AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu

Übeyd xanın müqəddəs Məşhədi mühasirə etməsi: 

 

Xülasə,  o  belə  hiyləgərlik  və  cünunluqla  xeyli  qızıl  (zər) 

yığdı. Camaat onun zülmündən cana doymuşdu. Bu əsnada Übeyd 

xan çoxlu döyüşçü ilə Amu çayından keçərək doqquz yüz qırx ikinci 

ildə  (miladi  1535/36)  müqəddəs  Məşhədin  yaxınlığına  çatdı,  o 

şərafətli  şəhərin  mühasirəsinə  başladı.  Sufyan  Xəlifənin  adamları 

Məşhəd  əhalisi  ilə  şəhərin  bürc  və  barılarını  möhkəmlədib, 

mərdanəliklə  qorunurdular.  Özbəklərin  qalanı  tutmaqdan  ötrü 

144 

 

etdikləri böyük səylərə baxmayaraq, bunun nəticəsi az oldu və onlar 

şəhərə girə bilmədilər. Məşhədin mühasirəsindən agah olan Sufyan 

Xəlifə  öz  adamlarına  belə  yazdı:  "Mərd  olun,  tezliklə  çataraq, 

Übeyd xanı tutacağam, onun dərisini soyub, içinə saman dolduraraq, 

şaha göndərəcəyəm". 

Xülasə,  tamahkarlıqda  (tamee)  özündən  üstün  olan  Xızır 

Çələbi adlı vəkilini Heratda qoyub, adamlarına bacardıqca çoxlu pul 

yığmaları əmrini  verdi  və üç  min  adamla  divanəcəsinə  (divanəvar) 

özbək  padşahı  ilə  cəng  etməkdən  ötrü  müqəddəs  Məşhədə  rəvan 

oldu. Yolda ikən onun gözünə bir saman topası dəydi. Elə özü oraya 

gedib,  bir  çuvalı  samanla  doldurdu,  "Übeyd  xanın  dərisinə 

doldurmaq  üçün  lazımdır"  deyib,  özü  ilə  götürdü.  Məşhəd 

yaxınlığında isə özbəklər tapdağından saman qalmamışdı. Xəlifənin 

gəlişindən agah olan Übeyd xan təfəkkür bəhrinə girdi, çünki ona ar 

gəlirdi ki, belə əzəmətli padşah ikən, o, şah əmirlərinin biri ilə qarşı-

qarşıya  dayanıb  döyüşəcəkdir.  Ona  belə  söylədilər:  "Döyüş  vaxtı 

xəlifəyə dəlilik üz  verir  və o, qarşısındakı ləşkərin çoxluğu barədə 

heç fikirləşmir də. Belə ki, o, özünü dəfələrlə az saylı qızılbaşlarla 

çoxlu  özbək  dəstəsinə  çatdırmış,  qalib  gəlmiş,  özbəklərlə  cəng 

etməkdə igidlik göstərmişdir. Məbadə yenə belə olsun". 

Özbək  əmirlərinin  heç  biri  xansız  onunla  döyüşə  girmək 

istəmirdi.  Übeyd  xan  zərurət  üzündən  hərbə  hazırlaşıb  bir  dəstə 

adamı qarovul kimi irəli göndərdi, oğlu Əbdüləziz Sultanı, Xarəzm 

valisi  Əli  Sultanı,  habelə  Ulus  Sultanı  və  Sevincək  Məhəmməd 

Sultanı  qoşuna  münqəlay  edib,  özü  də  onların  ardınca  hərəkətə 

başladı.  

 

Sufyan Xəlifənin öldürülməsi: 

 

Sufyan  Xəlifə  özbəklərin  ön  dəstəsinin  hücumuna  düçar 

oldu və döyüşərək qələbə çaldı, özbək dəstəsinin sərdarı isə qazilər 

tərəfindən  tutuldu.  O,  Sufyan  Xəlifəyə  dedi:  "Sən  hansı  ağılla  üç 

min  nəfər  ilə  ən  azı  otuz  min  adamı  olan  özbək  padşahının 

müqabilinə  gedirsən.  Yaxşısı  budur:  Sən  indi  geri  qayıt  və  özünü 

Herat  qalasına  çatdır".  Xəlifə  qürurunun  çoxluğundan,  istəyinin 

böyüklüyündən  və  divanəliyi  üzündən  hərb  etməyi  məsləhət  bildi, 

həmin  gecə  döyüşə  hazırlaşdı.  Sübh,  özbəklərin  münqəlayı 

göründükdə Sufyan Xəlifə də döyüş səfini bəzədi.  Tərəflər əllərini 

cəng  alətlərinə  uzatdılar.  Həqiqətən  də  qızılbaşlar  özlərini o  ləşkər 

145 

 

