AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu

İRAQA GƏLİŞİ, QAYIDIŞI VƏ ONUN AQİBƏTİNİN ZİKRİ 

 

Əlqas  Mirzə  əhvalatı  belə  olmuşdur:  O  Həmədana  gəlib 

Bəhram Mirzənin xanəköçünü ələ keçirdi, oradan Quma rəvan olub, 

oranı da tutdu, Qumdan bir dəstə bəd mayalı kürdü Rey vilayətinin 

qarətinə  yolladı,  Kaşana  gələrək,  oraya  da  əl  uzatdı,  Kaşandan 

İsfahan  arzusu  ilə  o  cənnət  nişanlı  diyara  rəvan  oldu.  [Amma] 

İsfahanın əhalisi və böyük adamları dostluq qapılarını onun üzərinə 

bağladılar,  şəhərin  bürc  və  barılarını  möhkəmləndirdilər  və  cəng 

etməkdən  ötrü  irəli  gəldilər.  Həzrət  cənnətməkan  şah  Xalxal  və 

Tarom yolu ilə Qəzvinə təşrif gətirdi və oradan Bəhram Mirzəni və 

Şiraz  hakimi  İbrahim  xan  Zülqədəri  Əlqasın  üzərinə  yolladı.  O 

haqbilməz  şahzadə  müzəffər  şah  məiyyətinin  gəlişi  xəbərini  eşidib 

və Bəhram Mirzə ilə İbrahim xanın artıq gəlib çatdığından agah olub 

pərişan  oldu,  isfahanlıların  münasibətindən  qəmginləşdi  və  Fars 

diyarına  yollandı.  Yolüstü  İzədxast  qalasına  əl  uzatdı,  rəiyyətin 

qalanı  onun  üzünə  bağlamasından  ötrü  qətliam  törətdi,  çoxlu  aciz 

adamı və rəiyyəti intiqam qılıncından keçirdi. 

Buna baxmayaraq Bəndi-Əmir darvazalarını Əlqasın üzünə 

qapadılar  və onun Şiraza gəlməyinə  yol  vermədilər. Ərdəkanın Əli 

adlı  kəndindən  (?)  keçərək,  Qəleyi-Seyidin  ayağına  getdi.  İbrahim 

xanm  qardaşı  Güneyd  bəyin  və  zülqədərlərin  xanəköçü  həmin 

qalada idi. O qalanın fəthi imkansız olduğundan, orada da bir iş görə 

bilməyib, Şulestan və Bəhbəhan yoluyla Şüstərə tərəf  getdi, oranın 

əhalisi  və  Mir  Əbdülvəhhab  Şüştəri  şəhər  və  qala  qapılarını  onun 

üzünə qapayıb, döyüş qapılarını açdı. Əlqas onlardan da məyus olub 

Dizfula  getdi,  [amma]  orada  da  uğura  yetişmədi,  hədsiz  yas  və 

ümidsizliklə  Bağdada  üz  tutdu,  bir  neçə  vaxt  orada  qaldı.  Doqquz 

yüz  əlli  altıncı  ildə  (miladi  1549)  onun  gələn  il  qayıtması  barədə 

Sultan Süleymandan hökm gəldi. Hər tərəfdən əli üzülən Əlqas onun 

ordusuna  tərəf  üz  tutdu,  amma  xandgarla  da  hiyləgərlik  və 

162 

 

şəbədəbazlıq  oyunu  oynayaraq,  Ruma  getməkdən  imtina  etdi, 

yanında  saxladığı  Bəhram  Mirzə  xanəköçünü  geri  qaytardı.  Rum 

böyükləri  başa  düşdülər  ki,  onun  əlindən  heç  nə  gəlmir  və  onun 

Rum  ölkəsində  qalması  üsyana,  fitnə-fəsada,  əmniyyətsizliyə, 

şəhərin narahatlığına və əhalinin narazılığına səbəb olacaqdır. [Buna 

görə  də]  ona  qarşı  çıxdılar  və  Sultan  Süleymanı  onu  dəf  etməyə 

təhrik etdilər. Əlqasın tutulmağından ötrü xandgar böyük bir ləşkər 

yolladı və rumilər qəfildən onun ordusu üzərinə tökülüşdülər. 

