AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yəməninin "Fütuhat"
- Sultan Sədrəddin Musa*
- Beytlər
|
Beytlər Ölməyir, ölməzdir sadiq adamlar, Ölüm aid deyil onlara qəti. Fəna zövqünü sən dadıb bilərsən, Bahardan üstündür xəzan xələti. 80
78 İfadənin ərəbcəsi: "Səllə əleyhi və səlləmə təslimən". 79 İfadənin ərəbcəsi: "İnnənə li-1-lahi və innənə ileyhi raciunə illə ənnə ovliyaə-1-lahi və yəmutunə və lakin yənqəlibunə". 80 Beytlərin farscası: Hərgez nəmordeənd - o nəmirənd əhle-del, Namist hərfe-mərg bər in qovme-torcoman. Zovqe-fəna noyafteyi v-ər nə dər nəzər Rəngintər əz bəhar bovəd xələte-xəzan. Qeyd: Bir din qardaşımız Altay Cəmil bu beytləri tərcümə etmişdir ki, məzmun və məna baxımından opijinala uyğun olduğu üçün onun tərcüməsini də burada verməyi münasib bildik. - Ş.F.
61
Yəməninin "Fütuhat" kitabında belə yazılmışdır: "O həzrətin vəsiyyətinə görə onun qüslü və kəfənlənməsi Seyid Cəmaləddin İsfahani tərəfindən icra olundu, Sultan Sədrəddinsə o vaxt Sultaniyyədə idi. Səfəviyyə sülaləsinin üzvləri onun pak cəsədini həzrət şeyxin özünün buyurduğu yerdə dəfn etdilər ki, həmin yer indi "Təvaf yeri" ("Mətafe-təvayef”) adlanır". Sultan Sədrəddin Musa*: Sərvərlik asimanından çıxan ay (bədr) və xoşbəxt ulduzlarla dolu göydən doğan günəş idi. Uşaqlıq və cavanlıq dövründə onun hümayun alnında zöhd və təqva nurları parlayır, çöhrəsində xeyirxahlıq və cəsarət (səlah və rəşad) əlamətləri aydın görünürdü. Başçılıq etməkdə və irşadda sərəfraz bir sərv, alicənablıqda (olovv) isə başqalarından fərqlənən və üstün olan bir adam idi. Qiymətli atası tərəfdən üstünlük (səyadət) və kəramət bürcündən, xoşbəxt ulduzlu anası tərəfdən isə irşad sədəfindən doğan ulduz idi. O, hidayət və zahidlik səccadəsində əyləşən yeddinci şeyx idi. "Fütuhate-Yəməni"də yazılmışdır: "Şeyx Zahidin qızı ilə həzrət sultanül-övliya (Şeyx Səfiəddin - Ş.F.) arasında kəbin kəsilən gün şeyx kəbinkəsmə mərasimində ayağa durub [sanki] bu məclisdə iştirak etməyən məchul bir şəxsə böyük təzim və ehtiram nümayiş etdirdi. Məclisdə olan adamlar ondan bunun sirrini soruşdular. Şeyx buyurdu: "Mənim nəvələrim olacaq Səfiəddin övladlarının təcəssümünü gördüm. Onlarınsa arasında elə bir səadətli adam gözümə dəydi ki, mənim və Səfinin qaimməqamı olacaqdır. Elə buna görə də, mən bu adamda ali bir məqam görərək ona təzim etdim". Elə ki, taleyin doğuş üfüqündən o ayüzlü (mahtələt) şeyx (Sədrəddin Musa - Ş.F.) çıxaraq aləmi işıqlandırdı, həzrət sultanül-Övliya iradət ərbablarına və rəşadətli səhabələrinə belə bir xəbər verdi: "Bu qiymətli cövhər o səadətli fərzənddir ki, Şeyx Zahid kəbin mərasimində ona təzim etmişdi". Sədrəddin Musa öz böyük atasının yanında bir neçə il fəzilətə və yüksək xüsusiyyətlərə malik olmağı öyrəndi, zahiri və batini ülviliyin kamal mərtəbələrini qət etdi, onun hidayət və irşad sahibi olması xəbəri (seyt) bütün dünyaya yayıldı. "Nəfəhatül-üns"* kitabının müəllifi
Könül yolçuları ölməyir, ölməz. Ölüm onlar üçün qəlbin xilası. Kim fəna zövqünü dadmasa, bilməz Ki, yazdan əlvandır xəzan libası." 62