dəryasının  içərisinə  ataraq  elə  vuruşdular  ki,  fələkdən  bu  cəngə 

nəzər yetirənlər bu adamlara təəccüb və heyrət gözləri ilə baxırdılar. 

Übeyd  qələbənin  qızılbaş  qoşunu  tərəfindən  ola  biləcəyi 

qorxusundan  özü  ləşkərin  qəlb  hissəsi  ilə  hərəkətə  başladı,  ağır 

dəstəsi ilə özünü qızılbaş səfinə vurdu. Qazilər bacardıqları qədər və 

qüvvələri  çatınca  özbək  bahadırların  hücumlarını  dəf  edirdilər, 

nəhayət  müqavimət  göstərməkdən  aciz  qalaraq  fərar  yoluna 

düşdülər.  Sufyan  Xəlifə  təzə  bir  divanəliyə  başlayıb  özünü 

yanındakı  bir  neçə  nəfər  qazi  ilə  döyüş  meydanının  yaxınlığında 

olan xaraba bir qalaya (hisar) saldı, silah-sürsatsız halda mühasirəyə 

düşdü. Übeyd xan isə gəlib qala ayağında dayandı. 

Qazilər otuz beş gün at əti ilə birtəhər dolanaraq özbəklərə 

müqavimət  göstərdilər.  Özbəklər  isə  şeybələrini

135

  qabağa  çəkib, 

torpaq dolu çuvalları üst-üstə yığdılar  və nəhayət o qalanı tutdular, 

Sufyan  Xəlifəni  tutub  qətlə  yetirdilər.  "Əhsənüt-təvarix"  müəllifi 

yazır: "Xorasanda hakimiyyətdə olduğu az vaxt müddətində Süfyan 

Xəlifə dörd min yeddi yüz nəfər özbəyi qətlə yetirmişdi". 

Xülasə,  bu  xəbər  Herata  çatdıqda  Xəlifənin  vəkili  Xızr 

Çələbi  qızılbaşlarla  birlikdə  şəhərdəydilər.  Onlar  şəhərin  və  ətraf 

yerlərin  adamlarını  qaladarlıq  silahları  hazırlığına  başlamağa 

çağırdılar.  Bu  tapşırıqla  şəhər  ətrafındakı  yerlərin  sakinləri 

razılaşmadılar.  Onlar  Xızr  Çələbi  və  adamlarının  zülmündən  cana 

doyduqları  üçün  şəhərlilərlə  ixtilafa  başladılar,  Übeyd  xanı  şəhərə 

dəvət etmək üçün  məxfi surətdə (48) onun yanını adam  yolladılar. 

Xan şəhər xaricinə çataraq, mühasirə işinə başladı. Qazilər və şəhər 

sakinləri  olduqca  nizam-intizamsız  halda  əlli  günədək  Übeyd  xana 

müqavimət göstərib şəhəri qorudular. Axırda şəhər əyanlarından biri 

Übeyd  xanın  yalan  vədlərinə  inadıb,  bir  gecə  özünün  qoruduğu 

bürcdən üç yüz özbəyi yuxarı çəkdi və özbəklər şəhərə tökülüşdülər. 

Çoxlu  döyüşdən  və  səylərdən  sonra  qazilər  məğlub  olaraq, 

İxtiyarəddin  qalasına  qaçdılar,  özbəklərsə  o  fəxarətli  şəhəri  ələ 

keçirdilər.  Əhali  arasına  bəla  tufanı  düşdü  və  özbəklər 

müsəlmanların mallarına əl uzadaraq, onların xəzinə və dəfinələrini 

işgəncə və zorla əllərindən aldılar. Übeyd xan qalaya adam göndərib 

                                                           

135

    Qeyd:  Seybə  -  Döyüşçülərin  mühasirəyə  aldıqları  qalanı  tutmaqdan  ötrü  qala 

istiqamətinə qazdıqları dərin  xandaq. Onlar  xandaqdan çıxan torpağı, özlərinin qarşı 

tərəfdən atılan oxa, ya qülləyə tuş olmamalarından ötrü, çuvallara doldurur və xandaq 

qalaya çatanadək çuvalları irəli aprırdılar - Ş.F. 