Əlqas  Mirzə  halı  pərişan  vəziyyətdə  özünü  o  vilayətdən 

kənara  çıxarıb,  az  adamla  Ərdəlan  ülkasına  gəldi.  Bu  işlər  barədə 

xəbərlər  cah  və  cəlal  sahibinin  (Şah  Təhmasibin  -Ş.F.)  qulağına 

çatdıqda  o,  Bəhram  Mirzəni,  Şahqulu  Xəlifə  Möhrdarı  və  İbrahim 

xan  Zülqədəri  iyirmi  min  adamla  onun  üstünə  yolladı.  Onlar 

Mərivan  qalası  yaxınlığına  çataraq,  onun  qoşununu  əzdilər.  Əlqas 

Mirzə  avara,  heyran  və  etdiklərindən  peşiman  halda  Ərdəlan 

qalasına  -  Sürxab  Ərdəlanın  yanına  gəldi.  Əlqasın  tutulub 

[qızılbaşlara]  verilməsi  barədə  Sürxabın  adına  hümayun  hökm 

göndərildiyi  üçün,  onun  padşah  hökmünə  itaət  etməkdən  başqa 

çarəsi qalmadı. O xahiş etdi ki, qoy gəlib onu bacısının əri olan Şah 

Nemətullah Yəzdi aparsın. Cənab mortəzəvi (Şah Nemətullah Yəzdi 

-  Ş.F.)  kamyab  xosrovun  fərmanına  əməl  edib,  Sürxabın  yanına 

gəldi, [Əlqas] Mirzəni ondan götürdü, şahın yanına gətirdi. 

Əlqas Mirzə hümayun hüzura gəldikdə həzrət cənnətməkan 

şah  gövhərlər  yağdıran  dili  ilə  buyurdu:  "Ey  mənim  namehriban 

qardaşım. Mən nə pislik etdim ki, sən öz ata evindən üz döndərdin 

və  özünü  izzət  zirvəsindən  dəhşət  və  məzəllətə  atdın,  düşmənlə 

birləşərək,  bu  qədər  fitnə-fəsada  və  qan  tökülməsinə  bais  oldun?". 

Əlqas  Mirzə  xəcalət  üzündən  cavab  vermədi,  peşimançılıq  başını 

aşağı  əyərək  dimnədi.  Cənnətməkan  şahdan  qardaşlıq  təri  axmağa 

başladı,  ona  rəhm  etdi  və  qanından  keçdi.  Amma,  [Əlqas  Mirzə] 

qızılbaş  tayfaları  arasında  fəsada  səbəb  olduğundan,  onun  heç  bir 

etibarı  qalmamışdı.  Ali  sufi  ağsaqqalları  da  onun  xilas  edilməsi  ilə 

razılaşmırdılar. [Buna görə də] cənnətməkan şah hamının razılığına 

əsasən  onu  yaşamaq  üçün  Qəhqəhə  qalasına*  göndərdi.  Qərara 

alındı ki, Sultan Əhməd Mirzə də atası ilə birlikdə o qalada qalsın. 

Axırda  Sam  Mirzənin  və  oğlunun  da  yeri  həmin  qala  oldu  və  hər 

dörd  padşahzadənin  örnrü  Qəhqəhədə  tamamlandı.  Xülasə,  o  əqli 

dar və Haqq tanımaz adamın böyük fitnəsi iqbalın gücü və xoş fallı 

163 

 

bəxt ulduzunun köməyi ilə dəf olundu, onun üsyan və tüğyan şöləsi 

də İlahinin qüdrətiylə söndü. Həmd olsun Allaha! 

