Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
57 İran tarixçiləri Azəbaycan tarixinin ayrı-ayrı dövrlərini də saxtalaşdırmaqla onun bütün Şərqin, o cümlədən İranın tarixində oynadığı rolu da inkar etməyə səy göstərirlər. Halbuki, Azərbay- can qədim insanların ilk məskənlərindən, bəşər sivilizasiyasının ilk beşiklərindən biri hesab olunur. Bunu Azərbaycan ərazisində aşkar edilmiş maddi - mədəniyyət abidələri, o cümlədən Azıx mağarasında tapılmış ilk insan nümunələri, Qobustan qayaüstü təsvirləri də təsdiq edir. Azərbaycan xalqı, eyni zamanda dün- yanın ən qədim dövlətçilik ənənələrinə malik xalqlarındandır. Azərbaycan xalqı təqribən beş min illik dövlətçilik tarixinə ma- likdir. Azərbaycan ərazisində ilk dövlət qurumları hələ eramız- dan əvvəl IV minilliyin sonu - III minilliyin əvvəllərindən başla- yaraq Urmiya hövzəsində yaranmışdır. Burada meydana gəlmiş ən qədim Azərbaycan dövlətləri bütün regionun hərbi-siyasi tari- xində mühüm rol oynamışlar. Arxeoloji abidələr və qədim yazılı mənbələr Azərbaycanın Mesopatamiya və Kiçik Asiyanın qədim dövlətləri (Şumer, Akkad, Aşşur, Het və s.) ilə sıx əlaqələrindən xəbər verir. Sonrakı dövrlərdə də Azərbaycan ərazisində müxtəlif adlarla çox dövlət mövcud olmuşdur. Bunlardan bilavasitə Azər- baycan adlanan dövlət olmasa da, ölkə Azərbaycan adını daşıyırdı və deməli o dövlətlər də tarixi Azərbaycan dövlətləridir. Hələ eramızdan əvvəl IX əsrdə Cənubi Azərbaycan ərazisində Manna dövləti yaranmışdı. Arazın bu tayında isə Herodotun (e.ə.V əsr) verdiyi məlumata görə, massagetlərin öz dövləti olmuş və bu dövlətin hökmdarı qəhrəman qadın Tomiris, Arazı keçib mas- sagetlərlə müharibəyə başlayan İran hökmdarı Kiri məğlub etmiş- di. Bir sıra mütəxəssislərin (Senkovski, M.Quboğlu və b.) fikrinə görə, e.ə. VII əsrdə Orta Asiyadan Azərbaycana gələn saklar türk soylu olmuşlar. E.ə. IV əsrin sonlarında Azərbaycanın cənubunda Atropate- na, şimalında Albaniya dövləti yaranmışdı. Tarixin sonrakı dövrlərində də Azərbaycan ərazisində qüdrətli dövlətlər mövcud olmuşdur. Müxtəlif dillərdə olan mənbələrdə Azərbaycan döv- lətlərinin tarixi haqqında kifayət qədər məlumatlar öz əksini Eynulla Mədətli 58 tapmışdır. Buna baxmayaraq, İran tarixçilərindən bəziləri həmin dövlətlərin Azərbaycan tarixi ilə heç bir əlaqəsinin olmadığını iddia etməkdədirlər. Bunların sırasında yuxarıda artıq adlarını çəkdiyimiz tarixçilərlə yanaşı, Əhməd Kavyanpuru, Əli Deh- qanı, Məhəmməd Cavad Məşkuru, Manuçehr Murtəzəvini, Cə- maləddin Fəqihi və başqalarını da göstərmək olar. 1 C.Fəqih özü- nün “Aturparakan və nehzəte ədəbi” əsərində Azərbaycanın ta- rixi coğrafiyası, Azərbaycan xalqının etnogenezi, mədəniyyət və ədəbiyyat tarixi ilə bağlı bir sıra qərəzli mülahizələr söyləmişdir. O, azərbaycanlıların mənşəyi ilə bağlı bir sıra orta əsr müəllif- lərinin obyektiv qeydləri ilə razılaşmayaraq Azərbaycan adını “İran hökmdarı olmuş Aturpatın” adı ilə bağlayır. 2 Azərbaycan alimi T.M.Musəvi C.Fəqihin bu mülahizəsi ilə bağlı sual qoyur ki, Aturpat titul kimi işlədilmiş və ya konkret tarixi şəxsiyyətin adı olmuşdur? Bu suala C.Fəqih cavab vermir. T.Musəvi bir sıra ilkin mənbələrə və tarixçilərin əsərlərinə, o cümlədən Həsən Pir- niyanın “Tarix-e İran-e bastan” əsərinə (III cild, Tehran, s.2529- 2531) istinad edərək Atropatın şəxsi ad olmaqla yanaşı, həm də titul kimi işlədildiyini göstərmişdir. 3 C.Fəqih Azərbaycanın Mi- diyanın bir hissəsi olduğunu əsas götürərək və midiyalıların da ari irqinə mənsub olduğunu və qədim fars dilinə yaxın olan müəyyən İran dilində danışdıqlarını iddia edir. O, belə hökm verir ki, azərbaycanlılarla İranın digər məntəqələrində yaşayan insanlar istər irqi cəhətdən, istərsə də dil cəhətdən vəhdət təşkil 1 Kavyanpur Ə. Tarixe Rezaiyyə, İ cild, Tehran, 1348; Əhməd Kavyanpur. Ta- rixe ümumiye Azərbaycan, Tehran, 1346; Dehqan Ə. Sərzəmin-e Zərdoşt. Rezaiyyə, İ cild, Tehran, 1348; Məşkur M.C. Nəzəri be tarix-e Azərbaycan və asar-e bastani və cəmiyyətşünasan, Tehran, 1349; Mortəzəvi M. Nəqş-e Azər- baycan., Təbriz, 1345; Fəqih C. Aturparakan və nehzət-e ədəbi, Tehran, 1346. 2 Fəqih C. Aturparakan və nehzət-e ədəbi, Tehran, 1346, s.2,4; Musəvi T.M. Cəmaləddin Fəqihin “Aturpatakan və nehzə-te ədəbi əsəri haqqında. //Azər- baycanın tarix və mədəniyyətinin burjua saxtalaşdırıcılarına qarşı, Bakı, Elm, 1978, s.160. 3 Musəvi T.M. Cəmaləddin Fəqihin “Aturpatakan və nehzət-e ədəbi əsəri haqqında, s.161 |