"bütün dövrlərin sirrlərini kəşf edən (kaşef)"** Seyid Qasım Ənvarın*** mədhində belə deyir: "Hələ məlum deyildir ki, bütün dünyada pak imamlardan sonra Seyid Qasım Ənvar kimi başqa bir adam tapıla bilsin." Sonra sözlərini izhar edib yazır: "İradət və müridçilik baxımından Allahın o arif bəndəsi (arife-rəbbani) həzrət Şeyx Sədrəddin Ərdəbilinin davamcısıdır." Xülasə, o həzrət yüksək nejadlı atasının vəfatı vaxtı irşad sərvətinin xəzinədarı oldu, səadətli atasının vəfatından sonra isə Sultaniyyə səfərindən qayıtdı. O ali sülalənin üzvləri onun aləmi bəzəyən cəmalını müşahidə edib şeyxi yas libasından çıxarmaqdan ötrü bir təziyə məclisi qurdular, düzgün yolu (təriqe-möbin) müəyyənləşdirənlər əməlinin paklıq və niyyətinin xoşxahlıq olduğuna görə o həzrəti həzrət şeyxin vəsiyyətinə əsasən irşad taxtına əyləşdirdilər, ona itaət etdilər [və o irşad taxtı] məliklər və şərafətli şəxslər üçün səadət qapısı oldu. Moğol (monqol - Ş.F.) əmir və əyanlarının o irşad xəzinələrinin xəzinədarına böyük etimadları vardı və şeyx gün-gündən izzət və sərvərlik meracına yüksəlirdi. Onun himmət memarı hal-hazırda hamının ziyarətgahına (motafe-təvayef) çevrilən böyük bir bina, sultanül-övliyanın şərəfinə mübarək bir türbə (mərqəd) tikdirdi, həmçinin oranın mühafizə evini (darül-heffaz) və başqa tikililəri öz vəsaiti ilə olduqca gözəl görünüşdə inşa etdirdi, o yerlərə xoş səsli Quran qiraətçilərini (hafezan) cəlb etdi. O tarixdən bu tarixədək həmin işıq və rəhmət məskənindən gecə-gündüz Quran təlavəti eşidilməkdədir.
O pak məzar üstə şövqə gələrək Bir türbə ucaltdı cənnət qəsritək. İlahi feyz ilə özül qoyuldu, Ayla gün o qəsrin kərpici oldu. Göylərə baş vurdu başı qübbənin Hər görən "tayıdır,- dedi.-Kə'bənin". Türbə hafizləri gündüz və gecə Təsbih və təhlillə 81 məşğuldur necə! 82
81 Qeyd: Təsbih - "sübhanallah", təhlil isə "Lə iləhə illəllahu vəh-dəhu lə şərikə ləhu. Ləhul mulku və ləhul həmdu və huvə alə kıılli şə'yin qadirun" ifadəsinin zikridir. Təsbihdəki sübhanallah - "Allah pak və nöqsansızdır" deməkdir; Təhlildəki cümlə isə 63
Elə ki, o müqəddəsin ömrü Allah axtarışı və şəriət pərvərlik yolunda sona yetdi, öz hörmətli atasının yanında fəzilət və kəmalət öyrənən, həmçinin irfan bəzəyi ilə bəzənən ləyaqətli fərzəndi Xacə Əli* o ehtirama layiq (sotudexesal) həzrətin qaimməqamı oldu, böyük atasının pak cəsədini əvvəlki övliyalar kimi sultanül- övliyanın qübbəsi göylərə ucalan türbəsində dəfn etdi, həmin şərif məkanın şərəfini daha da çoxaltdı. Sultan Xacə Əli mücahidə, riyazət, nəfs toxluğu, batin saflığında "öz əcdadlarının yolunu davam etdirən layiqli oğul kimi" 83 ləyaqətli şeyxlərdən olan ata- babasının yolunu davam etdirdi, rəbbani rəmzlərdən və asimani sirlərdən xəbərdar oldu. Baş vermiş vaqiədən sonra o, hidayət və irşad taxtını öz hümayun parlaqlığıyla bəzədi, müqəddəs Səfəviyyə xanədanının saf sufitari** həmin saf adamdan feyz və nur aldılar. Onlar o həzrətin adət və xüsusiyyətlərini daim müşahidə etməkdəydilər. Deyilənə görə, Sultan Xacə Əli böyük əmir sahibqran Əmir Teymurla*" üç dəfə üzbəüz görüşdü. İlk görüş onun (Əmir Teymurun - Ş.F.) Xorasana yürüş əmri ilə Ceyhun çayını keçib* gəlməsi zamanına təsadüf etdi. O vaxt əmirin qamçısı (tazyane) çaya düşmüşdü. Nimdaş geyimli bir dərviş həmin qamçını sudan çıxarıb ona verdi. Əmir Teymur bu əhvalatın yozumunu (təfal) dərvişdən xəbər aldıqda o, dedi: "Vətənim Ərdəbil, doğumum Dizfuldur, məzanın isə Qüdsi-Xəlil** olacaq". Bu sözlər batini aləmdən xəbər verən o həzrətə aid misallardan biridir. Əmir Teymur Bağdaddan Xüzistana ləşkər çəkən vaxt Dizful çayındakı körpüdə çiyninə qara bir xirqə*** salmış bir dərviş ona dedi: "Mən Ceyhun
