Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu

Eynulla Mədətli 
 
22
ha çox təhriflərə məruz qalmışdır. Bəhram Əmir Əhmədiyanın
1
 
və Turəc Atabəyinin
2
 son  illərdə  nəşr edilmiş  əsərlərində  də 
Azərbaycan xalqının tarixinə və dilinə dair paniranist baxışların 
təsiri özünü göstərir. 
İran tarixçilərinin Azərbaycan tarixi ilə bağlı qeyri-obyek-
tiv fikirlərini alt-üst edən yüzlərlə  mənbələrdən, o cümlədən 
farsdilli mənbələrdən
3
 və rus dilində olan mənbələrdən
4
 monoq-
rafiyanın yazılmasında istifadə edilmişdir. 
                                                 
1
 Əhmədiyan B.Ə. Rəvabet-e İran və Comhuri-ye Azərbaycan (negah-e azəri-
ha be İran). Tehran, 1384. 
2
 Atabəyi T. Azərbaycan dər  İrane moaser. Tərcümeye Məhəmməd Kərim 
Eşraqi. Tehran, 1376; Atabəyi T. Azərbaycan: etnik mənsubiyyəti və  İranda 
qüdrət uğrunda mübarizəsi.  İngilis dilindən tərcümə Nigar Mədətli, Bakı, 
Təhsil, 2002, 248 s. 
3
 Orta əsr ərəb mənbələrində Azərbaycan tarixinə aid materiallar. Bakı, 2005; 
Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar, Bakı, 1989; Müxtəsər-i Kitab əl-buldan. 
Əbubəkr  Əhməd ibn İbrahim  əl-Həmədani  əl-məruf be ibn Fəqih, Leyden, 
1885; Həmdullah Qəzvini. Nüzhət  əl-qülub. Tehran, 1957; İbn  əl-Əsir.  Əl-
kamil fit-tarix (ərəb dilindən tərcümə edəni: M.Əfəndizadə). Bakı, 1959; 
Аджаиб ад-дунья (Чудеса мира). Перевод с персидского Л.П.Смирнова. 
Москва, 1993; Рашид ад-Дин. Переписка (перевод, введение и коммен-
тарий А.И.Фалиной). Москва, 1971; Bəhmən Mirzə Qacar. Şükürname-yi 
şahənşahi. Bakı, 1999; Рашидаддин Фазлуллах. Огузнаме (перевод с пер-
сидского, предисловие, комментарии, примечания и указатели Р.М.Шу-
кюровой). Баку, 1987; Əbülqasım Kaşani. Tarix-i Ulcaytu, Tehran , 1348. 
4
 Описание  областей  Адребижанских  в  Персии  и  их  политического 
состояния  сделанное  пребывающим  при  его  Высочестве  царя  Карт-
линском  и  Кахетинском  Ираклия  Темуразовиче  полковником kавале-
ром Бурнашовым в Тифлисе в 1786 г., Курск, 1793.  
Акты  Кавказской  Археографической  комисси. II том;  Присоединение 
Восточной  Армении  к  России.  Сборник  документов, I том,  Ереван, 
1972; Мирза Казымбек. Избранные произведения, Баку, 1985; Величко 
В.Л.  Кавказ:  русское  дело  и  междуплеменные  вопросы.  Санкт-Пе-
тербург, 1904; Глинка С.Н. Описание переселения армян азербайджанс-
ких в пределы России. М.: 1831; Грибоедов А.С. Записка о переселении 
армян  из  Персии  в  наши  области.  Сочинения,  т. 2, М.:, 1971; Шавров 
Н.Н. Новая угроза русскому делу в Закавказье. Санкт-Петербург, 1911. 

---

 Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında  
 
23
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması və fəaliyyə-
ti, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Qacarlar İranı ilə qarşılıq-
lı  əlaqələri  İran tarixçilərindən  İ.Ə.Tarəmi-Azərbaycaninin,
1
 
Ə.Kəsrəvinin,
2
 İ.Rzanın,
3
 M.Azərin
4
 əsərlərində öz əksini tap-
mışdır. Müasir İran tarixçilərdən T.Atabəyi və B.Ə.Əhmədiya-
nın  əsərlərində
5
 də bu problemə xüsusi yer verilmişdir. Qeyd 
etmək lazımdır ki, Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti (AXC) - İran 
qarşılıqlı  əlaqələrinin öyrənilməsi baxımından  İran  İslam Res-
publikası Xarici İşlər Nazirliyinin nəşr etdirdiyi sənədlər toplu-
su
6
 mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Şübhəsiz ki, Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyətinin Qacarlar İranı ilə qarşılıqlı əlaqələrinin təşəkkü-
lü prosesini Azərbaycan Respublikasında nəşr edilmiş  sənəd 
toplularında,
7
 dövri  mətbuat materiallarında (“Azərbaycan”, 
«Азербайджан», “İstiqlal» qəzetlərində) izləmək mümkündür. 
Məşrutə inqilabı haqqında  İran tarixçilərindən M.B.Vi-
cueyinin,
8
 Ə.Kəsrəvinin,
9
 Kərim Tahirzadə Behzadın,
1
 Mehdi 
                                                 
1
 Tarəmi-Azərbaycani İ.Ə. Qəzavat tarixi, “İran” qəzeti, Tehran, 1919, № 454. 
2
 Kəsrəvi Ə. Tarix-e hijdəhsale-ye Azərbaycan. Tehran, 1353. 
3
 Rza İ. Tarixi Ərran və Albaniyaye Qafqaz. Tehran, «İran zəmin» nəşriyyatı, 
1360; Rza İ. Azərbaycan  əz kohəntərin  əyyam ta emruz. Azərbaycan və 
Ərran, II çapı, Tehran, 1988. 
4
 Azər M. Azərbaycan və nəğmehaye taze-ye estemargəran. Tehran, 1982. 
5
 Atabəyi T. Azərbaycan dər  İrane moaser. Tərcüme-ye Məhəmməd Kərim 
Eşraqi. Tehran, 1376; Əhmədiyan B.Ə. Rəvabet-e  İran və Comhuri-ye 
Azərbaycan (negah-e azəriha be İran). Tehran, 1384. 
6
 Heyət-e Fövqəlade-ye Qəfqaziyye.  Əsnad-e müzakerat və  qərardadhayi 
heyəti ezamiyeye İran be Qəfqaz təht-e sərpərəsti Seyyid Ziyaəddin Təbatə-
bayi (1919-1920). Tehran, Dəftəre motaalate seyasi və beynəlmeləli, 1379. 
7
 Азербайджанская  Демократическая  Республика.  Внешняя  политика. 
(Документы  и  материалы),  Баку,  Издательство  "Азербайджан", 1998, 
632  с.;  Азербайджанская  Республика. 1918-1920. Документы  и  мате-
риалы.  Баку, 1998; Azərbaycan Paris Sülh Konfransında (1919 -1920) 
(Tərtibçi V.Quliyev), Bakı, “Ozan”, 2008, s. 244.  
8
 Vicueyi M.B. Tarix-e enğelab-e Azərbaycan- bəlvayi Təbriz, Təbriz, 1908. 
9
 Kəsrəvi  Ə. Tarix-e hicdəh sale-ye Azərbaycan ya sərneveşt-e qordan və 

---