AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu

SULTAN SÜLEYMANIN AZƏRBAYCANA İKİNCİ GƏLİŞİ 

 

Doqquz yüz qırx birinci il (miladi 1535) olan sonrakı ildə 

Sultan Süleyman ikinci dəfə Bağdaddan əcəm diyarına ləşkər çəkdi, 

İraq mülkünə qədəm basdı, Dərczinədək gəlib çıxdı. Buna görə də, 

cənnətməkan  şah  Van  qalası  ayağından  ayağını  çəkib  Təbrizə 

yollandı.  Orada  mötəbər  əmirlər  silkindən  olan  və  sonralar  nifaq 

əhlinə  çevrilən  Məlik  bəy  Cuveyni  qətlə  yetirildi.  [Şah]  orardan 

153 

 

çıxaraq qəzəbli ləşkərini rumlu əskərlərin meydanına tərəf hərəkətə 

gətirdi. 

Müzəffər ləşkərin çərxçiləri Dərczində xandgar ordusunun 

münqəlayına  çataraq  döyüşdülər  və  qalib  gəldilər.  Qızılbaşların 

qələbəsi, rumilərin isə məğlubiyyətindən agah olan Sültan Süleyman 

öz əmirlərini həyəcana düşmələrinə (aşofte) görə danlayıb dedi: "Siz 

hərgah  çorxçi  döyüşçüləri  və  qarovul  tərəfindən  məğlub 

olmuşsunuzsa,  bəs  qızılbaş  padşahı  ilə  necə  döyüşəcəksiniz?".  O, 

kədərləndi,  qızılbaşlarla  qarşılaşmaqdan  daşındı,  Dərczindən  çıxıb, 

qayıdış, bəlkə də məğlubiyyət cilovunu Ruma tərəf yönəltdi. 

 

Rum sultanının geri çəkilməsi: 

 

Şahın zəfər ayəli ordusu isə onun ardınca hərəkətə başladı. 

Van  qalasına  çatdıqları  vaxt  Bəhram  Mirzəm  və  bəzi  əmirləri 

rumilərin  təqibinə  göndərdilər,  hümayun  qoşun  isə  Van 

çəmənliyində  dayandı.  Van  qalasındakı  rumilərsə  şahın  əzəməti 

(şokuh)  və  qüvvəsi  (setvət)  qarşısında  tab  edə  bilməyərək,  orada 

qalmadılar  və  fərar  etdilər.  Bu  əhvalatdan  əvvəl  rum  xandgarı 

Diyarbəkr əmirülümərası Məhəmməd paşanı Əllamə, bəzi rum əmir 

və  paşaları,  habelə  iki  min  nəfər  yeniçəri  ilə  Van  qalası  əhalisinin 

köməyinə  yollamışdı.  Vəstana  çatdıqları  vaxt  onların  gəlmə  xəbəri 

cənnətməkan şaha çatdı  və şah bir neçə  cəngavərlə birlikdə onlara 

hücum  etdi.  Rum  qoşununun  qaraltısı  gözə  göründüyü  zaman 

qızılbaş  ləşkərinin  əksəriyyəti  gecə  yuxuda  idi.  Hücumun  şiddətli 

vaxtı qalibiyyətli məiyyətdə iki mindən çox adam qalmamışdı. 

Əllamə  şah  bayraqları  arasında  (Şah  Təhmasibin  -  Ş.F.) 

parıltılı  (foruq)  "bükürük"  adı  ilə  məşhur  olan  xüsusi  bayrağını 

gördükdə tanıdı  və Məhəmməd paşaya dedi:  "Həzrət şahdır ki, özü 

şəxsən  buraya  təşrif  gətirməkdədir.  Cəngə  girməyimiz  məsləhət 

deyildir,  çünki  biz onun  əzəmət  və  qüdrətinə    tab   edə    bilmərik".  

Məhəmməd paşa  [isə]  öz ləşkərinin böyüklüyünə  və qızılbaşların 

azlığına  qürurlanıb,  qoşun  səfini  bəzədi.  Amma,  rumilər  Şiraz 

zülqədərlərindən  olan  Qazi  xanın  və  bir  dəstə  müzəffər  qorçinin 

birgə  həmləsi  ilə  məğlub  olub,  geri  çəkildilər,  göz  müşahidəsinə 

görə  onların  əksəriyyəti  qətl  olundu,  xandgarın  bir  neçə  mötəbər 

adamı əsir alındı, yerdə qalanları isə Ərciş qalasına tərəf getdilər və 

adam yollayıb xandgardan kömək istədilər.  

