Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adına tariX İnstitutu
Yüklə 1,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Azərbaycan tarixi məsələləri İran tarixşünaslığında
37 də İranda mərufdur. Biz Ləliyi bildiyimizdən çox İran Sabiri ta- nıyır. Dramaturqlarımızın yazdığı faciə və komediyalar yalnız Təbrizdə deyil, Rəştdə, Qəzvində, hətta Tehranın özündə müvəf- fəqiyyətlə tamaşa olunur”. 1 O, tarixə qısa ekskurs edərək böyük bir ərazidə uzun əsrlərdir ağalıq edənlərin məhz türklər olduğunu, Dərbənd, Qu- ba, Bakı, Şəki, Şirvan, Qarabağ, Gəncə, İrəvan, Naxçıvan xanla- rının dəxi azərbaycanlı türk xanları olduğunu, “Muğan səhrasın- dan Mil düzünə, Kalmık çölündən Aran vadisinə yayılanların, Şirvan silsiləsindən Qaradağa çapanların, Şahdağın təpəsindən Savalan zirvəsinə qonanların, Kür övlasından Qızıl üzən çölgə- lərinə süzənlərin” türklər olduğunu qeyd edir. O, belə bir məsə- ləyə də diqqəti cəlb edir ki, “türklərin buradakı hökmranlıqları Hindistan, Xorasan, Bağdad, İran və Misirdə olduğu kimi başqa bir cinsdən olan xəlqə əskəri bir sinif olaraq hökumət sürmək- dən ibarət olmamışdır. Osmanlılardan başqa əksər türk hakim- ləri hökumət etdikləri xəlqə təmsil etmişkən, Azərbaycan türk- lərinin kütlə etibarilə milliyyətin rükni-mühümi olan dillərini halilə saxlamaları göstərir ki, Azərbaycandakı türk hökumətləri başqa cinsdən bir xəlqə müsəllət əcnəbi bir hökuməti-əskəriyyə deyil, türk xalqının əksəriyyətinə istinad edir bir hökumət imiş”. Rus istilasına qədər ərəb və İran istilasına rəğmən, Azərbaycan xanlıqlarının yarım müstəqil türk xanlıqları halında qalmaları, hətta İran Azəbaycanının belə türk sülalədən olan bir vəliəhd vasitəsilə idarə olunuşu bunu bir dərəcəyə qədər təyid etməz- mi?! Yüz illər bundan əvvəl Azərbaycan xanları öz mənliklərini dərk etmədən, özünü tanımış bir millət olduğunu bilmədən möv- qelərini İranın mənəvi nüfuzuna, sonra da rusun qüvvəsinə təs- lim etsələr də xalq özünə məxsus ədəbiyyatı, şairləri, aşıq və dərvişləri ilə hüzn və məsərrətini öz dili ilə tərənnüm edir. Öz 1 Rəsulzadə M.Ə. İran və biz, “Azərbaycan”, 1919, 8 nisan, aprel, № 152; Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. V cild, Bakı: Qanun nəşriyyatı, 2014, s. 296. Eynulla Mədətli 38 idrakı ilə bir vücud olduğunu bəlkə sezmədən sezdiryordu. 1 Əvət, rəhləsi üstündən enməyən Füzulisi, Koroğlusu ilə bağrı yanıq Kə- rəmə ağlayan aşıqları, bu aşıqların ürək dağlayan sazları ilə ço- banların ruha sinən bayatıları, cocuqların sevə-sevə əzbərlədikləri “üşüdü”ləri özlərini İranlı bilən bu xalqın müdhiş bir zəlalətdə olduğunu göstəriyor: – Yox degil, siz türksünüz! –diyordu. 2 M.Rəsulzadə göstərirdi ki, bu türklər Azərbaycanı ikiyə bö- lən Araz çayının iki tərəfində sakin olub qismən də İrana bu və ya digər surətlə bağlı olsalar da, müstəqil bir halda yaşadıqları zaman məhkum bir millət deyil, hakim olaraq yaşayırdı, İran taxtında oturan sülalə öz cinslərindən olan bir türk sülaləsi idi. İranı və xanlıqları müdafiə edən şahzadə, yenə bir türk şahzadəsi idi. Abbas Mirzənin istinad etdiyi nöqtə Təbriz olduğu kimi, ümid bağladığı qüvvə dəxi Azərbaycan türkləri idi. Azərbaycan xalqı idarəcə gördüyü ağırlığı başqalarından deyil, öz cinsindən gördüyü üçün həqiqi məhkumiyyətini mənəviyyatca tamamilə başqa bir ruh və yabançı bir mədəniyyət məhkumu olduğunu dərk etmirdi. Get-gedə farslaşırdı. Təhsilini, tərbiyəsini farsca alır, bir fars kimi düşünür və özünü doğrudan-doğruya İranlı ol- duğunu təsəvvür edirdi. Hətta türk kəlməsi belə türk xalqının öz dilində – şayani-heyrətdir ki, – təhqir kimi işlənirdi: Məsələn, “türksayə” sadəlövh mənasında, “türkün sözü” səthi söz məna- sında, “türk demişkən” əlavəsinin isə təhqiredici mənada işlən- məsi məhz o zehniyyətin təsiri olduğunu göstərir. “Dili başqa, yazısı başqa bir millət! Məvarayi–Araz Azərbaycanı hala bu hal- dadır. Orada hər kəs türkcə söylər, fəqət, eyni zamanda tamamilə farsca yazılar. 3 M.Rəsulzadə Azərbaycanın rus idarəsinə keçdikdən sonra məhdud da olsa malik olduğu siyasi hüququnu da tamamilə itir- 1 “İstiqlal” məcmuəsi, 1919, 28 may, №1; Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. V cild, s.322-323 2 Yenə orada, s. 323. 3 “İstiqlal” məcmuəsi, 1919, 28 may, №1; Rəsulzadə M.Ə. Əsərləri. V cild, s.324 |