Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I FƏSİL AZƏRBAYCAN TARİXİ MƏSƏLƏLƏRİNƏ İRAN TARİXŞÜNASLIĞINDA ÜMUMİ BAXIŞ 1.1. Azərbaycanın tarixi coğrafiyası və dövlətçilik tarixi məsələləri Müasir İran tarixşünaslığında Azərbaycan tarixi məsələ- lərinin tədqiqinin başlanğıc mərhələsi kimi XX əsrin 20-ci illəri götürülür. Belə ki, 1925-ci ildə İranda hakimiyyəti ələ keçirən Pəhləvi rejiminin diqtəsi ilə İran tarixşünaslığında antitürk və antiazərbaycan istiqamət güclənməyə başlayaraq bu günə qədər ayrıca konsepsiya şəklində davam etməkdədir. Lakin fikrimizcə, bu konsepsiyanın əsas konturları artıq XIX əsrin sonları – XX əsrin əvvəllərində özünü göstərməyə başlamışdı ki, bunun da əsasında İran (fars – E.M.) ictimai fikrində həmin dövrdə Azər- baycan cəmiyyətində cərəyan edən etnik-milli, sosial-mədəni, siyasi və iqtisadi proseslərə münasibət dururdu. Qeyd etmək lazımdır ki, bu məsələlər Vətən tarixşünaslı- ğında kifayət qədər öz əksini tapdığından 1 biz yalnız onu vurğu- lamaqla kifayətlənək ki, həmin dövrdə Azərbaycan türklərinin milli mənlik şüurunun oyanması İranın siyasi və idoloji dairə- lərində, təzəcə təşəkkül tapmağa başlayan müasir İran tarixşü- naslığında heç də birmənalı qarşılanmırdı. İranın idarə edilmə- sində azərbaycanlıların ənənəvi üstün rol oynaması, hakimiyyət- də olan sülalələrin, əsasən, Azərbaycan türklərindən olması, İran ordusunda, xüsusən zabitlər arasında onların aparıcı mövqelərdə 1 Bax: Mustafayev V. Cənubi Azərbaycan. Milli Şüur (20-ci əsrin birinci ya- rısında). Bakı: 1998. Eynulla Mədətli 28 olması, azərbaycanlı və ilk növbədə, Azərbaycandan olan Qacar ziyalılarının ölkənin mədəni һəyatında müһüm rol oynayaraq Azərbaycanda və bütün İranda əһəmiyyətli təbəqə təşkil etmələri XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində ölkədə milli münasibət- lərin vəziyyətinə müəyyən dərəcədə təsir göstərirdi. V.Mustafa- yevin qeyd etdiyi kimi, siyasi һakimiyyətin türk-Qacar sülaləsi əlində, hərbi qüvvənin əһəmiyyətli hissəsinin də azərbaycanlıların əlində cəmlənməsi Azərbaycan-fars milli münasibətlərinin anti- azərbaycan cəhətini müəyyən еdirdi. Azərbaycanlıların təkcə Аzərbaycanın dеyil, һəm də bütün İranın ictimai һəyatının bütün saһələrində belə geniş surətdə iştirakı оnlarda ümumdövlət, sо- sial-siyasi şüurun inkişafına şərait yaradırdı. 1 Eyni zamanda Şi- mali Azərbaycanda baş verən mütərəqqi hadisələr (ölkənin ka- pitalist münasibətləri sisteminə daxil olması, milli Azərbaycan burjuaziyasının yaranması və fəaliyyəti, milli ziyalı sinfinin for- malaşması, milli mətbuatın, teatrın, yeni tipli məktəb sisteminin yaranması, siyasi partiya və təşkilatların təsis edilməsi və bütün bunların nəticəsi olaraq vahid millətin təşəkkül tapması) Cənubi Azərbaycana müsbət təsir göstərdiyi kimi, İranın vahidliyi ide- yasına da ciddi təhlükə yaradırdı. 1905-1906-cı illərdə Rusiya inqilabı, həmin illərdə Şimali Azərbaycanda baş vermiş siyasi titrəyişlər, erməni-müsəlman münaqişəsi və bütün bunların nəti- cəsi olaraq Azərbaycan türklərində müşahidə olunan milli və si- yasi oyanış heç şübhəsiz, İranda da müəyyən əks-səda doğurur- du. Bunun ilk işartılarını biz artıq XX əsrin əvvəllərində İranda vüsət almış Məşrutə hərəkatında (1905-1911-ci illər) görürük. Bir sıra tədqiqatçılar, o cümlədən M.S.İvanov bu hərəkatı azər- baycanlıların milli təşəkkülünün başlanğıcı kimi qiymətləndirir və qeyd edirdi ki, azərbaycanlılar һələ 1908-ci ildə milli mux- tariyyət məsələsi qaldırmışdılar. 2 Müəllifin İranda milli proses- 1 Mustafayev V. Cənubi Azərbaycan. Milli şüur (20-ci əsrin birinci yarısın- da), s.25-26. 2 Иванов М.С. Иранская революция 1905-1911 годов. М., 1957, с.303. |