Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
53 landırılmadığını, adətən Arran, Şirvan, Qafqaz kimi göstərildi- yini iddia edirlər. S.Burnaşev 1793-cü ildə Kurskda çap etdirdiyi «Описа- ние областей Адребижанских в Персии и их политическое состояние» adlı 27 səhifəlik kitabçasında o zaman müstəqil xanlıqlardan ibarət olan və yalnız nominal surətdə İran dövlətinə tabe hesab edilən Azərbaycan vilayətlərini birər-birər qısaca təsvir edərək onların mərkəzi şəhərləri olan Bakı, Quba, Nuxa, Şirvan, Gəncə, Şuşa, Naxçıvan, Təbriz, Marağa, Urmiya, Xoy, Ərdəbil, Meşgin və sair haqqında qısa məlumat vermişdir (Gürcü çarı II İraklinin (1762-1798) yanında Rusiya dövlətinin səlahiyyətli nü- mayəndəsi, rus zabiti, polkovnik Burnaşev 1786-cı ildə həmin əsəri yazmış və 1793-cü ildə Kurskda çap etdirmişdir – E.M.). 1 Fransız səyyahı Jan Şarden də (XVII əsr) Azərbaycanın hüdudlarından danışarkən göstərirdi ki, “Azərbaycan Səfəvi im- periyasının ən böyük əyalətlərindən biridir. Şərqdən Xəzər dənizi və Hirkanla, cənubdan Part əyaləti ilə, qərb tərəfdən yuxarı İrə- vanla və Araz çayı ilə, şimaldan isə Dağıstanla həmsərhəddir”. 2 Qafqazda rus qoşunlarının baş komandanı Sisianov impe- rator I Aleksandra göndərdiyi raportda (12 mart 1803-cü il) Qa- rabağ xanı İbrahimXəlil xanı və b. nəzərdə tutaraq yazmışdı: “Azərbaycan xanlarının böyük hissəsinin açıqdan-açığa İran müstəbid idarəsindən zəhləsi gedir”. 3 Gəncə şəhərinin işğalı günlərində isə, 1804-cü il yanvarın 3-də Sisianov qraf Voronso- 1 Описание областей Адребижанских в Персии и их политического сос- тояния сделанное пребывающим при его Высочестве царя Карталинс- ком и Кахетинском Ираклия Темуразовиче полковником koвалером Бурнашовым в Тифлисе в 1786 г., Курск, 1793; Tağıyeva Ş., Göstərilən əsəri, s.120-121 2 Jan Şarden. Səyahətnamə: cənab kovaler Şardenin Səfəvilərə və Şərqin digər yerlərinə səyahətləri (fransız dilindən tərcümə, ön söz və şərhlər Vaqif Aslanındır). Bakı, 1994, s.68 3 Aktı Kavkazskoi Arxeoqrafiçeskoi komissii (sonra: AKAK), II cild, sənəd 1216 ; Köçərli T. Qarabağ: Yalan və Həqiqət, Bakı, 1997, s.19. Eynulla Mədətli 54 va yazırdı: “Asiyalıların basılmaz saydıqları Gəncə qalası bütün Azərbaycanı vahimədə saxlayır”. 1 Hər iki halda Sisianov heç şübhəsiz, konkret olaraq Şimali Azərbaycanı, geniş mənada isə şimallı-cənublu bütün Azərbaycanı nəzərdə tutmuşdu. 2 Gəncə- nin zəbt olunması münasibətilə Rusiya imperatoru I Aleksandr 1804-cü il fevralın 5-də Sisianova “Ali reskript” göndərmişdi. Reskriptdə Sisianova tapşırılmışdı ki, İran şahının “diqqətini Azərbaycandan (mətndə: “Adzerbeydjan” - E.M.) və Xəzər də- nizinin qərb sahilindəki vilayətlərdən” 3 yayındırsın. Heç şübhə- siz ki, burada da ilk növbədə Şimali Azərbaycan nəzərdə tutul- muşdur. İ.V.Qudoviç 1808-ci il martın 7-də Peterburqa məlumat verirdi: “Farslar özləri etiraf edirlər ki, Azərbaycanın indi Rusi- ya hakimiyyəti altında olan hissəsi həmişə İrana etibarsız olub”. 4 1843-cü ildə “Журнал Министерства народного образова- ния” “Azərbaycan ləhcəsinin elastik və xoşavaz” olmasını vur- ğulamışdı. Mirzə Kazım bəy 1853-cü ildə Peterburq Universiteti Şərq dilləri fakültəsinin açılışında izah etmişdi: “Adərbican-tatar dili Rusiyanın Cənubi Qafqaz ərazilərində işlədilən türk ləhcəsi- dir. Bu dil ölkənin (Adərbican) öz adı ilə adlanır. Təbriz (Tav- riz) şəhəri bu ölkənin paytaxtı hesab olunurdu”. 5 Hətta A.Berje 1867-ci ildə Аlmaniyada «Əşari-şüərayi- Azərbaycan» (Аzərbaycan şairlərinin şeirləri) adında kitab da nəşr etdirmiş, həmin kitabda həm Şimali Azərbaycanın, həm də Cənubi Azərbaycanın şairlərinin şeirləri toplanmışdır. 6 1 AKAK, II cild, sənəd s.592. 2 Köçərli T.Qarabağ: Yalan və həqiqət, Bakı, 1997, s.19. 3 Aktı Kavkazskoi Arxeoqrafiçeskoi komissii (sonra: AKAK), II cild, c.594. 4 Присоединение восточной Армении к России. Сборник документов, т. I, Ераван, 1972, s.442 5 Mirza Kazembek. İzbrannıe proizvedenin. Bakı, 1985, s.355, 418; Köçərli T.Qarabağ: Yalan və həqiqət, Bakı, 1997, s.20. 6 Köçərli T. Erməni saxtakarlığı, Bakı, 2001, s.7 Köçərli T.Qarabağ: Yalan və həqiqət, s.19 |