 

SULTAN SÜLEYMANIN DÖRDÜNCÜ DƏFƏ 

AZƏRBAYCANA GƏLİŞİ, BAŞ VERƏN HADİSƏLƏR  

VƏ O ALIŞAN İKİ PADŞAH ARASINDA SÜLHÜN  

BAŞ TUTMASININ ZİKRİ 

 

Əlqasın  fitnəkarlığından  beş  illik  bir  müddətin  keçdiyi 

doqquz  yüz  altmış  birinci  ildə  (miladi  1554)  artıq  bütün  narahatlıq 

(şureş  və  enqelab)  aradan  götürüldü.  [Amraa]  Ərzrum  bəylərbəyi 

İsgəndər  paşa  fitnəkarlıq  edib  Sultan  Süleymanı  bir  daha  əcəm 

diyarına  ləşkər  çəkməyə  təhrik  etdi.  Əhvalat  belə  olmuşdur:  Rum 

xandgarı üçüncü dəfə, Əlqas Mirzənin xahişi ilə, yuxarıda yazıldığı 

kimi,  gəlmiş  və  geri  qayıtmışdı.  Cənnətməkan  şah  da  bəhr  kimi 

qaynayan  və  dərya  kimi  dalğalanan  qızılbaş  ləşkəri  ilə  onu  təqibə 

başlamış,  Diyarbəkr  və  Ərzincana  qədərki  torpaqlar  bu  kinli 

qoşunun  tapdağı  altında  qalmışdı.  [Qızılbaşların  başlarından]  bir 

dəqiqə  belə  intiqam  almaq  fikri  yox  olmurdu.  Sultan  Süleyman 

buraya  gəlişindən  bir  neçə  dəfə  vaz  keçib  geriyə  çəkilmiş,  firəng 

(Avropa  -  Ş.F.)  qəzasına  getmişdi.  Cənnətməkan  şah  da  islam 

ölkələrinə  ləşkər  çəkməkdən  çəkinmiş  və  Gürcüstan  qəzasına 

yollanmışdı. Əhali [buna görə də] dörd-beş il arxayınlıqla yaşamış, 

sərhədlərdə  tam  sakitlik  yaranmışdı.  Kürd  inadkarlarının  bir  qədər 

ləyaqətsiz  hərəkətlər  etmələrinə  baxmayaraq,  onlar  asanlıqla  dəf 

olunmuş,  fitnə-fəsad  törənməmişdi.  [Cənnətməkan  şah]  xandgara 

dostanə bir məktub yazaraq, əhalinin vəziyyətinin aramlığından ötrü 

sülh  danışıqlarından  bəhs  etmiş,  həmin  məktubu  "Şəmse-

fələkdəvvar" ("Dünyanın başına dolanan  günəş") ləqəbi ilə  məşhur 

olan  rum  seyidlərindən  Mir  Şəms  Vəlixani  ilə  göndərmişdi. 

Fəsadkar  və fitnəkar adam olan İsgəndər paşa əvvəllər Van hakimi 

idi  və  etibarı  çox  deyildi.  O,  qəflətən  Vandan  Xoya  gəlib,  bu 

dudmanın  adamlarından  olan  Hacı  bəy  Dünbülini  bir  dəstə  Xoy 

rəiyyəti  ilə  birlikdə  qətlə  yetirdi.  Buna  görə  də,  paşa  [xandgar 

tərəfindən] mükafatlandırıldı və Ərzrum bəylərbəyisi oldu. O, istədi 

ki, elə həmin il o sərhədlərdə cəngə başlasın va buna görə də İrəvana 

-  Hüseynxan  Sultan  Rumlunun  üzərinə  yürüş  etdi,  bir  neçə  adam 

öldürüb  geri  döndü.  Ondan  baş  verən  bu  iki  yaramaz  hərəkətdən 

başqa qeyri bir hərəkətin olmaması səbəbindən, bu tərəfdən heç kəs, 

164 

 

rəiyyətin  rahatlığı  naminə,  onun  tənbeh  olunmasına  və 

cəzalandırılmasına  cəhd  etmədi.  [Buna  görə  də]  o,  ayağını  ədəb 

dairəsindən  kənara  çıxarıb,  qürurlanaraq  sərhəd  əmirlərinə  ədəbsiz 

sözlər yazıb, həddindən artıq cəsarət göstərir və fitnəkarlıqla məşğul 

olurdu. 

