Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
31 ləsi çap edilmişdir. Məqalələrində onun bu hərəkata və liderləri- nə nə qədər böyük rəğbətlə yanaşdığının şahidi oluruq. M.Ə.Rə- sulzadənin o dövrün müxtəlif qəzetlərində yazdığı "İran məktub- ları" Məşrutə hərəkatının tarixini öyrənmək üçün bu gün də qiy- mətli mənbə olaraq qalır. M.Ə.Rəsulzadə “Təkamül” qəzetinin 17 fevral 1907-ci il tarixli 9-cu nömrəsindəki “Axırıncı vaqeələr” məqaləsində İran inqilabının mərkəzinin Azərbaycana keçdiyini göstərərək Məş- rutə hərəkatı haqqında yazanlar arasında birinci olaraq bu hərə- katın milli xarakterini müəyyən etmişdi: “Bu günlər Azərbaycan bir atəşi-inqilab və ixtilal içində yanıb-yaxılmaqdadır... Bizim müxbirimiz “İran inqilabında böyük rol oynayan türklərdir” – deyə yazıyor. Bəli, türklər də gərək olsun. Çünki Qafqaz vilayət- lərində fəhləlik etməklə kəsb-ruzi edən İranlıların əksəri Azər- baycan türkləridir ki, burada Rusiya fəhlələri arasında işləməklə hürriyyət və fədakarlıq işlərinə alışmışlar”. 1 M.Ə.Rəsulzadənin həmin məqaləsində irəli sürdüyü "İran bahadırları türklərdir" fikri XX əsr ərzində İranda baş vermiş bütün hərəkatlarda öz təsdiqini tapmış oldu. "İran məktubları" silsilə məqalələrində o, ilk müəlliflərdən idi ki, İran türkləri və onların aparıcı hissəsi olan Cənubi Azərbaycan türkləri problemini siyasi müstəviyə çı- xarmışdı. “İran məktubları” adı altında nəşr olunan məqalələr nəinki o dövr üçün, eyni zamanda indinin özündə də Cənubi Azərbaycan haqqında ciddi tarixi elmi araşdırma kimi qiymətini saxlayır. Burada Azərbaycanın tarixi, coğrafiyası, ədəbiyyatı və mədəniyyəti haqqında çox maraqlı elmi mülahizələr var. Şimali Azərbaycan ziyalılarının İranda demokratik fikrin inkişafına tə- sirini göstərən amillərdən biri də onların İranda mütərəqqi mət- buatın yaradılmasında iştirak etmələridir. Siyasi təqiblər ucba- tından bir müddət İranda yaşamağa məcbur olan M.Ə.Rəsulzadə İranda Avropa üsulu ilə nəşr olunan ilk qəzetin - "İran-e nou"un 1 Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. Birinci cild. 1903-1909, Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1992, s.119-120. Eynulla Mədətli 32 müdiri və baş redaktoru olmuş, Seyid Həsən Tağızadə ilə birlik- də İran Demokrat Partiyasının ideologiyasını hazırlamışdı. Birinci Dünya müharibəsi ərəfəsində və illərində başda M.Ə.Rəsulzadə olmaqla Azərbaycan ziyalılarının mətbuat səhi- fələrində Azərbaycan türklərinin milli hüquqları, dilin qorunma- sı və inkişaf etdirilməsi uğrunda mübarizəsi heç şübhəsiz Azər- baycanın cənubunda özünə çoxlu tərəfdar tapırdı. M.Ə.Rəsulza- dənin 1911-ci ildə “Türk yurdu” məcmuəsində çap etdirdiyi 6 hissəlik “İran türkləri” məqaləsini, eləcə də digər publisistik ya- zılarını XX əsrin əvvəllərində Cənubi Azərbaycan, bütövlükdə İranda məskun olan Azərbaycan türkləri haqqında yazılmış ilk müfəssəl əsər hesab etmək olar. “İran türkləri” məqaləsi türk di- lində İran azərbaycanlıları һaqqında ilk müfəssəl məlumat idi. Məqalədə İran türklərinin еtnik əraziləri, sayı, Azərbaycanın sa- һəsi һaqqında ətraflı məlumat vеrilir, azərbaycanlıların İran cə- miyyətində yеri haqqında qiymətli məlumatlar öz əksini tapmış- dı. 1 Yeri gəlmişkən, M.Ə.Rəsulzadə bu məqalələrində “Azərbay- can türkləri” etnonimi ilə yanaşı “azərbaycanlı” etnonimindən də istifadə etmişdi. M.Ə.Rəsulzadənin "İran türkləri" araşdırma- sında Azərbaycanın, onun mərkəzi şəhəri olan Təbrizin İranın ictimai-siyasi və mədəni həyatında, Məşrutə hərəkatında roluna dair bir çox maraqlı məqamlar var. O, Azərbaycanı “əhraranə hərəkətin meydanı”, Təbrizi isə onun “qəhrəmanlıq göstərən mərkəzi” adlandırmışdı. Bakıya döndükdən sonra biz onun "Şəlalə" jurnalında "Asan dil - yeni lisan", "Yeni lisançılar və türkçülər", "Dil icti- mai mühüm bir amil” kimi yazılarında Azərbaycan türkcəsinin mövcud vəziyyətindən ciddi narahatçılığının şahidi oluruq. So- nuncu məqaləsində M.Ə.Rəsulzadə dili milliyyət həyatının ən mütəkamil şəkli, din, tarix və ənənə ilə birlikdə millətin əsasını təşkil etdiyini göstərərək yazırdı ki, bir millətin həyatında mad- dətən və mənən bu qədər bir əhəmiyyətə malik olan dili biz, 1 Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. II cild. 1909-1914, Bakı, Şirvannəşr, 2001, s.108-137. |