiyyət daha da qüvvətləndirildi. Şah sarayında Ali Məşvərət Məclisi və ya Ali Səltənət Şurası ("Məclisi-əla") fəaliyyət göstərirdi. Mər- kəzi və yerli idarə orqanlarının işini tənzimləyən mükəmməl bir bürokratik sistem yaradılmışdı. Ölkə ərazisindəki bütün məh- kəmə işlərinə Ali divan nəzarət edirdi. Səfəvi hökmdarlarının, xüsusən Şah Abbasın keçirdiyi islahatlar nəticəsində Səfəvilərin hərbi qüvvələri dünyanın ən qüdrətli ordularından birinə çev- rilmişdi. Səfəvilərin hakimiyyəti illərində bütün Yaxın və Orta Şərqdə Azərbaycan dilinin rolu daha da artdı. Səfəvi sarayına gəlmiş xarici ölkə elçiləri ilə diplomatik danışıqlar, bir qayda olaraq, Azərbaycan dilində aparılırdı”. 1 Səfəvilər dövləti ilə bağlı İran tarixçilərinin ən çox saxta- laşdırdıqları məsələlərdən biri Səfəvilərin etnik kökü, şiəlik məzhəbinin dövlətin yaranmasında rolu ilə bağlıdır. Burada isə əsas məqsəd Səfəvilər sülaləsini nəyin hesabına olursa-olsun farslaşdırmaq və İranlaşdırmaqdır. Görkəmli rus şərqşünası V.Bartold Səfəvilərin mənşəyi ilə bağlı əminliklə bildirirdi ki, bu sülalənin başçısı Səfiəddin və onun varisləri olan Ərdəbil şeyxləri şübhəsiz İran deyil, türk kökənlidirlər. 2 Sovet tarixçisi İ.Petruşevski də bu fikri təsdiq edir. 3 Ə.Kəsrəvi, onun ardınca S.Rəhimzadə, N.Şeybani və başqaları Səfəvilər sülaləsinin türk deyil, kürd kökənli olması haqqında fərziyyəni müdafiə edirlər. M.C.Məşkur Şah İsmayıldan danışarkən onun türk olmadığını, ancaq hansı səbəblərdənsə (!) türkcə danışdığını və şeirlər yaz- dığını, Azərbaycan tatarlarının türkcə danışdıqlarına baxmaya- raq, təmiz İranlıların türkman və tatar irqləri ilə qarşığı olduğunu 1 Mahmudov Y. Azərbaycan: qısa dövlətçilik tarixi, Bakı, Təhsil, 2005, 140 s. s.30-32 2 Бартольд И. Сочинения, е.2, ч.1, М, 1963, С.748 3 Петрушевский И.П. Государства Азербайдана в XV в. /Сборник статей по истории Азербайджана, вып. 1., Баку, 1949, с.205 Eynulla Mədətli 62 iddia edir. 1 Səfəvilərin tarixinin görkəmli tədqiqatçısı O.Əfəndi- yev ilkin mənbələrə, o cümlədən Səfəvilərin şəcərəsi haqqında məlumatları özündə əks etdirən yeganə mənbə olan Təvəkkül ibn-İsmayıl ibn-Bəzzazın “Səffat əs-səfa” əsərinə əsaslanaraq Səfəvilərin və ümumiyyətlə, Ərdəbil əhalisinin türk olduğunu sübut edir və göstərir ki, Səfəvilər sülaləsinin kürd və ya İran mənşəli olması haqqında hipoteza etibarlı mənbə məlumatlarına əsaslanmır, Şeyx Səfiəddinin isə türk etnosuna mənsubluğu şübhə doğurmur. 2 Səfəvilər dövrü İran tarixşünaslığında Səfəvilər dövlətində Azərbaycan türk tayfalarının rolunu aşağı salmaqla onların fəa- liyyətini və xidmətlərini arxa plana çəkməyə cəhd göstərilir. Məsələn, N.Şeybani yazır ki, əslində İranın siyasi birləşməsinə nail olmaq üçün türk tayfaları Şah İsmayılın əlində alət və vasitə idilər. 3 İran tarixçilərinin bu qərəzli iddiaları Azərbaycan və bir sıra xarici tədqiqatçıların əsərlərində elmi şəkildə təkzib edilmiş və sübut edilmişdir ki, Qızılbaş tayfalarının səyləri və hərbi qüd- rəti sayəsində gənc İsmayıl öz əsas rəqiblərinə qalib gələrək bö- yük bir imperiya yaratmışdır. Tarixi mənbələr bizə həmin tay- faların və onların başçılarının adlarını saxlamışdır. Həmin mən- bələr təsdiq edir ki, Səfəvilər dövlətində hakimiyyət türk tayfa birliklərinin əlində idi, əsas vəzifələr, vilayətlərin hakimləri on- lardan təyin olunurdu. Hərbi komandanlıq və qoşunlar Qızılbaş tayfalarından və onların əmirlərindən təşkil olunurdu. Buna görə də, Azərbaycan tayfalarının ana dili – türk dili nəinki Səfəvilər sarayında, eləcə də bütün İranda geniş yayılmış və ümümişlək dilə çevrilmişdi. Bunu hətta türklərə mənfi münasibətini gizlət- məyən Məhəmməd Cavad Məşkur da etiraf etməli olmuşdur. O, 1 Məşkur. M.C. Nəzəri be tarix-e Azərbaycan, Tehran, 1349, s.242-243, 253 2 Эфендиев О. К освещению некоторых вопросов истории сефевидов в современной иранской историографии, c.130-131. 3 Şeybani N.M. Təşkil-e şahənşahi Səfəviyye, Ehyayi vəhdəti melli, Tehran, 1346, s.246. |