Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
33 Azərbaycan türkləri vaxtilə unutmaq üzrə idik. Tamamilə fars- laşdığımız bir zamanlar var idi. Türk ədəbiyyatı bilməzdik. Türkcə əvama məxsus bir dil ədd olunur, xass farsı və ərəbi bil- məsiylə fəxr edərdi. Sonra Füzuli əleyhirrəhmənin təsiri-fəyyazi təhtində yetişən bir çox azərbaycanlı türk şairləri bu təhlükəli missiyanın önünü aldılar, "yaman-yaxşı" bir ədəbiyyat vücuda gətirdilər”. O, ümid etdiyini bildirirdi ki, “türkçülük edən bu günki cavanlarımız “İran məhsulu” ədd etdikləri azərbaycanlı mərsiyənəvis raciləri, dilsuzları, qumri və dəxilləri bir nəzəri-is- tixfaf ilə görüyorlara da, əminəm irəlidə Azərbaycan türklərinin gərək milli tarixi-intibahlarını və gərək tarixi-ədəbiyyatlarını yazmaq sədədinə düşən ciddi mühərrirlər lazım gələn təqdiratı onlardan əsirgəməyəcəklərdir”. 1 Həqiqətən də, məhz bu illərdə Ə.B.Hüseynzadə, Ə.B.Ağa- oğlu, M.Ə.Rəsulzadə və digər ziyalılarımızın geniş nəzəri və əməli fəaliyyəti sayəsində Azərbaycan türk millətinin varlığının elmi cəhətdən əsaslandırıldığı milli istiqlal məfkurəsi formalaş- dı. Azərbaycanda türk milli şüurunun ideya istiqaməti kimi meydana çıxması, milli kimliyi müəyyən edən başlıca baxışlar sisteminə çevrilməsi isə, heç şübhəsiz ki, "Açıq söz"lə bağlı idi. Bu qəzet Bakıda Azərbaycan türkcəsində nəşr olunan digər qəzetlər kimi Cənubi Azərbaycanda yayılaraq orada ictimai rəyin formalaşmasına öz təsirini göstərdi. XIX əsrin sonu – XX əsriin əvvəllərində Azərbaycanda milliləşmənin ən mühüm təzahürlərindən biri mövcud rejimin bütün qadağalarına rəğmən ictimai fikirdə, mətbuat səhifələrin- də Azərbaycan millətinin və ərazisinin həqiqi adının getdikcə daha çox işlədilməsi oldu. Getdikcə daha çox ziyalımız azərbay- canlılara münasibətdə işlədilən, bir çox hallarda hətta təhqira- miz, aşağılayıcı məqsədlərlə edilən “tatar”, “müsəlman” (rusca “татарин”, “татары”, “мусульманин”, “бусурман”) və s. qura- ma etnonimlər əvəzinə “Azərbaycan türkləri”, “azərbaycanlılar” 1 Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. II cild. 1909-1914, Bakı, Şirvannəşr, 2001, s.234. Eynulla Mədətli 34 terminini işlətməyə başladılar. Bu dövrdə, mücərrəd “Şərqi Zaqafqaziya” coğrafi termini əvəzinə “Azərbaycan” anlayışın- dan daha tez-tez istifadə edilməyə başlanıldı. “Azərbaycan” adlı qəzetin nəşrinə cəhd göstərildi (Ünsizadə qardaşları); Qafqazın cənub-şərq hissəsinin “Azərbaycan”, Qafqaz müsəlmanlarının “azərbaycanlı-türk”, dilinin “Azərbaycan-türk dili” adlanması qeyd edildi (M.Şahtaxtlı); “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı” adını daşıyan ilk kitab nəşr olundu, (F.Köçərli); eləcə də “türk milləti”, “azərbaycanlı” (“Kəşkül” qəzetində), “Azərbaycan türkləri” (Ə.Hüseynzadə), “Azərbaycan sadə türkcəsilə” (Ü.Ha- cıbəyli), “Azərbaycan (türk) arvadları” (Y.V.Çəmənzəminli), “türk Azərbaycan qəzeti”, “azərbaycanlı-türk”, “Azərbaycan türkləri”, “azərbaycanlılar”, “Cənubi Azərbaycan” (M.Ə.Rəsul- zadə) istilahları gündəmə gətirildi. Rusiyada 1917-ci il fevral inqilabından sonra Azərbaycan istiqlal məfkurəsi Azərbaycanın muxtariyyəti şüarı altında, konk- ret siyasi proqram şəklində meydana atıldı. 1917-1918-ci illərdə Şimali Azərbaycanda genişlənən milli hərəkat, bu hərəkatı boğ- maq üçün erməni-daşnak və rus-bolşevik qüvvələrin həyata keçirdikləri soyqırımlar Cənubi Azərbaycanda da əks-səda do- ğurdu. Məhz Şimalda baş verən proseslərin təsiri altında Cənubi Azərbaycanda demokratik və milli hərəkat yenidən baş qaldırdı. Azərbaycan Demokrat partiyasının yaradılması, Azərbaycan di- lində türkçülük idеyasının geniş təbliğ еdildiyi, səhifələrində türklər, Azərbaycanın əһalisinin türklər оlması, farslar, İran və Тuran, Azərbaycanın qədimdən türk ölkəsi оlması һaqqında ya- zıların dərc еdildiyi “Azərbaycan” qəzеtinin nəşri, bütün bunlar Cənubi Azərbaycanda milli etnik şüurun dirçəldilməsinə, türk- çülük ideyalarının kök salmasına, azərbaycanlılar arasında pan- turanizm ideologiyasının zəifləməsinə öz təsirini göstərirdi. 1 Şi- 1 Тагиева Ш.А. Национально-освободительное движение в Иранском Азербайджане в 1917-1920 гг. Баку. 1956; Həbibov Ə. Cənubi Azərbay- canda azadlıq hərəkatı, Bakı 1988; Mustafayev V. Cənubi Azərbaycan. |