 

154 

 

Rum ləşkərinin məğlubiyyəti və Sinan paşanın öldürülməsi: 

 

Xandgar  Sinan  paşanı  əmir,  paşa  və      sancaqbaşılardan   

ibarət  böyük bi qoşunla  onların köməyinə yolladı. Qızılbaş ləşkəri 

dilavərlərindən  Budaq  xan  Qacar  döyüşkən  ləşkərlə  onlarla 

qarşılaşdı  və  böyük  qələbə  əldə  etdi,  Sinan  paşa  o  mərəkədə 

öldürüldü, rumilərin böyük bir dəstəsi qətl edildi, əsir götürüldü. 

Sinan paşanın öldürülmə xəbəri Sultan Süleymana çatanda 

İbrahim paşanı rum ləşkərinin qalan hissəsilə oraya yolladı, İbrahim 

paşa da Ərciş üzərinə gedən Bəhram Mirzə və onunla həmrah olan 

əmirlərin  üstünə  böyük  bir  qoşun  göndərdi.  Hər  iki  tərəfin 

qarovulları  arasında  cəng  oldu,  nəticədə  rumilər  məğlub  edildilər, 

İbrahim  paşa  isə  bir  daha  qızılbaşlarla  hərbə  yollanmadı.  O,  Ərciş 

qalasındakı  bütün  camaatı  özüylə  götürüb  xandgarın  ordusuna 

yollandı. [Beləliklə] bu zavalsız dövlətin gücü ilə Ərciş qalası da ələ 

keçdi, oranın kutvallığı Əhməd Sultan Sufioğluya verildi. 

 

ƏLQAS MİRZƏNİN TƏHRİKİ İLƏ RUM  

XANDGARI SULTAN SÜLEYMANIN ÜÇÜNCÜ  

DƏFƏ BU DİYARA HÜCUMUNUN ZİKRİ 

 

Söz  qoşunu  meydanının  sərkərdələri  (sipəhdaran)  bu 

hücum tarixini belə tərzdə (nəmət) bəzəmişlər: Əllamə Təkəli əcəm 

məmləkətinin  ən  gözəli  (şahed)  olan  [Azərbaycanı]  rum  sultanının 

nəzərində elə [gözəl] bəzəmişdi (tərifləmişdi - Ş.F.) ki, sultan bircə 

gün  də  olsun  bu  arzudan  yayına  bilmir,  bircə  gecə  də  olsun  onu 

ağuşa  almaq  xəyalından  yuxuya  gedə  bilmirdi.  Bu  arzu  [sultanı] 

nadan  və haqtanımaz Əlqas Mirzəni ağlının gödəkliyi  və ondan da 

artıq  nadan  olan  bir  neçə  nəfərin  təhrikiylə  hücuma  keçməyə 

yönəltdi.  Belə  ki,  Əlqas  Mirzə  onu  böyüdən  və  cahanın  ən  adil 

(dadar) adamlarından olan belə mehriban qardaşın (Şah Təhmasibin 

- Ş.F.) xidmətindən yayınıb Rum  [diyarına]  getdi. Sultan Süleyman 

onun  vücudunu  əcəm  mülkünü  fəth  etmək  yolunda  qənimət  və 

sərmayə  bilərək,  elə  boş  xəyala  və  yalan  sözlərə  uydu  və  cahil 

adamlar  qoşununun  başında  durub,  bu  tərəfə  yürüşə  yollandı. 