146 

 

onlarla belə şərtləşdi:  "Əgər Xızr Çələbi Sufyan Xəlifənin  varlı  və 

yoxsul  adamlardan  (xacəgan)  yığdığı  var-dövləti  gətirib  təhvil 

verərsə,  o  və  yoldaşları  qətl-qarətdən  uzaq  olacaqlar".  Əhd-

peymandan  sonra  qazilər  qaladan  çıxdılar.  Özbəklərsə  onları  lüt-

üryan  edərək  Buxaraya  rəvan  etdilər,  amma  elə  yoldaca  qətlə 

yetirdilər. Übeyd xan özbəklərə bundan sonra qətl və qarəti qadağan 

etdi  və  məmləkətdarlıq  işlərinə  başladı.  O,  on  dörd  ay  Herat 

darüssəltənəsində  hakimiyyət  taxtında  əyləşərək  kam  almaqdaydı, 

lakin hər gün bir neçə günahsız adamı rəfz və şiəlikdə ittiham edib 

iki  nəfər  cahil  və  nadan  adamın  şahidliyi  ilə  şəhərin  dörd  yol 

ayrıcında (çəharsovq) qətlə yetirirdi. 

 

Şah Təhmasibin Übeyd xanı dəf etmək üçün Xorasana gəlişi: 

 

O

 

zalım adamm zülmü günbəgün artır, qəlbisınıq adamların 

ah-nalələri  və  haqsız  öldürülənlərin  varislərinin  fəryadı  göyə   

ucalırdı.  Bu  xəbərlər  nəhayət  Azərbaycanda  Cəm  məqamlı  şaha 

gedib-çatdı və o, özbəklərin dəf edilməsi qərarına gəldi. Doqquz yüz 

qırx  üçüncü  ildə  (miladi  1536)  adlı-sanlı  əmirlər  və  şüarları  zəfər 

olan  əskərlərlə  yola  düşdü,  [qızılbaşlar]  köç-köç  rəvan  oldular.  Bu 

elə bir  vaxt idi ki, Übeyd xan o  vaxtadək qızılbaşların əlində olan 

müqəddəs  Məşhədi  almaqdan  ötrü  Heratdan  çıxmış  və  məqsəd 

istiqamətinə yollanmışdı. 

 

Übeyd xanın Heratdan fərar etməsi: 

 

Şah  ordusunun  gəlişi  xəbəri  həmin  diyarda  eşidilməyə  

başlayanda, Übeyd xan Baxərzdə idi, eşitdi ki, həzrət şah artıq Nisa 

və  Əbivərdə  gəlib  çatmış  və  tezliklə  onun  hümayun  qəməri  Herat 

darüssəltənəsinin üfüqündə parlayacaqdır. 

Übeyd  xan  elə  həmin  gün  Baxərzdən  Herata  qayıtdı, 

həmrahı olan böyüklü-kiçikli bütün çingiziyyə sultanlarını bir yerə 

topladı,  kənqaş  məclisi  çağırdı,  getmək  ya  qalmaq  barədə  onlarla 

məsləhətləşdi,  belə  dedi:  "Qızılbaşlar  bu  qış  fəslində  səfər 

məşəqqətinə  dözə-dözə  uzaq  yoldan  gəlmişlər  və  bərk  əziyyət 

çəkmişlər.  Biz  say  etibarilə  onlardan  çox  və  üstünük.  Əgər 

döyüşsək,  etimal  ki,  bu  dəfə  onlara  qalib  gələ  bilərik".  Özbək 

sultanlarının və böyük adamlarının hamısı birlikdə dedilər ki, bizim 

həzrət  şahla  hərb  etmək  taqətimiz  yoxdur.  Bu  haqda  Übeyd  xanın 

147 

 