belə tərcümə olunur: "Allahdan başqa ilah yoxdur, O təkdir, Onun şəriki yoxdur, hakimiyyət (mülk) Ona məxsusdur. Bütiin tə'riflər (həmd) Ona aiddir. Və O hər şeyə qadirdir." 82 Beytlərin farscası: Dər an mərqede-pak minusereşt Fekənde benayi ço qəsre-beheşt. Homayun məqami ze feyze-ilah Məh-o mehr xeşli əz an bargah. Səre- qobbe bər çərx əfraşte, Həriməş ze Kəbe neşan daşte. Şəb-o ruz hafeze-an asitan Be təsbih-o təhlil çon qodsiyan. 83 Ərəbcəsi: "Əl-vələdu hurrun yaqtədi bi əbəihi-1-ğuru" 64
çayının sahilində tazyanəni sənə verən həmin dərvişəm. Bizim daha bir görüşümüz isə Ərdəbildə olacaqdır". Bir neçə ildən sonra Əmir Teymur Rum səfərindən qayıdaraq, əsir tutduğu bir dəstə rum adamı ilə gəlib Ərdəbil darülirşadına çatdı. Möhtərəm Şeyx Səfiəddinin tərifini, yüksək dərəcələrini və məqamının ucaldığını eşidib, onun mübarək qəbrinin ziyarətinə gəldi. Ziyarət mərasimini bitirdikdən sonra həmin türbənin səccadəneşinlərini (yüksək rütbəli namaz qılanlarını - Ş.F.) də görmək fikrinə düşdü. Ona Sultan Xacə Əli barədə məlumat verdilər. Əmir Teymur onunla görüş üçün şeyxin xəlvətsarayına gəldi. Şeyx ibadət səccadəsi üstündə oturub, ilahi həmd ilə məşğuldu. Xadimlərin padşahın gəldiyini bildirmələrinə baxmayaraq, şeyx ona iltifat göstərməklə, oturmağı təklif etdi, əyləşərək moizə və nəsihət xəsinəsinin qapılarını onun üzünə açdı, əmirin diqqətini xəlqullah barədəki fikirlərlə zənginləşdirdi. Ürəyinə yatacaq hərəkət müqabilində öz iradət əlini o həzrətin hidayət çiyninə toxundurmaq məqsədilə Əmir Teymur özü ilə üç şey götürmüşdü ki, onların hər üçünü, Əmir Teymurun əgər istəyi ürəyində tutduğu kimi baş versə, onun iradət əlinə təqdim edib onun hidayətini eşitsin. Hər üçü könlü istədiyi kimi oldu. Buna görə də, iradət əlini həzrət şeyxə verib, şeyxdən nə xahiş edəcəyini soruşdu. Fəqirlik və məna padşahlarının məgər surətə**** ehtiyacları vardırmı? Bu alçaq dünyanın xırda saxsı tör-töküntülərinin (xəzəf) ilahi mərifətin qiymətli cəvahirlər bazarı ilə nə əlaqəsi? Şeyxin parlaq beyni dünyəvi işlərdən uzaq, şərafətli istəyi isə dünya ilə zahiri əlaqələrdən kənar olduğu üçün o, şeylər barədə öz mübarək dilini danışdırmadı. Padşahın təkidindən sonra, Allah rizası naminə Rum əsirlərinin azad buraxılmasını xahiş etdi. Əmir Teymur öz razılıq barmağını gözünün üstünə qoyaraq, bütün əsirlərin azad olunması barədə hökm verdi, Ərdəbildə və onun hüdudunda olan bir neçə kəndi və məhsuldar tarlanı da öz halal pulu ilə alaraq, o müqəddəs türbəyə bağışladı, o şərafətli məkanı pənah və bəst* yeri elan etdi, həmin yerin xəracının o ali sülaləyə (Səfəvilərə - Ş.F) verilməsini buyurdu. O tarixdən etibarən, həqiqətdə dudmanın azad etdiyi həmin əsirlər bu vəlayət nişanlı sülalənin pak etiqadlı müridləri və sufiləri silkinə daxil oldular. Camaat arasında belə danışırlar: Əmir Teymurun həzrət Sultan Sədrəddin Musa ilə görüşü olmuş və yuxarıda yazılanlar onların arasında baş vermişdir. Amma, məsələnin düzgünlüyü (əsəh) bundadır ki, [Teymurla] söhbət edən Sultan Sədrəddin Musa deyil, məhz Sultan Xacə Əli olmuşdur. Mən 65
tarix kitablarında, yaxud bu sülalə haqqındakı mənzum və mənsur yazılarda bu haqda heç nə oxumamışam, amma yuxarıda söylənənlərin şayiə (təvatöre-əfvah) olduğunu bildim və bu barədə məlumat verdim. [Eyni vaxtda bildirirəm ki,] qızılbaşların Bəlxə yürüşü və Əndxəd qalasının qazilər tərəfindən alınması vaxtı monqolların al tamğası (möhür) və Əmir Teymurun möhürünün əlaməti olan bir vəqf dəftəri (dəftəre-vəqfiyyə) qazilərin əlinə keçmiş və əlahəzrət zilləllah şaha göstərilmişdir ki, həmin vəqf dəftərində həzrət Sultan Xacə Əlinin bəzi kəramətləri