Məsələ belə baş vermişdir: 

Həzrət 

cənnətməkan  şah  Əlqas  Mirzəni  başqa 

qardaşlarından daha çox istəyir, ona onlardan daha artıq mehribanlıq 

göstərirdi.  Belə  ki,  Şirvan  vilayətinin  fəthindən  sonra  o,  Əlqas 

155 

 

Mirzəni  başqa  qardaşlarından  üstün  tutaraq,  ona  şirvanşah  olmaq 

imtiyazı verdi, həmin vilayət hakimliyini və oranın mülkiyyətini ona 

tapşırdı.  Əlqas  Mirzənin  şahanə  məhəbbətlərə  (əvatef)  yetişməsinə 

başqa qardaşları həsəd aparırdılar. O nadan  mirzə bəzi fitnəkarların 

təhrikiylə o həzrətin onu böyütmə haqqını unutdu  və üsyanla  əvəz 

etdi.  Əlqas  Şirvanda  çoxlu  qoşun-ləşkər,  həmçinin  səltənət  və 

padşahlıq  əsasları  (movəccəbat)  gördüyündən,  ayağını  tabelik 

dairəsindən  kənara  çıxartdı,  müxalifət  qapılarını  açaraq,  o  həzrətin 

razı olmadığı işlərlə məşğul olmağa başladı. [Buna görə də] şərafətli 

şahın mübarək xatiri ondan döndü, onun fitnəsini dəf etmək fikrinə 

düşdü.  Əlqas  o  həzrətin  yürüşünü  bilib  qəflət  yuxusundan  azacıq 

oyandı, öz yersiz hərəkətlərindən peşman oldu, oğlu Sultan Əhməd 

Mirzə  ilə  birlikdə  anasını  cənnətməkan  şahın  yanına  göndərdi,  söz 

verdi  ki,  [bundan  sonra]  bütün  ömrü  boyu  ayağını  [bir  daha]  itaət 

yolundan  kənara  çıxarmayacaqdır.  Cənnətməkan  şah  onun  üzrünü 

qəbul  və  təqsirlərini  əfv  etdi,  dövlətin  Seyid  Məhəmməd  Kəmunə, 

Sevindik  bəy  Qorçibaşı,  Məsum  bəy  Səfəvi,  Şahqulu  bəy  Xəlifə 

Möhrdar  və  Bədr  xan  Ustaclı  kimi  əzəmətli  əmirləri  və 

ağsaqqallarını,  həmçinin  anasını  onun  yanına,  bundan  sonra  bir  də 

xilaf  çıxmayacağı  barədə  and  içməkdən  ötrü,  göndərdi.  Əmirlər 

göstərişə əməl edərək geri qayıtdılar. Qərara alındı ki, elə həmin qış 

hər  tərəfdən  kafirlər  diyarına  qoşun  çəkib,  qəzaya  və  cahada 

başlasınlar.  Buna  görə  də  cənnətməkan  şah  Gürcüstan  qəzasına, 

Əlqas  Mirzə  isə  Çərkəs  qəzasına  getdi,  amma  Əlqas,  əmirlərin 

qayıdışından  sonra  sikkə  və  xütbəni  öz  adıyla  bəzəyərək, 

əvvəlkindən daha artıq müxalifət və üsyan yoluna düşdü. Gürcüstan 

qəzasından  geri  dönən  cənnətməkan  şah  o  əhd-peymanı  süst  olan 

[Əlqasın]  ədəbsizliyindən  xəbər  tutdu  və  onun  cəzalandırılmasını 

vacib  bildi.  Əlqas  hələ  Çərkəs  [diyarında]  ikən  şah  İbrahim  xan 

Zülqədəri,  Göycə  (Kukcə)  Sultan  Qaçarı,  Şahverdi  Şultan 

Ziyadoğlunu bir neçə müzəffər döyüşçü ilə hücumla Şirvana yolladı, 

ki,  həmin  vilayəti  zəbt  etsinlər.  Gedənlər  Gülüstan  qalasını 

mühasirəyə  aldılar.  Bu  xəbəri  eşidən  Əlqas  Mirzə  Çərkəs 

vilayətindən  geri  qayıdıb,  Dərbəndə  gəldi.  Əlqasın  ləşkərinə  qarşı 

iki  dəfə  ləşkər  göndərildi  və  hər  dəfə  əmirlər  onun  ləşkərinə  qalib 

gəldilər, bu döyüşlər vaxtı bir dəstə fitnəkar və tərbiyəsiz (bədamuz) 

qızılbaş  öldürüldü.  Bu  əhvalat  şaha  ərz  olunduqda,  o,  əmirlərin 

bəzilərini  köməyə  göndərdi  və  əzəmətli  əmirlər  Əlqasa  hücum 

eldilər. 