çox  danışmağına  baxmayaraq  irəli  sürdüyü  təklif  keçmədi,  zərurət 

üzündən qışın ortasında, günəşin dəlv bürcündə* olduğu vaxt giryan 

və  nalan  halda  Pole-Malan  ilə  vidalaşdı,  Bəlx  yoluyla  Buxaraya 

yollandı,  dünya  xosrovunun  günəş  şüalarının  kölgəsi  isə  Herat 

sakinlərinin  üzərinə  düşdü.  Şah  gələrək,  əzəmət  və  cah-cəlalla  o 

irəm  (cənnət  -  Ş.F.)  timsallı  şəhərdə  dayandı.  Ölkənin  məlal  və 

çarəsizliyə qərq olmuş biçarə adamları onun ədalət  və cahanbanlıq 

kölgəsi  altında  aram  oldular,  özbək  hücumuna  dözməkdən 

qurtuldular. 

 

Şah Təhmasibin Qəndəharı tutmaqdan ötrü yürüşə başlaması 

 

Sam Mirzə Təbəsə gedərək orada qalaya    sığındığı üsün, 

Şahqulu  Xəlifə  Möhrdar  Zülqədər  ədalətli  şəhriyarın  fərmanına 

əməl  edərək,  bəzi  əmirlərlə  oraya  getdi  və  onu  tutub  aləmpənah 

dərgaha  gətirdi.  Sam  Mirzə  şahın  yanında  öz  xəcalət  başını  aşağı 

dikib  gözlərindən  peşimanlıq  yaşları  yağdırmağa  başladı.  Həzrət 

Cəm  məqamlı  cənnətməkan  şah  onun  taxsırlarını  padşahanə  əfv 

etdisə də, bəzi mülazimlər, fitnə küləyi və fəsad sahibi olduğu üçün, 

onu  qətl  etdilər,  Xorasan  hakimliyi  cavanbəxt  şahzadə  Sultan 

Məhəmməd Mirzəyə  verildi, Məhəmmədxan Şərəfəddinoğlu Təkəli 

onun lələsi və əmirül ümərası oldu. 

Qış  fəsli  sona  çatdığı  üçün  ürəkaçan  bahar  öz  təravəti  və 

yaşıllığı  ilə  cilvələndi.  Şam  Mirzənin,  xilaf  səhrasına  düşərək, 

özbaşına  Qəndəhara  gedib  bir  iş  görə  bilmədiyinə  baxmayaraq, 

qardaşına görə o həzrətin üzündə qeyrət (həmiyyət) təri görünməyə 

başladı.    [Şah]  qızılbaşlarla  cəngdə  qorxmazlıq  nümayiş  etdirmiş 

cığatay əskərlərinə qarşı intiqam məqamında dayandı, Qəndəhara və 

Zəmindəvarə  yürüşə  keçdi,  Hirmənd*  çayı  kənarında  Əmir  Sultan 

Rumlunu çoxlu əskərlə irəli göndərdi. Qəndəhar hakimi Xacə Kəlan 

hümayun  şəhriyarın  hücumundan  xəbərdar  olduqda,  onun  səbat 

kökü  əsməyə  başladı,  öz  qohumlarından  olan  Gənci  Xacə  adlı  bir 

adamı  qalada  saxladı  və  özü  Sində  tərəf  getdi.  Başı  fələyə  ucalan 

hümayun  şah  çətirinin  günəşi  Qəndəhar  diyarının  üfüqündə 

göründükdə,  Gənci  Xacə  şahənşahın  hücum  qorxusundan  (nəhib) 

itaət və tabeçilikdən başqa çarə tapmayıb, cahanpənah dərgaha gəldi 

və şəhərlə qalanın açarlarını şah     sarayının xidmətçilərinə təhvil 

verdi.  Həzrət  şah  o  vilayətin  idarə  olunmasını  Budaq  xan  Qaraca 

tapşıraraq, yürüş cilovunu zəfərlə Herat səmtinə döndərdi. 

148 

 

Özbək padşahı Übeyd xanın vəfatı: 

 

O  həzrətin  Qəndəhar  yürüşündən  qayıtması  xəbəri   

Buxaraya      çatdıqda,  Übeyd  xan  və  özbək  sultanları  bərk  qorxuya 

düşdülər, özlərinin dilli-dilavər elçilərini töhfə və hədiyyələrlə Bəlx, 

Səmərqənd  və  Buxaradan  uca  məkanlı  xosrovun  dərgahına 

yolladılar,  ona  Qəndəharın  fəthi  münasibətilə  öz  təbriklərini 

(təhniyət) göndərdilər. 