haqqında məlumat vardır. Xülasə, heç vaxt mənəvi təvaf və ziyarətdən qalmayan Allahsevərlik yolunun o yolçusu şəriət qayda-qanununun tələbi üzrə öz məqsəd Kəbəsinə getmək şövqü ilə həmin istiqamətə yola düşdü, irşad taxtını (məsnəd) və cənnət əcaclı (cənnətnehad) rovzənin seyidliyini (səyadət) və vəlayotini böyük bir ağacın (dəvhe) bəhrəsi olan Sultan Şeyx İbrahimə" tapşırdı. Bir dəstə haqq ohli (əhli-Haqq) və yoqinlik [yolunun] ərbabı ilə birgə "hər kim Allahın şüarlarını (şəayer) uca tutarsa" 84 [ayəsinə] əməl edib, beytullah Həccinə tərəf yola düşdü, "ləbbeyk" ("eşidirəm və itaət edirəm") deyə-deyə və səadət yolunu axtara-axtara həmin əminlik (eymən) vadisinə çatdı. Onun səadətli oğlu atasından ayrılığa tab gətirə bilmədi, o da faydalı Hicaz* səfərinə başladı, tələb vadisinə səy qədəmi ataraq uzun yol getdi, Kəbə ziyarətinə yetişərək, mələk xislətli atasının ayağını öpməklə şərəfləndi. Ata ilə oğul birlikdə Həcc ziyarətini başa vurub oradan Qüdsi-Xəlilə yollandılar, orada ənbiyanın (nəbilərin - Ş.F.) ruhlarının (ərvah) ziyarəti və Əqsa məscidinin təvafı ilə feyziyab oldular. Elə o müqəddəs yerdə də Sultan Xacə Əlinin şərafətli məzacı öz təbii axarından dönüb axirət səfərinin hazırlığına başladı. O, irşad dəvəsinin (naqe) cilovunu öz sevimli fərzəndinin əlinə verdi, o səfərdə yol yoldaşları olanlarla vidalaşdı, həyat nəqdini Qüds aləminin xəzinədarına təhvil verdi. Şeyxin oğlu dəfn mərasiminə başlayıb, o pak cəsədi həmin müqəddəs torpaqda dəfn etdi. [Sonra] müridlər və yoldaşlar (rəfiqan) zümrəsi ilə birlikdə o xoşbəxt (meymənətəsər) səfərdən qayıtdı və Ərdəbil darülirşadı onun hümayun gəlişiylə çiçəklənməyə (13) başladı. Onunla görüş xanədan üzvlərinin gözlərini işıqlandırdı və onlarm dilləri bu şer kimi danışmağa başladı:
84 İfadənin ərəbcəsi: "Və mən əzzəmə şəaira-1-lahi" 66
O sərv ayağını çəksə də yerdən, Onun yadigarı cahanda sənsən. Dostlar qoy səninlə unutsun yası, Səninlə ucalsın zəka binası. 85
Sultan Şeyx İbrahim əlahəzrət zilləllah şahın hakimiyyəti dövründə "Şeyxşah" kimi tanınırdı. O, "Mən atalarımın ... ardıcılıyam" 86 kimi düzgün dcyimin məzmununa uyğun öz ata- balasının göstərişi (dəstur) ilə irşad taxtına əyləşdi və düzgün yolun tələbələrini (taleban) müstəqim şəriət və dinpərvərlik təriqətinə yönəltdi. Şeyx xəlifələri (xüləfa) və əyanları ətraf yerlərə göndərərək, az vaxt ərzində şöhrətləndi. Camaat onun torpağını (torab) öz etibar gözlərinin sürməsi (kehəlül-cəvahir) bilir, ona etibar edirdilər. İradətli adamların çoxluğu (ezdeham) onların [Şeyx İbrahimin] izzətli rövzəsinə gəlişlərini və onunla görüşlərini çətinləşdirirdi. Şan-şöhrəti gün-gündən çoxalır, o vilayət sakinlərindən heç kim onun zəruri fərmanlarının ziddinə getmirdi. Şeyxin bol ənamlarından və səxavətlərindən kasıblar (foqəra) və ehtiyacı olan adamlar (mohtacan), bütünlüklə o diyarın bütün sakinləri faydalanırdılar. İnşa etdiyi aşbazxana (mətbəx) qızıl və gümüş qablarla doluydu, onun verdiyi bəxşiş və ehsanlar ata- babalarının verdiklərindən çox, xasiyyəti şahanə, bəyənilən görünüşü padşahanə idi. Oyunbaz fələyin şivəsindən idi ki, onun hümayün zatı müxtəlif xəstəliklərə məruz qaldı, zəmanə o sülalənin şadimanlıq büsatını əlindən aldı və onları uzun sürən xəstəliklərə düçar etdi, Şeyx İbrahimin də ömür payəsi yıxıldı, nurlu üzünü sanki ildırım (bareqe) vurdu, həyat və ölümün fayda və ziyanından gözünü çəkdi. "Rəbbindən razı və Rəbbini razı salmış halda Allahına dön" 87