Məsələn, cənnətməkan şah bəzi qacar əmirlərini Gürcüstan 

qəzasına  -  Dadyana  tərəf  göndərəndə  [İsgəndər  paşa]  ağır  ləşkərlə 

hücuma  keçdi,  əmirlər  basqın  üçün  yollanan  vaxt,  özü  onların 

ordusu  üzərinə  basqın  edərək,  qacar  qazilərinin  əksəriyyətini  qətlə 

yetirdi,  onun  özbaşınalığı  və  yekəxanalığı  həddini  aşdı.  Elə  bu 

əsnada Sultan Süleymandan şahın məktubuna cavab gəldi. İsgəndər 

paşanın  təhriki  ilə  [şahı]  hədələyən  sultan  əcəm  diyarına  yürüşə 

keçəcəyini bildirirdi. Buna görə də, şəhriyarın cahanı yandıran hirs 

atəşi  alovlandı  və  o,  qoşunların  toplanışı  haqda  fərman  verdi.  Az 

vaxt ərzində çoxlu qızılbaş tayfası zəfər nişanlı ordunun toplantı yeri 

olan,  Ağmisqal  yaylağında  cəmləndi.  [Şahın]  caham  bəzəyən  rəyi 

belə oldu ki, rum ləşkərlərinin hərəkətə başlamasından qabaq ləşkəri 

sərhədlərə  aparıb,  yerlərdə  abadanlıqdan  əsər-əlamət  qoymasınlar, 

İsgəndər  paşaya  qulaqburması  versinlər  və  onu  qəflət  yuxusundan 

bidar  etsinlər.  Qələbə  nişanlı  əskərləri  dörd  dəstəyə  ayıraraq,  hər 

dəstəyə  məşhur  əmirlərin  birini  sərkərdə  təyin  etdilər,  onların 

hərəsini müəyyən yerlərə yolladılar. Qələbə ayəli ordu Əxlata getdi, 

Əxlat  qalasını  mühasirəyə  aldı.  Öz  yerlərinə  gedib  çatan  adlı-sanlı 

əmirlər  Van,  Bidlis,  Masis  və  Adilcovazi  (mətndə  Adilcur  -  Ş.F.) 

Muş səhrasınadək yandırıb, qarətə yetirdilər. Qızılbaşların qarşısına 

çıxan  hər  bir  rumi  və  kürd  ilə  güclü  vuruşma  baş  verdi  və  cəng 

qələbə  ilə  nəticələndi.  Rumi  və  kürd  əmir  və  mötəbər  adamlarının 

əksəriyyəti  qətl  olundu,  əsir  götürüldü,  bol  qənimətlərlə  hümayun 

orduya qayıtdılar. 

 

İsgəndər paşanın məğlubiyyəti: 

 

Geriyə  dönən  əmirlər  İsgəndər  paşanın  cəzalandırılmasına 

yollandılar.  Adlı-sanlı      əmirlərdən  Bədr  xan  Ustaclı,  Çuxur-Səd   

hakimi      olmuş  Şahqulu  Sultan  Ustaclı,  Məhəmməd  xan  Mosullu  

Türkman, Qarabağ hakimi  Şahverdi Sultan Ziyadoğlunu   və  başqa  

əmirləri,  həmçinin  bir  dəstə  əzəmətli  qorçini  kamkar  şahzadə 

İsmayıl  Mirzənin  sərkərdəliyi  ilə  Ərzruma  göndərdilər.  Qızılbaş 

ləşkərinin  gəlişindən  agah  olan  İsgəndər  paşa  yanına  yığışmış 

165 

 