O  həzrət  bir  neçə  gün  ehtiyacı  olan  adamların  mətləb  və 

istəklərini  həll  etməklə  məşğul  oldu,  o  vilayətin  zəruri  işlərini 

məğlubedilməz  dövlətin  məsləhətinə  uyğun  tənzimlədi  və  doqquz 

yüz  qırx  dördüncü  ildə  (miladi  1537/38)  "İlahini  (malikül-mülk) 

hidayəti ilə" İraqa tərəf rəvan oldu. Məhəmməd xan Şərəfəddinoğlu 

[isə]  məşhur  şahzadənin  (Məhəmməd  Mirzənin  -  Ş.F.)  xidmətində 

duraraq, Xorasanın  məhzun və qəlbisınıq adamlarının işləriylə tanış 

oldu,  rəiyyətin  vəziyyətinin  yaxşılaşmasına  çalışdı.  Übeyd  xan  bu 

hadisədən  sonra  ayağını  ədəb  ətəyinə  qoyub,  bir  daha  faydasız 

yürüşlərə  çıxmadı,  ondan  bir-iki  il  heç  bir  hərəkət  görünmədi. 

Doqquz  yüz  qırx  altıncı  ildə  (miladi  1539/40)  məzlum  və  dərdli 

adamların etdikləri ahların təsirindən xəstəlik yatağına düşdü və ağır 

(səb)  xəstəliyə  düçar  oldu,  Herat  arzusu  və  Pole-Malanın  seyrinə 

getmək diləyi ilə can verib üqba aləminə yollandı, Xorasan əhalisi o 

imansız  adamın  cövr  və  tüğyanından  xilas  oldu.  Bu  səhifədə 

Xorasan  hadisələrindən  bir  neçəsi  yazıldığından,  Xorasanda  baş 

vermiş  başqa  əhvalatlardan  danışılmadı.  İndisə,  Azərbaycan 

sərhədindəki  qəribə  hadisələrdən,  Rum  sultanının  o  yerlərə  qoşun 

çəkməyindən yazmaqla Xorasan əhvalatlarının şərhini tamalayaq. 

 

RUM XANDGARI SULTAN SÜLEYMANIN ƏCƏM 

DİYARINA LƏŞKƏR ÇƏKMƏYİ VƏ ONUN XOSROV VƏ 

CƏM TAXTINI BƏZƏYƏN [ŞAH İLƏ] HƏRBİNİN ZİKRİ 

 

Yuxarıda  deyildi  ki,  Cəm  qədrli  hümayun  şah  Sultan 

Süleyman  padşah  öz  hakimiyyəti  zamanı  alçaq  fitnə-fəsadlı 

adamların təhriki ilə dörd dəfə əcəm diyarına (Azərbaycana  - Ş.F.) 

ləşkər  çəkərək  Cəm  məqamlı  cənnətməkan  şahla  döyüşə  başladı. 

Birinci  yürüş  Əllamə  Təkəlinin  təhriki  ilə  baş  verdi.  Bu  hadisənin 

icmalı  belədir:  Əllamə  Təkəli  Süleyman    şanlı    xaqanın  dövründə 

yasovullar  silkinə  mənsub  idi.  Tədricən  nökərlik  (hərbi  xidmət 

149 

 

nəzərdə  tutulur  -  Ş.F.)  mərtəbələrini  keçdi  və  qoşunundakı  yaxşı 

xidmətlərinə  görə  əmirlik  (əmarət)  rütbəsinə  yüksəldi,  Cuhə 

Sultanın  iqtidarı  dövründə  Azərbaycanın  əmirülmərası  oldu.  Cuhə 

Sultanın  öldürülməsindən  sonra  təkəbbür  (nəxvət)  və  qürur  onun 

beynini  dumanlandırdı  və  Cuhə  Sultanının  yerinə  qüdrət  sahibli 

vəkil və dövlət işlərinin nizamlayıcısı olmaq fikrinə düşdü. Məqsədi 

yerinə yetmədiyindən, yuxarıda yazıldığı kimi, bu xanədanın təlim-

tərbiyəsini  unudub  bu  əbədi  dövlətdən  üz  döndərdi  və  Rum 

[ölkəsinə]  getdi,  orada  fitnəkarlığa  qurşanaraq  xandgarı  əcəm 

vilayətinə 

yürüş 

etməyə 

qızışdırdı. 