sülalənin üzvləri hamıya üz rutaraq, bütün varlı və kasıb, cavan və qocaları bu vaqiədən agah etdilər, onları moizə, nəsihət və
85 Beytlərin farscası: Əgər rəfte an sərv oz cuybar, To başi be giti ze-vey yadegar. Dele-dustan əz roxət şad bad, Benaye-xerəd əz to abad bad. 86 İfadənin ərəbcəsi: "Va ittəboət millətə abai 87 İfadənin ərəbcəsi: "İrciəi ilə Rəbbikə radiyətən və mərdiyətən" 67
vəsiyyətlərə əsaslanaraq, şeyxin bənzərsiz fərzəndi Sultan Cüneydin* lehinə meyilləndirdilər, onu vəliəhd və canişin elan etdilər. Sonsuz ehtiramını saxladılar. "Bu sizə tapşırığımızdır. Bu tapşırıq sizə iki evdə (burada ev "dünya" mənasındadır - Ş.F.) tapşırdığımızdır." 88 Şeyxin şərafətli vəsiyyətinin icrasından sonra əzadarlığa başladılar, həzrət Sultan Cüneyd dəfn mərasiminə başlayıb atasını əzamətli babalarının yanında dəfn etdi. Sultan Cüneyd ənginliyə üçan şahbaz, fələk vüqarlı şah (xosrov), səxavət (fotovvət) və irşad asimanından parlayan ay, xilafət üfüqündən zahir olan günəş idi. Elə ki, sərvərlik və dinpərvərlik taxtına əyləşdi, əhalini öz səltənət və padşahlıq iddiası ilə irşad elminin və dinin yardımından agah etdi. İradət əhli olan adamlar hər tərəfdən sədaqətlə onun yanına gəlməkdəydilər. O, iradət ərbablarını azğın kafirlərlə qəza* və cəhada** şirnikləndirirdi (təhris). Ətrafındakı adamlar gün-gündən çoxalırdı və onların arasında iradətli və sədaqətli insanların sayı artmaqdaydı. Dövrün padşahı və İraqeyn və Azərbaycanın hökmdarı olan Mirzə Cahanşah*** Türkman Sultan Cüneydin başına çoxlu adamın toplaşması və onların böyük hərbi silaha malik olduğunu eşidərək, o həzrətə qarşı pis münasibətdə oldu. O, öz mülk və dövlətinin zavala uğrayacağından qorxuya düşdü, amma adının bədnam olacağından çəkinib onunla hərb etməyi özünə layiq bilmədi. [Lakin,] dəfələrlə o həzrətin yanına adam yollayaraq gizli, ya açıq şəkildə ona bildirirdi ki, dövlət mərkəzindən çıxsın, şərafətli fikri haranı istəyirsə oraya da getsin. O həzrət vaxtın məsləhətinə uyğun olaraq Diyarbəkrə getməyi özünə məsləhət bildi və o tərəfə yollandı. Səfəviyyə dudmanının və saf səfiyyə təriqətinin tərəfdarlarından ibarət çoxlu adamla oraya yola düşdü və hamını öz səadət bayrağının kölgəsi altına yığdı, təm-təraqla gələrək Hisn-Keyfdə**** dayandı. O vaxt Diyarbəkirin yarı hissəsinin valisi Mirzə Cahanşaha ibadət etməyən Əbu Nəsr Həsən bəy Ağqoyunlu**** idi. Onların arasında düşmənçilik qapıları açılı, get-gol yolları qapalı idi. [Həsən bəy Ağqoyunlu] Sultan Cüneydin məsud ordusunun gəlişindən şad olub, o həzrəti izzət və ehtiramla qarşıladı, sufiyyə əyanının hər birinə münasib yer təyin etdi, şeyxin gəlişini dövlət və iqbalın yüksəlişi kimi qiymətləndirdi, onların aralarında ünsiyyət (movanesət) və birlik (ettehad) yarandı, nəhayətdə isə onların münasibətləri dostluq
88 İfadənin ərəbcəsi: "Həzə mə əhədna ileykum va-1-əhdətu fi-d-dəreyni əleykum" 68
və qohumluqla nəticələndi. Öz əyan baçısı (həmşirə) Xədicə bəyimi o həzrətə ərə verdi, beləliklə bu qohumluğa görə öz dövlət nağarasının avazını qüvvətləndirdi. Sultan Cüneyd o diyarda bir müddət qaldıqdan sonra onun qəlbində "Vətən məhəbbəti imandandır" 89 hədisi baş qaldırdı, Əmir Həsən bəydən tapşırıq (dəstur) aldı və az vaxt ərzində Ərdəbil darülirşadı "heç bir ölkədə yaranmamış sütunlara malik olan İrəmə" 90 döndü. Hümayün gəlişi ilə şərəfləndi, onun cahanı bəzəyən üzünü görən adamların gözləri işıqlandı. Bunu bilən Mirzə Cahanşahın zatındakı həsəd