156 

 

Əlqas Mirzənin fərar etməsi və Rum sultamna birləşməsi: 

 

Elə  zəfər  ayəli  ordu  da  o  istiqamətə  hərəkətə  başladı. 

Hümayun  şah  məiyyətinin  yollanma  və  o  məşhur  əmirlərin  gəlib 

çatma  xəbərlərindən  xəbərdar  olan  Əlqas  Mirzə  hədsiz  qorxu  və 

çaşqınlıqla  Xınalıqa  tərəf  qaçdı,  amma  döyüşçüləri  ondan  dəstə-

dəstə  ayırıb  müzəffər  əskərlərlə  birləşdilər.  Əlqası  təqib  edən 

əmirlər Samur çayı kənarında ona çatdılar. Əlqas elə çaş-baş oldu ki, 

heç  çəkmə  geyməyə  də  macal  tapa  bilmədi,  qırx-əlli  nəfərlə 

Dağıstana-qohumu olan Şamxalın (yaxud şamxal tayfasının  - Ş.F.) 

yanına gəldi, oradan da gəmiyə oturub Kəffəyə* yollandı, Kəffədən 

də çıxıb İstanbula rəvan oldu, çatıb Sultan Süleymana qoşuldu. 

Dərbənd  və  Gülüstan  qalaları  bir  müddət  Əlqas  Mirzə 

adamlarının  əllərində  qalmaqda  idi.  Qalibiyyətli  əskərlər  həmin 

qalaları  mühasirəyə  aldılar,  nəhayət  o  yerlər  bu  qəhrli  dövlət 

övliyalarının  əlinə  keçdi,  Mehtər  Dövlətyar  və  o  dövlətsizlərin 

bəziləri  cəzalandırıldılar.  Cənnətməkan  şah  Şirvan  vilayətini  adlı-

sanlı  şahzadə  İsmayıl  Mirzəyə  (gələcək  padşah  II  İsmayıla  -  Ş.F.) 

inayət etdi, Göycə Sultanı şahzadənin yanında qoyaraq geri qayıtdı. 

Bir  neçə  gün  İstanbulda  qalan  Əlqas  Mirzənin  yalan  və 

batil vədləri Sultan Süleymanın beynini dumanlandırdı, doqquz yüz 

əlli  beşinci  ildə  (miladi  1548)  o,  Rum,  Şam,  Misir,  Qaraman, 

Diyarbəkr  və  İraqi-Ərəbdən  topladığı  ağır  ləşkərlər,  bol  top,  araba 

və zərbzənlər, habelə saysız-hesabsız yeniçərilərlə İstanbuldan çıxdı, 

əcəm  vilayətinə üz tutdu. Alicah şah da Qəzvin darüssəltənəsindən 

döyüş əzmi ilə  yola düşərək, qoşun toplamaqdan ötrü bir ay Şənb-

Qazanda  dayandı.  Orada  İsmayıl  Mirzə  Şirvan  qoşunu  və  ətraf 

yerlərin  əmir  və  hakimləri  ilə  birlikdə  gələrək,  hümayun  orduya 

birləşdi.  Yüksək  məqamlı  şah  tərcrübəli  adamları  yollayaraq, 

müxaliflərin  gələcəkləri  yolları  Təbrizdən  Rum  sərhəddinədək 

yandırdı,  ət  və  taxıldan  əsər-əlamət  qoymadı.  Təbriz  camaatı 

kəhrizləri  elə  bağlamışdı  ki,  içməli  su  və  başqa  ərzaq  artıq 

tapılmırdı. Əzəmətli əmirlərdən Abdullaxan Ustaclını şah Bədr xan 

Ustaclı,  Hüseyn  xan  Sultan  Rumlu,  Şahverdi  Sultan  Ziyadoğlu  və 

başqa  əmirlərlə  birlikdə  qoşunlara  münqəlay  təyin  edib  Mərəndə 

tərəf  göndərdi. Müzəffər ordu isə Təngiz  yaylağına  getdi  və dünya 

şəhriyarı o yaylağın otlaqlarında dayandı. 