Xandgar 

məsələnin 

başlanğıcında  Fil  paşanı  əlli  min  döyüşçü  ilə  bu  diyara  yolladı. 

Təblis  hakimi  (Bidlis  olmalıdır)  Şərəfxan  Ruzəki  Kürd  bu  səadətli 

dudmanın  təbəələrindəndi.  Fil  paşa  əvvəlcə  onun  üzərinə  hücuma 

keçdi, onu həmin vilayətdən çıxardı və Van bölgəsinə ləşkər çəkmək 

istədi.  Cənnətməkan  şah  bir  neçə  qəhrli  qoşunla  onun  üstünə 

yürüdü. Fələk həşəmətli şəhriyarın qorxusundan Fil paşa müqavimət 

göstərə bilmədi, toplarını ataraq qaçdı. Onun fərar etməsindən sonra 

zəfər  ayəli  ordu  Übeyd  xan  Özbəkin  fitnəsini  dəf  etməkdən  ötrü 

Xorasana tərəf hərəkət etdi, Herat darüssəltənəsindən Mavərənnəhrə 

yollandı.  [O  vaxtlarda]  Əllamə  xandgarın  yanına  ardıcıl  olaraq 

elçilər yollayıb, ona belə ərz etdi: "Qızılbaşların padşahı Xorasandan 

Mavərənnəhrə  ləşkər  çəkmişdir,  orada  özbək  döyüşçüləri  ilə 

savaşmaqda,  moğol  və  tatarlarla  döyüşməkdədir.  [Buna  görə  də,] 

Azərbaycan  və  İraq  boşalmışdır".  Sultan  Süleyman  onun  sözlərinə 

əməl  edərək,  saysız-hesabsız  ləşkərlərlə  İstanbuldan  Azərbaycana 

hücuma  keçdi.  Baş  vəzir  İbrahim  paşanı  həştad  min  döyüşçü  ilə 

münqəlay  edərək,  özü  onların  arxasınca  hərəkətə  başladı.  İbrahim 

paşa  Əllaməyə  qoşulub,  onu  Ərdəbilə,  başqa  paşaları  isə 

Azərbaycanın başqa şəhərlərinə yolladı. Onlar əksər yerləri tutdular. 

Bu  xəbər  Ələngneşində  o  Keyxosrov  (əzəmətli)  şəhriyara 

çatdıqda  Mavərənnəhrə  yürüşünü  dayandırıb,  Xorasandan  İraqa 

yollandı,  iyirmi  bir  köç  məsafəni  arxada  qoyaraq,  Reyin 

Kəbudgünbəd  adlı  yerinə  gəlib  çatdı.  Hümayun  şah  ordusunun 

[Mavərənnəhr  yürüşündən]  geri  qayıtması  xəbəri  İbrahim  paşaya 

çatdıqda ləşkərin çoxluğuna və döyüşçülərin bolluğuna baxmayaraq, 

lərzəyə  düşdü  və  Sultan  Süleymana  yazdı:  "Qızılbaş  padşahı 

Xorasandan iyirmi bir köç məsafəni qət edərək Reyə gəlmişdir, [hal-

hazırda]  mənim  üzərimə  hücum  etməkdədir.  Biz  nökərlərin  isə 

padşahlar əzəmətinə (şokuh) tab etmək gücümüz yoxdur". 

150 

 

Beyt 

 

Özün gəlməlisən şəhriyar kimi,  

Özün olmalısan onun qənimi.

136

 

 

Sultan  Süleyman  sürətlə  Təbrizə  çataraq,  İbrahim  paşaya 

birləşdi. 

