Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Eynulla Mədətli
24 Məlikzadənin, 2 Mehdi Müctəhidinin, 3 Fərzad Hüseynin, 4 Əli Kəmalvəndin, 5 Seyid Həsən Tağızadənin, 6 Rezazadə Şəfəqin, 7 İsmayıl Əmirxizinin, 8 F.Adəmiyyətin, 9 M.Rzazadənin 10 əsərləri 1905-1911-ci illər inqilabında Cənubi Azərbaycanın əsas rol oynadığını, Azərbaycan türklərinin bu hərəkatın aparıcı qüvvəsi olduğunu təsdiq edir. Hacı Məhəmməd Bağırın kitabı 11 Məşrutə inqilabına dair mühüm gündəlikdir. M.Xiyabani hərəkatı haqqında Ə.Kəsrəvinin, 12 Əli Azə- rinin, 13 Hüseyn Məkkinin 14 əsərləri, Zeynalabdin Qiyami- deliran. celd-e əvvəl və celd-e dovvom,Tehran, Əmir Kəbir, çap-e nohom, 2537 (şah təqvimi); Kəsrəvi Ə. Tarix-e məşrute-ye İran. celd-e əvvəl və celd- e dovvom, çape çahardəhom, Tehran, Əmir Kəbir, 2537 (1940-1943); Kəsrə- vi Ə. Tarix-e Məşrute-ye İran, 1-ci cild,14-ca nəşr,Tehran, Əmir Kəbir, 1978. 1 Behzad K.T. Azərbaycan dər enğelab-e məşrutiyyət-e İran, Tehran, 1334. 2 Məlikzadə M. Tarix-e-enğelab-e məşrutiyyət İran. Tehran, 1949. 3 Recale Azərbaycan dər əsr-e məşrutiyyət, Tehran, 1970. 4 Hüseyn F. Enğelab təhəvvole Azərbaycan dər doureye məşrutiyyət ya tarix Səttarxan sərdari melli, Təbriz, 1945. 5 Kəmalvənd Ə. Baskervill və enğelab-e İran. Tehran, 1957. 6 Mətalibi Ağayi Seyid Həsən Tağizade. Möştemel bər şəmayi əz tarix-e əvayel-e enğelab və məşruyyəti İran, Tehran, 1959. 7 Rezazade Ş. Enğelab-e məşrutiyyət İran// “Radio İran”, 1960, №48. 8 Əmirxizi İ. Qiyam-e Azərbaycan və Səttarxan, Təbriz, 1960. 9 Adəmiyyət F. Fekr-e demokrasi-ye ectemayi dər nehzət-e Məşrute-ye İran,Tehran, Sohan, 1961. 10 Rezazadə Rəhim M. Heydər xan Əmuoğli – Çekide-ye enğelab, Tehran, Enteşarat-e Donya. 1352, s.159. 11 Bağır H.M. Vicuyeyi. Bəlva-ye Təbriz. Əli Katibinin çalışması ilə. Təbriz, İbn-Sina 1348. 12 Kəsrəvi Ə. Qiyam-e Şeyx Məhəmməd Xiyabani. Tehran, Nəşr-e Mərkəz, 1376; Kəsrəvi Ə. Tarix-e hicdəhsale-ye Azərbaycan, 1-ci cild, 9-cu nəşr, Tehran, Əmir Kəbir, 1978. 13Azəri Ə. Qiyam-e Şeyx Məhəmməd Xiyabani dər Təbriz, Tehran, 1329; Azəri Ə. Qiyam-e Şeyx Məhəmməd Xiyabani dər Təbriz, çap-e dovvom, ba təcdid nəzər-e kamel, Tehran, Bonqah-e mətbuati-ye Səfi Əlişah,1346; Azeri A. Azadistan devleti ve Şeyh Muhammed Hiyabani (1918-1920), An- kara, 277 s. 14 Məkki H. Tarix-bistsale-e İran. c.1-3. Tehran, 1944-1946. Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında 25 nin, 1 Salamullah Cavidin 2 və Müxbir-üs-səltənə Hidayətin 3 xatirələri, M.Xiyabani haqqında digər materiallar 4 tədqiqata cəlb edilmişdir. Məsud Behnudun əsərində 5 Şeyx Məhəmməd Xiyabani haqqında mühüm məlumatlar öz əksini tapmışdır. Təqdim olunan monoqrafiya XX əsrin əvvəllərində Azər- baycan tarixi məsələlərinin İran tarixşünaslığında tədqiqinə həsr olunmuş ilk tədqiqat əsəridir. Müəllif problemə kompleks ya- naşmağa çalışaraq İran tarixşünaslığında Azərbaycan tarixi ilə bağlı tədqiqatların əsas istiqamətlərini, metodoloji üsullarını, sə- ciyyəvi cəhətlərini müəyyənləşdirməyə nail olmuşdur. Bu isə ona, Azərbaycan tarixinin bir çox problemlərinin öyrənilməsinə dair İranın və Azərbaycanın elmi-tarixi ənənələrinin sintezini və müqayisəsini aparmağa hərtərəfli imkan yaratmışdır. Tədqiqatın gedişində müəyyən edilmişdir ki, İran tarixşü- naslığında Azərbaycan tarixi ilə bağlı məsələlərə yanaşmada ümumən siyasi və ideoloji amillərin, paniranist konsepsiyanın üstünlük təşkil etməsi, mənbə bazasının məhdudluğu, Azərbay- can müəlliflərinin tədqiqatlarından kifayət qədər istifadə edilmə- məsi kimi cəhətlər xasdır. Monoqrafiyada, həmçinin İran tarixşünaslığında Azərbay- can tarixinin müxtəlif məsələlərinə münasibətdə müşahidə olu- nan yeni meyillər də üzə çıxarılmışdır. İran tarixçilərinin XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan tarixi məsələlərinin tədqiqinə həsr edilmiş bir sıra əsərləri ilk dəfə araşdırma mövzusuna çevrilmiş və dövrün qaynaqlarından isti- 1 Qiyami Z. Şeyx Məhəmməd Xiyabani. Xatirat, Donya, XI , №4. 2 Cavid S. Quşeyi əz xatirat. Tehran, Çapxaneyi Xacə, 1353, 49 s.; Salamul- lah Cavid. Xiyabanini xatırlayarkən // Azadlıq uğrunda mübarizə tariximiz- dən: M.Xiyabani hərəkatı – 90, s.77-84. 3 Hedayət M.M. Xaterat və Xətərat, 3-cü nəşr, Tehran, Zəvvar, 1982. 4 Şərhe-hal və eğdemat-e Şeyx Məhəmməd Xiyabani- be ğələm-e çənd nəfər əz dustan və aşnayan-e u. Berlin, çapxane-ye İranşəhr,1304, 64 s. 5 Bax: Behnud M. Koştegan-e bər sər-e qodrət-əz Qaimməqam ta Hoveyda. Tehran, Nəşr-e Əli, 1378, s. 211-247. Eynulla Mədətli 26 fadə olunmaqla müqayisəli tənqidi təhlilə cəlb edilmişdir. Bu, müxtəlif tarixi dövrlərdə İranın siyasi və elmi dairələrinin Azər- baycana münasibətini daha aydın dərk etməyə imkan yaradır. Şübhəsiz ki, İran tarixşünaslığının təhlili Azərbaycan tarixi məsələlərinə “kənar gözlə” baxmaq, fərqli yanaşmaları qiymət- ləndirmək və tənqidi münasibət formalaşdırmaq imkanı da verir. |