Elə ki, Rum sultanı gəlib yetişdi, Əllamə Təkəlini bir dəstə 

rumlu döyüşçüylə Van qalasının mühasirəsinə göndərdi. Xoydan isə 

157 

 

Əlqas  Mirzəni  bəzi  paşa  və  sancaqbəyilər  və  təxminən  qırx  min 

nəfər  əskərlə  Mərəndə  -münqəlay  əmirlərinin  üzərinə  yolladı,  özü 

isə  yerdə  qalan  cəngavər  döyüşçülərlə  Təbrizə  tərəf  hərəkət  etdi. 

Mərəndə getmiş əzəmətli əmirlər Ziyadoğlunu iqbal qoşununun bir 

dəstə mübariz əskəri ilə qarovulu [əməliyyatına] göndərmişdilər. O, 

rumilərin  ön  dəstəsinə  çatmış  və  onların  arasında  qızğın  döyüş 

olmuş,  Ziyadoğlu  həmin  döyüşdə  mərdanəlik  göstərmişdi.  Mərənd 

çəmənliyindəki  əmirlər  dəstə-dəstə  gələn  rumlu  döyüşçülərin 

çoxluğunu  görərək,  ehtiyatkarlıq  etmiş  və  dağa  tərəf  çəkilmiş, 

[amraa] bir dəstə döyüşçünü xəbər toplamaq (xəbərgiri) məqsədiylə 

Mərənddə saxlamışdılar. 

Xəbər  toplamaqdan  ötrü  Mərənddə  qalmış  qızılbaş 

dilavərləri şəhərə gəlib çatan Əlqas və rumilərə  özlərini göstərdilər 

və  onlarla  cəngə  başladılar.  Onların  pusquda  çoxlu  yardım 

döyüşçüsü  olduğundan  ehtiyatlanan  rumilər  bu  döyüşə  bir  o  qədər 

də  cürət  etmirdilər.  Axırda  aralarında  güclü  döyüş  başlandı, 

qızılbaşlar  cəng  edə-edə  çıxıb  əmirlərə  birləşdilər,  amma  rumilər 

həmin  az  miqdar  qızılbaşın  mərdanəliyindən  fikir-xəyala  düşdülər. 

Abdulla  xan  və  qızılbaş  əmirlərinin  Mərənd  çəmənliyindən 

getdiklərini  görən  rumilər  də  geri  qayıtmağı  məsələhət  bildilər  və 

qayıdaraq  Təbrizin  Çərəndab  [adlı  yerində]  Sultan  Süleymana 

birləşdilər.  [Bu  tərəfdən]  Abdulla  xan  və  əmirlər  də  Əşənkiz

141

 

yaylağında  hümayun  məiyyətə  qoşuldular.  Yeri  cənnətlik  olan 

əzəmətli  həzrət  şah  iqbal  qoşununun  mübarizlərini  rumilərin  dörd 

tərəfinə göndərdi. Onlar döyüşkən  müxalifiəri gecə-gündüz narahat 

edir, hər gün bir neçəsini ələ keçirib qətlə yetirirdilər. 

Rumilər  azuqədən  ötrü  ordularından  kənara  çıxa 

bilmədikləri üçün onların ordusunda azuqə və heyvan yemi (əliqəd-

dəvab)  yoxa  çıxmış,  hamısı  çörək  qıtlığından  nigaranlığa  düçar 

olmuşdu. Buna görə də şəhəri qarət etməyə girişdilər, amma heç nə 

əldə  edə  bilmədilər.  Sultan  Süleymanın  Təbriz  şəhərində  olduğu 

dörd gün müddətində bir neçə min at və qatır qüvvədən düşüb ədəm 

otlağına yollandı. 

 

 

 

                                                           

141

 Əşkənbər olmalıdır - Ş.F. 

158 

 

Sultan Süleymanın Təbrizdən fərar etməsi: 

 

  Bu yürüşdən peşman olan Sultan Süleyman  geri qayıtmaqdan 

başqa  heç  bir  çarə  görmədi.    Hümayun  ordunun  Əşənkizdən 

(Əskənbərdən  -  Ş.F.)  büsbütün    çıxmasından    sonra    qızılbaş  

ləşkərinin  [onlara]  yaxınlaşma  xəbəri  rumiyyə  ordusuna  yayıldı. 