Uzun  yol  keçdikləri  üçün  qazilərin  atlarının  əksəriyyəti 

işdən  düşmüşdü.  Xorasan  yasaqından*  [təzəcə]  qayıtdıqlarından 

ləşkərdə  nizam-intizamsızlıq  vardı.  Buna  görə  də  qazilər 

Azərbaycan  yasağını  təşkil  etmək  və  rumilərlə  hərbə 

hazırlaşmaqdan  ötrü  öz  yerlərinə  qayıtmışdılar,  belə  ki,  Qəzvində 

hümayun  orduda  yeddi  min  nəfərdən  artıq  əskər  yox  idi.  Bəhram 

Mirzə  və  Əlqas  Mirzəni  Hüseyn  Şamlı  və  bəzi  əmirlərlə  birilikdə 

münqəlay təyin etdilər və Təbriz tərəfə göndərdilər. Zəfər ayəli ordu 

isə  onların  ardınca  gedərək  Əbhərə  çatdı.  [Bu  vaxt]  xandgarın 

Təbrizdən  İraqa  yollanması  xəbəri  gəldi.  Qızılüzən  çayının  bu 

tərəfində  Bəhram  Mirzə  və  qızılbaş  əskəri  ilə  rum  ləşkərinin 

münqəlayı olan İbrahim paşa arasında döyüş oldu. Bəhram Mirzə və 

əmirlər  döyüşə-döyüşə  özlərini  dağa  çatdırdılar,  amma  saysız-

hesabsız rumlu ləşkəri hücumla dəstə-dəstə gəlməkdəydi. Bu xəbəri 

eşidən müzəffər əskərlərin canına bərk qorxu düşdü, [əlbəttə] sadiq 

adamlar  öz  iqballarının  gücü  ilə  bu  dövlətin  zavalsız  olduğuna 

inanırdılar, nifaq əhli isə artıq başqa cür düşünürdü. 

Bu əsnada Kuh-Giluyə hakimi  Əlvəndxan Əfşar  döyüşkən 

qoşunla  çataraq  səf  bəzədi  və  şahın  yanına  gəldi,  hər  tərəfdən  də 

qoşun dəstələri gələrək hümayun orduya qoşuldu. Cənnətməkan şah 

Bəhram  Mirzə  və  əmirlərin  köməyinə  getmək  istəyirdi  ki,  Sultan 

Süleymanın 

saysız-hesabsız 

əskərlə 

Miyanədən 

keçərək, 

Sultaniyyəyə yetişməsi xəbəri gəlib çatdı. Bəhram Mirzə və əmirlər 

də  geri  qayıtdılar  və  hümayun  orduya  birləşdilər.  Bu  vaxt  şahın 

yanında  boya-başa  çatmış  və  oğulluq  mərtəbəsinə  yüksəlmiş 

Əlaüddövlə  Zülqədərin  oğlu  Kor  Şahruxun  oğlu  Məhəmməd  xan 

Zülqədər  özünün  batinindəki  inadını  zahirə  çıxarıb,  atasının 

                                                           

136

 Beytin farscası: 

Məgər həm to ayi benavərde-u,  

Bemeydan to başi həmavərde-u. 

 

151 

 

qızılbaşlarla olan əhvalatını xatırladı, Burun Sultan Təkəli və başqa 

adamlarla  şahdan  döndü,  gedib  müxaliflərə  qoşuldu.  Cənnətməkan 

şah elə onsuz da bir dəstə nifaq əhli olan  Hüseyn xan Şamlı, Qazi 

xan  Təkəli  və  Məlik  bəy  Cüveyni  kimi  bəd  əməlli  əmirlərin 

hərəkətlərini  müşahidə  etməkdə  və  onlara  qarşı  etimadsızlıq 

göstərməkdəydi.  Buna  görə  də  canlarından  keçən  mübarizələri 

toplamaqdan  ötrü  bir  neçə  gün  döyüşü  yubatmaq  qərarına  gəldi, 

"göylərin  və yerin qoşunları Allahındır"

137 

kimi kəramətli sirr zahir 

oldu  və  birdən-birə  sanki  qeybdən  zahir  olan  döyüşçülər  rum 

qoşununun  dəfinə  başladılar.  Əqrəb  bürcünün*  on  üçündə 

Sultaniyyəyə  qalın  qar  yağdı.  Elə  qar  ki,  Kamal  İsmayıl  belə 

demişdi: 

 

Beyt: 

 

Pambıq içində gizli qalan pənbədanətək

138  

Qaldı qarın altında yenə dağ cismləri.