tonqalı yenidən alovlandı, [Cüneydin] Əmir Həsən bəylə qohumluğuna görə olan qorxusu daha da çoxaldı. O, Sultan Cüneydin işini bitirmək üçün faydasız fikirlərə düşdü. Bundan agah olan o həzrət iradət ərbablarını yanına çağırmaqdan ötrü ətraf yerlərə külək sürətli qasidlər yolladı, səltənət xəyalı ilə öz dövlət bayrağını ucaldıb, qəza və cəhad fikrinə düşdü, sufiyyə qazilərindən (qozzat) on min nəfərədək adam topladı və onlar Çərkəz* qəzası iddiası ilə Şirvana rəvan oldular. "Fotuhate-Yəməni" kitabında yazılıbdır: [Şeyx] şirvanşahla müharibə etmək və Şirvan mülkünü tutmaq iddiası ilə o tərəfə rəvan oldu. Şirvan vilayətinin valisi Sultan Xəlil Təbərsəran qiyamçılarının (taği) təhriki (əğva) ilə Sultan Cüneydə qarşı müxalifət təbilini çalaraq, onun Çərkəz[istana] getməyinə mane oldu. O, döyüşkən bir ləskər toplayıb onunla vuruşmağa yollandı, zəfər pənahlı qoşunun önündə səf düzüb döyüşə başladı. Qarşı tərəfdən də kamil mürşidin yolunda ölməyi özlərinə sədaqət mərtəbəsi bilən sufiyyə qaziləri hümayün məiyyətlə birlikdə döyüş səfi bəzədilər və hər iki tərəfdən hərb atəşi alovlandı. Yamanlıq qılıncları işə düşdü, iti qanadlı qartallar biri-digərinin qəsdi üçün pərvaza başladılar. Canlardan keçən qazilər öldürülmələri həqiqətən də gərəkli olan din yolundan azmış o quldurların (əşrar) şərini aradan qaldırmaqdan ötrü qətiyyətlə cidd-cəhd etdilər. Sultan Cüneydin özü şəxsən döyüşə çıxdı:
Döyüşə başladı o Düldülsüvar, Etdi hər həmləsi yağıları zar.
89 İfadənin ərəbcəsi: "Hübbü-l-vətəni min ə-1-imani" 90 İfadənin ərəbcəsi: "İrəm zəm-1-imədi əlləti ləm yuxləq misluhə fi-l-bilədi" 69
Almas tək bərq vuran qılıncı çəkdi. Düşmənin qanını torpağa tökdü. 91
O həzrətin şəhadəti qəzavü qədərdə yazıldığı üçün şirvanşah döyüşçüləri onu "ayın haləsi kimi" 92 əhatəyə alıb, cahanı gəzən atını ayaqdan saldılar. O həzrət döyüş zamanı hadisə saqisinin əlindən şəhadət şərbəti içdi. Meydanda öz səbat ayaqlarını möhkəm saxlayan qazilər də şəhadət qanına bulaşdılar, amma onların bəziləri "Dözülməz şeydən qaçmaq haqqında" hədisində deyildiyi kimi 93
xanədanının sufiləri o hidayət sultanının şərafətli cəsədini darülirşada gətirib müqəddəs rövzədə dəfn etdilər. Amma bu həqir şəxsə (yəni İsgəndər bəyə - Ş.F.) məlum olan budur ki, həmişə bu sülalənin tərəfdarları olan bir dəstə Təbərsəran əhli o həzrətin pak cəsədini döyüş meydanından çıxarıb münasib bir yerdə dəfn etdilər. Elə indi də həmin şərif məkan o vilayət adamlarının feyz, rəhmət və ziyarət yeridir. Xülasə, Sultan Cüneyd vaqiəsindən sonra onun candan artıq istədiyi fərzəndi (fərzənde-canpeyvəndəş), vilayət taxtının sultanı, hidayət sarayının vəliəhdi və böyük əmir Əbu Nəsr Həsən bəyin bacısı oğlu olan Sultan Heydər* öz ali məqamlı atasının qaimməqamı oldu. Sultan Heydər vəlayət bürcündən doğan (tolu) günəş və səltənət ümmanının sədəfindən çıxan dürr kimi ortaya çıxdı. O, ata- babasının yolunu davam etdirmək istədi. Öz iqbalının qüvvəsi ilə Mirzə Cahanşahı** ayaqdan salıb, ölkənin padşahı olmuş mərhum Həsən padşah o vəlayət və sərvərlik asimanının günəşi (mehr) ilə [Sultan Hcydərlə - Ş.F.] daha da yaxın olmaq istəyinə düşdü, bu dudmanla (səfəvi şeyxləri ilə - Ş.F.) əlaqələrini möhkəmləndirmək naminə Ələmşah bəyim* kimi məşhur olan sevimli qızı Həliməbəyim ağam ona ərə verərək, iffət bürcünün o Zöhrəsini** səadət göyünün Müştərisi*** ilə birləşdirdi. O həzrət özündən əvvəlki şeyxlərdən daha yüksək dövlət və sərvərlik meracına qalxdı.