Sultan  Süleyman  qayıdış  təbilini  çalaraq,  ağır-yüngül  ləvazimatını 

irəliyə  göndərdi,  özü  isə  sübhədək  at  üstündən  düşmədi,  sübh 

açılarkən  yola  düşdü.  Təbrizin  quldurluq  edən  adamları  rumilərin 

qətl  və  qarətinə  başladılar  və  onların  çox  hissəsi  bu  quldurların  iti 

xəncər yaraları ilə ədəm yoluna yollandı. 

Qəribə əhvalatlardan biri də budur: Rumilərin Çərəndabda 

olduqları bir neçə gündə ildırımın (saeqe) güclü çaxması və küləyin 

bərk  əsməsi  nəticəsində  göyə  elə  toz-torpaq  qalxdı  və  hava  elə 

qaraldı  ki,  ruzigarın  uzaqları  görən  gözü  aydın  gündüzü  qara 

gecədən ayıra bilmirdi. Rumilərin qayıdışından sonra [isə] zülmət və 

qaranlıq aradan çəkildi və hava dəyişdi, İran xosrovunun dərya kimi 

dalğalanan döyüşçüləri fərmana əməl edərək, rumiləri təqib etməyə 

başladılar.  Onlar  hər  yerdə  rumilərə  əl  uzatmaqla  məşğul  idilər. 

Sultan  Süleyman  Vana  tərəf  getdi  və  qala  döyəcləyən  top  və 

badliclərlə  qalagirliyə  başladı,  silah  tədarükü  gördü.  Van  qalasının 

kutvalı olan Şahəli Sultan Çəkəni rumilərin çoxluğu və hücumundan 

çaş-baş  qalaraq  qalanı  onlara  verib  aradan  çıxdı,  xandgar  Rüstəm 

pasanı Van qalasında saxladı. 

Çuxur-Səd  və  Ərzrumun  arasında  yerləşən  Qars  qalasının 

bir tərəfi Gürcüstanın [Meşq adlı yerinə] birləşir. Bu qala əskərlərin 

gediş-gəlişi  nəticəsində  bərbad  hala  düşmüşdü.  Rumilər  Qars 

qalasını  abadlaşdırıb  Amasya,  Ərzrum,  Toqat,  Sivas,  Ağsəhr  və 

müxtəlif  yerlərdən  dörd-beş  min  nəfər  münasib  adamı  oraya 

yığmışdılar.  Bu  vaxt  Sultan  Süleyman  Osman  Çələbi  adlı  qullar 

ağasını  dörd-beş  min  döyüşkən  süvari  ilə  onların  mühafizəsinə 

qoyub, özü Müşabada tərəf  getdi. Həzrət cənnətməkan şah rumiləri 

təqib  etməkdən  əl  çəkməyərək,  İsmayıl  Mirzəni  Göycə  Sultan 

Qaçarla birlikdə onların üstünə, Qarsa  yolladı. Onlar işıq  və külək 

sürətilə  hücuma  başlayıb,  qala  yaxınlığında  yuxarıda  adı  çəkilən 

(məzkur)  qullar  ağasına  və  rumiyyə  döyüşçülərinə  gəlib  çatdılar. 

Döyüş başlandı. Müzəffər əskərlər rumi döyüşçülərə qalib gəldilər. 

Üç-dörd  min  rumi  və  Qarşın  abadlaşdırılmasından  ötrü  ətraf 

yerlərdən  yığılmış  dörd-beş  min  adam  qazi  qılınclarının  yemi 

159 

 

