Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
47 tə rast gəlirik; burada belə deyilir: “Azərbaycan qədimdən türk- lərin əlində olan bir ölkədir”. 1 Z.Bünyadov əl-Yaqubidən iqtibas gətirir: “Bəzən Arranı da Azərbaycana daxil edirdilər və o zaman bu "Yuxarı Azərbay- can" [Azərbaycan əl-Ülya] adlanırdı. 2 Həmin müəllif Bərdənin və Beyləqanın adını “Azərbaycan mahalları” cərgəsində qeyd etmişdi. 3 Ərəblər çox vaxt üç ölkəni – Azərbaycan, Arran və Ərməniyəni bir inzibati vahiddə birləşdirərək, bir canişinlik ya- radır və bunu bəzən "Ərməniyə", bəzən də "Azərbaycan" adlan- dırırdılar. Bu halda Azərbaycan böyük ölkə olub, cənubunda Həmədan, şimalında isə Dərbənd yerləşirdi. Azərbaycanın hər tərəfini gəzib onun xəritəsini tərtib edən ibn Hövqəl Azərbay- can, Arran və Ərməniyənin ümumi xəritəsini yaratmış və bunu "Azərbaycanın xəritəsi" adlandırmışdır. O, Xəzər dənizinin də xəritəsini çəkərək, bütün sahil ərazisini Dərbəndədək Azərbay- can adlandırmışdır. 4 Maraqlıdır ki, Yaqut Həməvi Naxçıvanı Azərbaycan şəhəri adlandırır və əlavə edirdi ki, bəziləri deyirlər o, Arran şəhəridir. 5 Əl-Müqəddəsi Arran haqqında bu məlumatı verirdi: Arrana gəldikdə bu ərazi bütün vilayətin (Azərbaycan vilayətinin - Z.B.) üçdə birini təşkil edir və dəniz ilə Araz çayı arasında bir yarım cəzirəyə bənzəyir. Malik [Kür] çayı isə vila- yəti uzununa iki yerə bölür. Onun paytaxtı Bərdə, şəhərləri isə bunlardır: Beyləqan, Şəmkir, Cənzə, Baric, Şamaxı, Şirvan, Bakı, Şabran, Bab ül-Əbvab, Lahican, Qəbələ, Şəki, Malazkerd və Tebla. Arranın tərkibinə Arsax, Şəki vilayəti və Sünik daxil idi 6 . Mirzə Camal Cavanşir göstərirdi ki, Qarabağ vilayəti Arran 1 Bünyadov Z.Azərbaycan VII-IX əsrlərdə, Bakı, 1989, s.174 2 Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, s.158. 3 Vəlixanlı N.M. IX–XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı, 1974, s.34,41 4 Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, s.158. 5 Yenə orada, s.159 6 Yenə orada. Eynulla Mədətli 48 ölkəsinin bir hissəsidir: bu ölkəyə Kür və Araz çayları arasında olan vilayət və torpaqlar və bu torpaqlardakı Gəncə, Naxçıvan, Ordubad, Bərdə və Beyləqan şəhərləri daxil idi. 1 XI əsr müəllifi Mahmud Kaşğarinin «Divanü-lüqat-it- türk» adlı əsərində Azərbadaqan adı ilə verilmiş xəritədə Azər- baycan ölkəsinin hüdudu müasir dövrdə hər iki Azərbaycanın hüdudu ilə təxminən eynidir. Yəni Azərbaycan Gilan, İraqi- Əcəm, Kürdüstan və Qədim Xorasan arasında yerləşmişdir. 2 Ərəb tarixçisi əl-Kufi özünün “Kitab əl-fütuh” (“Fəthlər kitabı”) əsərində VIII əsr Ərəb–Xəzər müharibələrindən bəhs edərkən, Arazdan şimalda yerləşən şəhərləri Azərbaycan ərazilərində lokallaşdırır: “Səid ibn Əmr əl-Hərəşi Varsana, Beyləqana, Bərdəyə, Qəbələyə və Azərbaycanın başqa yerlərinə çaparlar göndərdi”. 3 Həmin salnaməçi digər yerlərdə Beyləqanı, Bərdəni, Qazaxı, Naxçıvanı Azərbaycan ərazisi kimi göstərir: “Xəlifə Azərbaycana Adiyyə ibn əl-Kindini təyin etdi. Adiyyə Azərbaycana gedib Beyləqanda düşərgə saldı”; “Əl-Haris ibn Əmr Azərbaycan ölkəsinə gedib Bərdədə yerləşdi”. 4 “Mərvan Şamdan 120 minlik ordu ilə yola düşür və tezliklə Azərbaycana gələrək, Bərdədən 40 fərsəx və Tiflisdən 20 fərsəx aralı olan Qazax adlı məntəqədə dayanır”. 5 Ət-Təbərinin göstərilən əsə- 1 Mirzə Camal Cavanşir. Qarabağ tarixi, s. 11. 2 Məhmud ben Huseyn ben Məhəmməd Kaşğarəri. Divan-e luğat ul-türk, tərcüme, tənzim və tərtib dr. Seyyid Məhəmməd Dəbirsiyagi, Tehran, Daneşgah-e Ulum-e ensani və motalaat-e Fərhəngi, 1375, s. 42. 3 Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar (ön söz: F.Əsədov; tərcümə edənlər: Z.Bünyadov, C.İskəndərli, H.Əkbərov, S.Sü- leymanova, E.Ağayeva). Bakı, 2005., s.43 4 Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar (ön söz: F.Əsədov; tərcümə edənlər: Z.Bünyadov, C.İskəndərli, H.Əkbərov, S.Sü- leymanova, E.Ağayeva). Bakı, 2005., s.23 5 Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar (ön söz: F.Əsədov; tərcümə edənlər: Z.Bünyadov, C.İskəndərli, H.Əkbərov, S.Sü- leymanova, E.Ağayeva). Bakı, 2005., s.59 |