91 Beytlərin farscası: Bor ayine-sultane-Doldolsəvar Be hər həmle əz cəm'e-an xaksar Ze əlmasgun şoleye-tabnak Fekəndi goruhi bər in tire xak. 92 İfadənin ərəbcəsi: "Kə-1-ihatəti bi-l-bədri" 93 İfadənin ərəbcəsi: "Hədisu-1-firar mimmə lə yutaqu" 70
Onun ali rövzəsi daim yaxın-uzaq adamların toplaşdığı yer idi. Bir gecə, sonralar həqiqətə çevrilən bir röya (röyaye-sadeqe) gördü: Qeyb aləminin xəbər gətirənləri (monhi) onun öhdəsinə qoydular ki, o gərək isna əşəriyyət (on iki imam - Ş.F.) əlaməti olan qırmızı zolaqlı bir papaqla öz tərəfdarlarının başını bəzəsin. Sultan [Heydər] bu yuxunu gördükdən sonra başına şadimanlıq papağı qoyub o vaxtlarda dəbdə olan türkman papağını on iki zolaqlı "Heydər papağı" ("tərəke-Heydəri") ilə əvəz etdi. Onun arxasınca gedən və ona itaət edən adamlar da o həzrətin əqidəsinə tabe (eqteda) oldular və bu xanədanın bütün üzvləri həmin dəyərli papağı başlarına qoymaqla başqa adamlardan seçildilər. Elə buna görə də, o şan- şöhrətli adamlar "qızılbaş"**** ifadəsi ilə məşhur oldular. Xülasə, o həzrətin həşəməti gün-gündən artırdı. Sədaqətli adamların onun başı göyə ucalan dərgahına gəlişləri daim çoxalır, bütün əhali onun fəzlindən bəhrələnirdi. [Sultan Heydər] zahiri və mənəvi səltənəti öz əlində cəmləşdirib, batində irşad və dinpərvərlik yolunun yolçuları olan şeyxlərin və əhlüllahların (Allah adamlarının - Ş.F), zahirdəsə taxt bəzəyən sultanların sərvərinə çevrildi. Böyük əmir Həsən padşah, işlərinin icrası zamanı Heydərin mülazimləri ilə dostluq və razılıq (vefaq və vodud) tərzində davranır, qətiyyən bu baçısı oğlu və damadının razılaşmadığı işlərə razılıq vermirdi. Bir müddət kamiranlıqla vaxt keçirən Həsən bəyin iqbal ağacı Tuba***** ağacı kimi özünün kamal zirvəsinə ucaldı. Türkman sultanları tarixinin müəllifi Mövlana Əbubəkr Tehraninin****** təfsilatla yazdığına görə o, səltənət taxtına vida etdikdən sonra oğlu Sultan Xəlil,**** '* ondan sonrasa Sultan Yaqub* hökmranlıq taxtına əyləşdilər. Qəzaya çıxmaq qərarı təbiətinə üstün gələn Sultan Heydər öz dayısı oğlu (xal) Sultan Yaqubun hərəkətlərini ətraflı müşahidə etməkdəydi. O, sufiyyə əmirləri və səfəviyyə sülaləsinin tərəfdarları ilə məsləhətləşdi və onun cahanı bəzəyən fikri sakinlərinin imandan uzaq və cahillik yoluna yaxın olduğu Dağıstana yürüş etmək və çərkəz kafirlərinə qarşı qəzaya getmək qərarına yönəldi, saf xasiyyətli (nehad) sufiləri və pak etiqadlı mülazimləri bir yerə toplamaqdan ötrü qəmər sürətli (qəmərməsir) qasidlər yolladı. Sadiq mücahidlər onun izzət və təmtəraqlı çadırlarında yığışdılar, çoxlu silahlı adam (15) da onlara qoşuldu. O həzrət məqsədinə doğru yürüş bayrağı qaldırdı. Həmin ləşkərin hərəkət xəbəri Şivanşah [Xəlilullahın oğlu] Sultan Xəlilin** (Fərrux Yəsarın - Ş.F) səbat və qərar binasına zəlzələ saldı. O, düşündü ki, Sultan Heydər atasının 71