oldular,  yaş-quru,  hər  şey  qəhr  atəşi  ilə  yandırıldı,  yerdə  qalan 

adamlarsa canlarının qorxusundan özlərini qalaya atdılar,  müzəffər 

döyüşçülər  qalanı  mühasirəyə  aldılar.  Üç  gün  ərzində  mühasirədə 

qalanların  işi  (54)  elə  pisləşdi  ki,  onlar  "əl-aman"  deyərək  fəryada 

başladılar.  Qullar  ağası  Osman  Çələbi  və  altı  yüz  nəfərədək 

mühasirədə  qalan  adamlar  aman  alıb  eşiyə  çıxdılar.  Döyüş  zamanı 

qullar ağası şəmşirini sıyırıb divanə kimi Toyğün (mətndə Təbgun - 

Ş.F.)  bəy  Qaçarın  sinəsinə  bir  zərbə  endirdi.  Rumilər  də  hamısı 

birlikdə  şəmşirlərə  əl  atıb,  şahzadəyə  və  onunla  birlikdə  olanlara 

həmlə etdilər. Buna görə də onların qətliam olunmaları başlandı və 

bir nəfər də olsun rumi nicat tapa bilmədi.  Kamkar xosrovun  əmri 

ilə qazilər qalanı dağıdaraq, qayıdıb hümayun orduya birləşdilər. 

O  vaxt  Bəhram  Mirzə  döyüşkən  ləşkər  və  döyüş 

meydanının  igid  əskərləri  ilə  birlikdə  öz  ülkası  olan  Həmədandan 

gəlib  onlara  çatdı.  Həzrət  cənnətməkan  şah  onu  Bayburda  tərəf 

yollayaraq, İsmayıl Mirzəni də ona qoşdu, bir dəstə məğlubedilməz 

döyüşçünü Əxlata, başqa bir dəstəni  Adilcəvaza (mətndə  Adilcur  - 

Ş.F.) göndərdi, özü isə qələbə və iqbal gücü ilə Həmiş (?) və Masis 

Ölkəsinə  basqın  etdikdən  sonra  Muşabad  yilayətinə  yollandı.  Ali 

məqamlı  cənnətməkan  şahın  və  gün-gündən  onun  köməyinə  gəlib 

çatan və təqibdən əl çəkməyən müzəffər qızılbaşların vəziyyətlərini 

müşahidə  edən  Sultan  Süleyman  Əlqas  Mirzəni  beş  min  nəfərlə 

Kərkuyə  və  Şəhrizur  yoluyla  İraqa  tərəf,  Əllaməni  isə  on  iki  min 

əskər  və  Ərzrum  paşası  ilə  birlikdə  adı  çəkilən  vilayətə  göndərdi, 

çünki  Əlqas  Mirzə  xandgara  belə  demişdi:  "Qızılbaşların  hamısı 

məni  istəyirlər,  Mən  əgər  əcəm  vilayətinə  qədəm  bassam,  onlar 

dəstə-dəstə  gəlib  mənim  başıma  toplanacaqlar".  Elə  buna  görə  də, 

rumilər belə qərara gəldilər: Əlqas Mirzə və Əllaməni, hər birini bir 

yana yollasınlar ki, qızılbaşlar qoy onların üzərinə hücuma keçsinlər 

və xandgarın ordusu aradan çıxa bilsin. 

Xandgar öz ağrəqi ilə Bitlis (mətndə  Tiblis  -Ş.F.)  yoluyla 

gedib özünü Diyarbəkrə çatdırdı. 

 

Şah Təhmasib əmirlərinin hər birinin 

 Sultan Süleyman əmirləri üzərində qələbələri: 

 

Cənnətməkan  şah  isə  Muşabad  vilayətinədək  gedib,  o 

vilayəti qarət etdi, yandırdı və həmin diyarda abadlıqdan əsər-əlamət 

qoymadı. Əllamə Təkəlinin xandgar ordusundan ayrılması, bir dəstə 

160 

 

rumi  əskərləri  ilə  Tərcanda  olması  və  [hal-hazırda]  Ərzruma 

yollanması  xəbəri  şaha  gəlib-çatdıqda,  o,  bir  dəstə  yel  sürətli 

döyüşçünü  həmin  səmtə  göndərdi,  qalibiyyətli  əskərlər  də  dəstə-

dəstə  arxadan  gəlib  çatmaqdaydılar.  Əllamə  və  yanındakı  rumi 

əskərləri  kamkar  xosrovun  hücumundan  xəbərdar  olduqda,  onların 

qoşununa və sərdarlarına qorxu üz verdi, can qorxusundan silah belə 

işlətməyərək, Tərcandan çıxıb fərar yoluna düşdülər. Hümayun fallı 

ordu  isə  qələbə  və  iqbal  ilə  gələrək  Tərcana  çatdı.  Rumilər  fərar 

etdiklərindən  qazilər  bir  neçə  gün  onların  arxasınca  gedərək 

axtərmə*  gətirirdilər.  Yürüş  bayrağı  Tərcandan  Ərzincana  tərəf 

qaldırıldı  və  az  vaxtdan  sonra  həmin  vilayət  iqbal  xeymələri  ilə 

doldu.  Hər  yana  göndərilən  məşhur  əmirlər,  [həmçinin]  Şahqulu 

Sultan  Əfşar  və  yoldaşları  Əxlatın  ulus  və  mal-qaralarını  (əhşam) 