139

 

 

Sultaniyyədə  rumi ləşkərinin çadırları qar altında qaldı  və 

rumi  döyüşçülərdən  çoxlu  adam  qarın  içərisində  görünməz  oldu, 

şaxtadan dondular. Bir şair həmin hadisə haqqında belə demişdir: 

 

Beytlər: 

 

Sultaniyə səmtinə səfər eylərikən  

Gördüm iki min cəsəd, nə gor var, nə kəfən.  

Sordum ki, "Kim öldürüb bu osmanlıları?"  

Dilləndi səhər yeli, cavab verdi ki, "Mən!"

140 

 

                                                           

137

 İfadənin ərəbcəsi: "...və lillahi cünudu-s-səmavati və-l-ardi". 

138

 Pənbədanə - pambıq toxumu, çəyirdəyi - Ş.F. 

139

 Beytin farcası: 

Manənde-ponbedane ke dər pənbe təbiyəst  

Əcrame-kuhhast nehan dər miyane-bərf. 

140

 Beytlərin farscası: 

Rəftəm ço be Sultaniye-an torfe çəmən,  

Didəm do hezar morde bi gur-o kəfən. 

Goftəm "Ke bekoşt inhəme osmani-ra?  

Bade-səhər əz miyane bərxast ke: "Mən!".  

152 

 

[Daha]  İraqda qalmağa Sultan Süleymanın imkanı olmadı. 

Azuqə  qıtlığından  Azərbaycan  yolu  ilə  geri  qayıtmaq  mümkün 

olmadığı  üçün,  abadan  yer  olan  Şəhrizura  getdi  ki,  bu  qışı  Mosul 

yaxınlığında  qışlasın.  O,  Əllaməni  Zülqədərlə  Təbrizə  yolladı, 

cənnətməkan şah da onlara hücum etdi. Qazi xan Təkəli duz-çörəyi 

unudub  hümayun  ordudan  qaçdı,  Təbrizə  getdi,  Əllaməni  və  onun 

yoldaşlarını  şəhriyarın  hücumundan  xəbərdar  etdi,  [nəticədə]  onlar 

Vana qaçdılar, həmin qalaya sığındılar. 

Sam  Mirzə  ilə  dost  olduğu  üçün  cənnətməkan  şahın 

Hüseyn  xan  Şamlıdan  xoşu  gəlmirdi.  O  bu  arada  fərar  etdi  və  şah 

tərəfindən  qətlə  yetdi.  Şah  [sonra]  Van  qalasına  hücuma  keçdi  və 

onları  (Əllaməni  və  yoldaşlarını  -  Ş.F)  qalada  mühasirəyə  aldı, 

həmin qışı qala ayağında dayandı. 

Sultan  Süleyman  Mosula  rəvan  olan  vaxt  İbrahim  paşa 

Bağdad  hakimi  Məhəmməd  xan  Şərəfəddinoğlunun  və  təkəli 

əmirlərinin  yanına  bir  adam  yolladı,  onların  xandgara  tabe 

olmalarını  və  Bağdad  qalasını  təhvil  vermələrini  məsləhət  gördü. 

Məhəmməd xan onun məsləhətinə əməl etmədi. Amma, böyüklər və 

ağsaqqallar Cuhə Sultanın qətli və təkəli əmirləri olan Əllamənin və 

Qazi  xanın  fərarı  səbəbindən,  həmçinin  cənnətməkan  şahdan 

qorxduqları  üçün,  xandgara  itaət  etməyi  özlərinə  məsləhət  bildilər, 

qalanın açarını xandgara göndərib onu qalaya dəvət etdilər. Xandgar 

Mosul  qışlağından  qayıdıb  Bağdada  yollandı.  Sufi  və  dövlətxah 

adam  olan  Məhəmməd  xan  Şərəfəddinoğlu  şahın  əmrinə  əsasən 

şəhər  və  qaladan  əl  üzüb,  çay  üzərindəki  körpünü  (cəsr)  kəsdi, 

"şahısevən" olan özünün təxminən üç yüz nəfər qohum-əqrabası ilə 

Bəsrə  yoluyla  Düzfula  gəldi,  oradan  da  Şiraza  gəlib-yetişdilər. 

Başqa  təkəlilər  isə  Sultan  Süleymanı  istiqbal  edib  Bağdada 

gətirdilər. Sultan həmin qışı Bağdadda qışladı.