Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
35 mali Azərbaycanda və eləcə də Cənubi Azərbaycanda genişlən- məkdə olan demokraik hərəkat İran qəzetlərində özünəməxsus şəkildə işıqlandırılır və şərh edilirdi. 1918-ci il mayın 28-də İslam aləmində ilk dəfə olaraq Şi- mali Azərbaycanda Cümhuriyyətin yaradılması ilə İranın rəsmi dairələrində, mətbuatında, ayrı-ayrı müəlliflərin əsərlərində Azərbaycanın dövlətçilik tarixi, tarixi coğrafiyası, etnoqrafiyası sistemli şəkildə təhriflərə və saxtalaşdırılmalara məruz qalmağa başlayır. İranın rəsmi orqanlarında M.Ə.Rəsulzadənin göstərdiyi kimi, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin özündən deyil, onun adından uzun-uzadı danışmağa başlayırlar. Onlar Azərbaycan hökumətinin öz ölkələrinə Azərbaycan adını verməyə tarixi hü- quqlarının olmadığını, bu adın yalnız İranın şimal vilayətinin adı olduğunu, buna görə də Cümhuriyyət hökumətindən “Azərbay- can” adını götürməyi tələb edirdilər. Bununla əlaqədar olaraq M.Ə.Rəsulzadə “Azərbaycan”, “İstiqlal” qəzetlərində Azərbaycan xalqının tarixi, coğrafiyası, etnoqrafiyası, etnogenezi ilə bağlı maraqlı yazılarla çıxış edərək İran ədəbiyyatında, mətbuatında Azərbaycanla bağlı qərəzli ya- zılara da cavab vermiş olurdu. M.Ə.Rəsulzadənin 1918-ci ilin sonu-1919-cu ilin əvvəllərində “Azərbaycan” qəzetinin 5-ci sayında “Azərbaycanın paytaxtı” adlı məqaləsi (məqalə “İstiq- lal” məcmuəsinin 1919-cu il 28 may tarixli birinci nömrəsində də çap edilmişdi – E.M.) İranda Azərbaycan dövləti və onun paytaxtı ilə bağlı yayılan əsassız ittihamlara cavab məqsədi daşıyırdı. Məqalədə müəllif qeyd edir ki, Bakı, bu gün istiqlalını elan etmiş olan Şimali Azərbaycanın mərkəz idarəsi olduqdan sonra deyil, daha əvvəldən, qədim zamanlardan bəri Azərbayca- nın paytaxtı, paytaxtı deyilsə də mühüm mərkəzlərdən biri ol- maq heysiyyətinə malik olmuşdur. Azərbaycan kəlməsinin “Od” mənasındakı “Azər”dən ayrıldığını iddia edənlər, buradakı atəş- gədələri göstərir, ona görə də bu yerlərə “Od abad edən” məna- Milli Şüur (20-ci əsrin birinci yarısında), Bakı, 1998, s.58-59. Eynulla Mədətli 36 sında “Azərbaykan” və yaxud “Azərabadkan”, daha sonra müər- rib olaraq “Azərbaycan” deyildiyini bəyan edərlər. O Şəmsəddin Saminin “Qamusi-əl-əlam” əsərində “Azərbaycan” kəlməsinin izahına diqqət yetirərək göstərir ki, Ş.Sami bu termini əvvəlcə Təbrizin özünə, sonra ətrafına, sonra da vilayətinə aid edərək orada qaz və neftin çıxdığını, zəlzələlərin çox olduğunu, cahiliy- yət dövründə atəşgədələrin çox olması səbəbindən “Azərbay- kan” adı almasını yazır. M.Ə.Rəsulzadə Ş.Saminin təsvir etdiyi mənzərənin tamamilə Bakı və Şamaxıya aid olduğunu göstərir və qeyd edir ki, burada Təbriz və həvalisinə bənzəyən bir şey yoxdur. Çünki oralarda nə qaz çıxarılır, nə də neft quyuları var- dır. Əlbəttə, bunları qeyd etməklə M.Ə.Rəsulzadənin məqsədi, heç də Təbrizin Azərbaycanın mərkəzi olduğunu inkar etmək de- yil, “əsl Azərbaycan müsəmması olacaq nöqtənin Bakı ola bilə- cəyini” göstərmək idi: “Əvət, Bakı yalnız bugünki Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin paytaxtı deyil, əski Azərbaycan qitəsinin də mühüm bir mərkəzidir”. 1 Məqaləsində o, “Bakı” termininin etimologiyasına da öz münasibətini bildirmiş, şəhərin qısa tarixini vermişdir. M.Ə.Rəsulzadə Baykal, Aral və Kaspi dənizinin türk gölləri kimi məşhur olduğunu, türklərin Xəzər dənizinə həm də “Quzğun dəniz”, “Türk dənizi” dediklərini də vurğulayır. 2 Azərbaycanla İran arasında ümumi tarixi və ədəbi dəyər- lərdən danışan M.Ə.Rəsulzadə İran şair və mühərrirlərinin – Firdovsi, Sədi, Hafiz, Ömər Xəyyam və Ruminin Şimali Azər- baycanda da yaxşı tanındıqlarını, Azərbaycan ədəbiyyatının Şeyxüşşüərası Füzulinin isə Arazın şimalından çox cənubunda məşhur olduğunu, Nəbati, Raci, Məhəmməd Baqir, Dilsuz, Ləli və sair “Azərbaycan gülşəni-ədəbiyyatına” başqa bir rəng və rovğən verən ədiblərin İranın yetişdirmiş olduğu güllər, çiçəklər olduğunu qeyd edirdi: “Nəbati bizdə olduğu qədər, Seyid Əzim 1 Bax: Rəsulzadə M.Ə.Azərbaycan paytaxtı, “İstiqlal”məcmuəsi, 1919, 28 may, №1; Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. V cild, s. 214-232. 2 Yenə orada, s. 223. |