tarac və qarət etdilər, təxminən beş min beş at, yüz min qoyun, əlli 

min  inək  ələ  keçirərək,  sağ-salamat  geri  qayıtdılar.  Kuh-Giluyə 

hakimi  Mahmudxan  Əfşar,  Keçəl  Şahverdi  Ustaclı  və  qarovuliyə 

gedən  başqa  əmirlər  xandgarın  bir  dəstə  qapıqulu  və  qarovulu  ilə 

qarşılaşdılar  və  cəng  eldilər.  Rumilər  məğlubiyyətə  uğradılar. 

Adilcəvaza  və oranın ətraf yerlərinə on  min nəfər  müzəffər əskərlə 

basqın  edən  Əli Sultan  Tatioğlu  Zülqədər  Gözəl  dərəsi  adlı  yerdə, 

xandgar  ordusundan  ayrılmış  rumiyyə  paşaları  və  əzəmətli 

adamlarla  qarşılaşaraq,  onların  üzərində  zəfər  çaldılar.  Döyüş 

meydanının  bir  dəstə  dilavəriylə  Bayburda  tərəf  gedən  kamkar 

şahzadələr  Bəhram  Mirzə  və  İsmayıl  Mirzə  Məhəmməd  Paşa 

Məkoğluya  (?)  çatıb  hərbə  başladılar  və  Bəhram  intiqamlı 

döyüşçülər  Bayburd  torpağını  rumi  mübarizələrinin  qanı  ilə 

qızartdılar, çoxlu adam qətlə yetirdilər. 

Xülasə,  qızılbaş  ləşkərinin  sərdarlarının  hamısı  zəfərlə 

dünyanı  tutan  orduya  qayıtdılar,  çoxlu  baş,  axtərmə  və  döyüşlərdə 

ələ keçirdikləri başqa şeyləri Ərzincanda kamkar xosrovun nəzərinə 

yetirdilər,  onların  hər  biri  də  göstərdikləri  xidmət  müqabilində 

şahanə  nəvazişlərə  yetirildi.  [Beləliklə]  Sultan  Süleymanın  əcəm 

diyarına  gəlişi  ilə  üz  vermiş  xəsarətin  əvəzi  on  dəfə  artıq  alınmış 

oldu. Bu yürüşdə iyirmi min nəfərədək rumiyyə döyüşçüsü qazilərin 

müzəffər  intiqam  qılıncı  ilə  ədəm  yoluna  göndərildi  və  şah 

Ərzincandan  geri  qayıdıb  İrəvana  gəldi,  oradan  da  Qarabağa  tərəf 

yollandı. O, oradan İsmayıl Mirzəni, Abdullah xan və Göycə Sultanı 

Şirvana  göndərdi, Sevindik bəy Qorçibaşını isə əzəmətli qorçilərin 

dəstəsi  ilə  Şəki  vilayətini  çapıb-talamağa  yolladı.  Bu  əsnada  xəbər 

161 

 

gəldi  ki,  xandgarın  İraqi-Ərəbə  yolladığı  Əlqas  Mirzə  Şəhrizur 

yoluyla  gələrək,  orada  olan  Bəhram  Mirzə  fərzəndlərini  tutmuşdur 

və onun gəlişiylə  İraq  mülkündə fitnə atəşi baş qaldırmışdır. Buna 

görə də,  İsmayıl Mirzə  və qorçibaşı zəfər nişanlı orduya qayıtdı və 

zəfər  ayəli  ordu  Əlqasın  fitnəsini  dəf  etməkdən  ötrü  İraqa  tərəf 

hərəkətə başladı. 

 

ƏLQAS MİRZƏNİN RUM [ÖLKƏSİNİN] KÖMƏYİ İLƏ