Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
49 rində və İbn əl-Əsirin (1160-1234) “Əl-kamil fit-tarix” (“Mü- kəmməl tarix”) əsərində verilmiş məlumatlara görə h.91-ci (m.709/710-cu) ildə Məsləmə ibn Əbdül-Malik türklərə (yəni xəzərlərə) qarşı yeni yürüşə çıxmış və Azərbaycan vilayətindəki əl-Baba (Dərbəndə) çatmış, oradakı şəhərləri və qalaları fəth et- mişdi”. 1 Ət-Təbəriyə əsasən Azərbaycan Ərəb xilafətinin tərki- bində olarkən böyük bir ölkə idi, onun güneyində Həmədan, qu- zeyində isə Dərbənd yerləşirdi. 2 Deməli Ərəb xilafəti zamanında Azərbaycanın coğrafi hüdudları şimalda Dərbənd şəhərini əhatə edirdi və Arazın şimalı da Sasanilər dövründə olduğu kimi yenə də Azərbaycan ölkəsinin tərkib hissəsi hesab edilirdi. X yüzildə yaşamış fars tarixçisi Bələmi də özünün “Tərcüme-yi tarix-i Təbəri” (“Təbəri tarixinin tərcüməsi”) əsərində Azərbaycanın sərhədlərini aydın surətdə göstərir: “Azərbaycanın hüdudunun başlanğıcını Əbhər və Zəncan daxil olmaqla Həmədan, axırını isə xəzərlərin Dərbəndindən götürürlər və bu aralıqda olan bütün on-on iki şəhəri Azərbaycan adlandırırlar”. 3 İbn əl-Fəqih Həmədani 902-903-cü illər arasında yazdığı «Kitab əl-məmalik» («Ölkələrin kitabı») adlı əsərində yazır: «Azərbaycanın hüdudu Bərdədən Zəncanadəkdir. Şəhərlərindən Bərgəri, Salmas, Muğan, Xuvey, Varsan, Beyləqan, Marağa, Təbriz; cənub-şərqdən Azərbaycanın ikinci sərhədi Deyləm, Ta- rom, Gilan ölkələri ilədir. (Azərbaycanın buradakı şəhərlərindən Bərdə, Saburxast, Xunəc, Miyanəc, Mərənd, Külsərə, Bərzənd- Bura xarabalıq idi. Afşin buranı abadlaşdırdı və məskən etdi)». 4 1 Историческая география Азербайджана. Баку, 1987,, s.53 2 Bünyadov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, 424 səh., s.136 3 Tərcome-ye tarix-e Təbəri be enşa-ye Əbu Əli Məhəmməd Bələmi. Tehran, 1344,, s.51; Tağıyeva Ş.Ə. Müasir İran burjua tarixşünaslığında Azərbay- can xalqının etnik birliyinin inkar edilməsi haqqında // Azərbaycanın tarix və mədəniyyətinin burjua saxtalaşdırıcılarına qarşı. Bakı, 1978, s.119 4 Müxtəsər-i ketab əl-buldan. Əbubəkr Əhməd ibn İbrahim əl-Həmədani əl- Eynulla Mədətli 50 Həmdullah Qəzvini 1340-cı ildə yazdığı “Nüzhət əl-qü- lub” əsərində də Azərbaycanın İraqi-Əcəm, Gürcüstan, Ermənis- tan və Kürdüstan ilə həmsərhəd olduğunu bildirdikdən sonra Azərbaycan ərazisi sahəsinin uzunluğu haqqında yazır: “Bakı- dan Xalxala qədər 95 fərsəngdir”. 1 Bu mənbələrdə Azərbaycan bir qayda olaraq inzibati məf- humda işlənilsə də, IX-X əsr tarixçisi ət-Təbərinin “Tarix-ər-rü- sul vəl-müluk” əsərində o coğrafi mənada işlədilmişdir: “Azər- baycanın hüdudunun başlanğıcığını, Əhər və Zəngan daxil ol- maqla Həmədanı, axırını isə xəzərlərin Dərbəndini götürürlər və bu aralıqda olan bütün on-on iki şəhəri Azərbaycan adlandı- rırlar”. 2 XII-XIII əsrlər hadisələrindən bəhs edən ərəb müəllifləri əl-Öməri, Əbül-Fida, əl-Məkrizi və İbn Xəldun Dvin şəhərini “Azərbaycan mahallarından” hesab etmişlər. O dövrdə yaşamış məşhur salnaməçi İbn əl-Əsir yazır: “557-ci ilin (1162) şəban (iyul) ayında gürcülər 30 minə qədər əsgəri qüvvə toplayıb, İslam şəhərlərinə və Azərbaycanın Dvin şəhərinə gəldilər”. “599- cu (1202-03) ildə gürcülər Azərbaycanın Dvin şəhərini zəbt edib, bu şəhəri talan etdilər”. 3 Onun “Əl-kamil fit-tarix” əsərinin “Qıpçaqların bir qisminin Azərbaycana girməsi” adlı fəslində Dərbənddən, Qəbələdən və Gəncədən bəhs olunur. 4 Əsərin digər bir yerində Şirvanın Beşbarmaq dağı Azərbaycana aid olunur: “Bu müqəddəs yer Azərbaycan hüdudları daxilindədir. Orada məruf be ibn Fəqih, Leyden, 1885, s. 285.; Vəlixanlı N.M. IX–XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı, 1974, s.31 1 Həmdullah Qəzvini. Nüzhət ul-qulub. Tehran, 1957, s. 85 2 Tərcomeye-tarix-e Təbəri be enşa-ye Əbu Əli Məhəmməd Bələmi, Tehran, 1344, s.51; Tağıyeva Ş., göstərilən məqaləsi, s.119 3 İbn əl-Əsir. Əl-kamil fit-tarix (ərəb dilindən tərcümə edəni: M.Əfəndizadə). Bakı, 1959, s.153. 4 İbn əl-Əsir. Əl-kamil fit-tarix (ərəb dilindən tərcümə edəni: M.Əfəndizadə). Bakı, 1959, s.177-181 |