qanını almaq və Şirvana qəsd etməkdən ötrü gələcəkdir. [Sultan Xəlil] "məhəbbət və nifrət irsən keçir" 94 misalına uyğun olaraq [Sultan Heydərə] qarşı nifaq məqamına gəldi. Həmin qaniçən (xunxar) ləşkərə müqavimət etmək onun qüvvət və qüdrəti xaricində olduğu üçün şirvanşah, bir-birinin ardınca külək sürətli qasidləri özünün damadı olan Sultan Yaqubun yanına göndərdi və bildirdi: "Sultan Heydər zahirən Çərkəz qəzasına getməkdədir, amma, mümkündür ki, o, Dərbənd və Təbərsərana çatdıqda yürüş cilovunu Şirvana tərəf yönəldib, qəsbkarlıq (molksetani) bayrağını göylərə qaldırsın. Bir halda ki, bu gün məmləkət (Şirvan - Ş.F) onun əlinə keçməyib, gərək döyüşkən ləşkər toplanılsın və şeyxin niyyəti həyata keçməsin. Əgər onun məqsədi yerinə yetərsə, təkcə mən həqir bəndənin vilayəti ilə kifayətlənməyəcək və işğalçılıq qapılarını öz istəyincə daha geniş açacaq". Mehr göyünün o sərvəri ilə (Sultan Heydərlə - Ş.F) nifaq məqamında olan Sultan Yaqub şirvanşaha mərhəmət etdi, amma beynindəki düşmənçilik hissi baş qaldırdı. Sultan Bəyçioğlunu (?) dörd min türkman süvarisi ilə onun köməyinə göndərdi. Sultan Yaqubun köməyi şirvanşahı sevindirdi, Şamaxıda çoxlu Şirvan və türkman əsgərləri bir yerə toplaşdı. Amma, Sultan Heydər peşələri qəza olan qazilərlə Şirvanın şimalındakı Şəkiyə gəldi, onun müzəffər ləşkəri oradan Dərbənd qalasına yollandı. O şəhər cahanın abad şəhərlərindəndir və Babül- əbvab (Qapılar qapısı - Ş.F.) kimi məşhurdur. Göylərə baş vuran qalası İsgəndər səddi kimi möhkəmdir. Basqına sinə gərməyi və özünü qorumağı ilə məşhurdur. Deyilənə görə onun hər bürcü fələyin bütün bürclərinə bərabərdir. Qoruyucuları (pasiban) sakinləri ilə dilbir və canbirdir. Oranın əhalisi inadkarlıq edərək öz hücum əllərini irəli uzatdı. O iqbal sahibi (Sultan Heydər - Ş.F.) onları cəzalandırmaq qərarına gələrək, qazilərə o şəhər və qalanın tutulması üçün əmr verdi. İgidlər öz himmət sifətlərini qalanın fəthinə doğru çevirdilər və az bir vaxtda o möhkəm qalam titrətdilər. Qalanın alınması az qala müyəssər olacaqdı ki, Heydər dudmanının tərəfdarlarından və ləşkərin qol başçısı olan Qara Piri Qaçar arxadan gələrək söylədi ki, türkman ləşkəri çayı keçmişdir, şirvanşah Şirvan əsgəri ilə artıq ona birləşmişdir və onlar ləşkərlə hərb iddiasındadırlar. O qəddarların gəlişi haqda ard-ardınca xəbər gəlib
94 İfadənin ərəbcəsi: "Əl-hubbu yətəvarasu və-1-buğdu yətəvarasu" 72
çatmaqda idi. Dinpərvər sultan qala ayağından qalxaraq, o pis əməlli (nabekar) adamlarla döyüşə amadə oldu. Xülasə, Təbərsəran yaxınlığında o iki qaniçən ləşkər bir-birlərinə çatdı. Hər iki tərəf qoşunun hərb hazırlığına başlayaraq, öz döyüş səflərini bəzədi. Hərb atəşi elə şölələndi ki, bir çox dəst və düşmənin ömür xırmanını yandırıb-yaxdı.
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|