Ərzincandan,  Bayburddan,  Kaxdan,  Mərəşdən,  Trabzondan, 

Gürcüstandan,  Dadyandan  və  Kuryaldan  olan  rum  əmirləri  və 

sancaqbəyiləri  ilə  cəngə  girmək,  yaxud  qaladarlıqla  məşğul  olmaq 

haqda  məsləhətə  başladı.  Rum  əmirləri  cəng    etməyi    məsləhət  

bilməyərək  dedilər:  "Padşahzadə  [İsmayıl  Mirzə]  çoxlu  tayfa  və 

ləşkərlə  gəlmişdir  və  bizim  onlarla  müharibə  etmək  taqətimiz 

yoxdur". Xeyli kürd və rumi ləşkərindən ibarət ordusu olan İsgəndər 

paşanın şücaət və dilavərlik avazı həddini keçdiyi, qürur buxarınınsa 

beynini  doldurduğu  üçün  o,  ağıllı  və  tədbirli  adamların  sözlərinə 

qulaq asmadı və hərbə qərar verdi, bir dəstə təcrübəli adamı qoşuna 

münqəlay  təyin  edərək  irəli  yolladı,  özü  isə  şəhərin  yarım 

fərsəxliyində  döyüş  səfi  bəzədi,  səfin  önünə  tüfəngli  beş  yüz 

yeniçəri, iyirmi  ədəd top arabası  və firəng zərbzəni düzdü, döyüşə 

başladı. Bu tərəfdənsə, iqbal qoşunlarının çərxçiləri irəliyə çıxdılar. 

Düşmən  qarovulları  göründükdə  igidlər  o  sıx  dəstəyə  doğru  at 

sürdülər, onların işini lazım olduğu kimi bitirdilər. Rum ləşkərinin 

qalan  hissəsi  [isə]  rumilərin  qol  ləşkərinə  birləşdi.  Qızılbaş 

döyüşçülərinin bu qələbəsindən rumilər qorxuya düşdülər. Müzəffər 

ordunun  çərxçiləri  rumilərin  qol  ləşkərinin  üstünə  tökülüşdülər. 

Onlar  öndən,  meymənə  və  meysərə  sərdarlan  isə  sol  və  sağdan 

cəngə  girdilər,  hərb  bazarı  qızışdı.  Qızılbaş  dəstələrinin 

mübarizlərində qələbə və iqtidar əsər-əlamətləri zahir oldu və onlar 

müxaliflərin  çoxunu  ölüm  torpağına  yuvarlatdılar.  Qızılbaş 

döyüşçülərinin  igidlik  və  dilavərliyini  müşahidə  edən  İsgəndər 

paşanın  qəlbində  qeyrət  atəşi  şölələndi  və  o,  ağır  qoşunla  qoldan 

çıxıb,  çərxçilərə  hücum  etdi,  tərəflər  arasında  olduqca  qızğın  cəng 

başlandı. Döyüş əsnasında, kamkar şahzadənin ehtişam və əzəmətlə 

(fər)  bəzənmiş  qələbə  şüarlı  böyük  qol  hissəsi  göründü.  İsgəndər 

paşa  həmin  saysız-hesabsız  ləşkəri  və  rum  qoşunundakı  acizlik 

əlamətlərini  müşahidə  etdikdə,  əli  işdən  və  döyüşdən  soyudu, 

qaçmağı  qənimət  sayıb,  hərbdən  çəkildi,  özünü  çaşqınlıqla  qalaya 

atdı.  Qalibiyyətli  ordu  dilavərləri  [isə]  rum  ləşkərini  qala 

darvazasınadək  təqib  edərək,  təxminən  üç  min  rumini,  kürdü  və 

yeniçərini  kəskin qılıncların  yemi  etdilər.  İsgəndər  paşanın  qardaşı 

Ramazan  bəy,  xandgar  qulamlarının  qullar  ağası  olan  Məhəmməd 

bəy  və  bir  neçə  rum  əmiri,  xüsusiylə  Mərəş,  Məlatiyyə,  Masis 

hakimləri, sancaq əmirləri, həmçinin kürdlərin bir dəstəsi əsir alındı. 

Qalibiyyətli  qızılbaş  dəstələri  o  vilayətin  bütün  ətrafını  qarət 

atəşləriylə  yandırıb-yaxdılar,  qalibiyyət  və  saysız-hesabsız 

166 

 

qənimətlərlə geri qayıtdılar, oradan çıxıb dünyanı tutan orduya tərəf 

üz  tutdular,  cənnətməkan  şahın  Əxlat  qalasını  tutması  və  Ərciş 

qalasını  mühasirə  etməsi  zamanı  gəlib  orduya  qoşuldular,  şahla 

görüş  səadəti  ilə  şərəfləndilər.  Böyük  mərdanəliklər  göstərmiş  bir 

dəstə  adam,  xüsusilə  Ziyadoğlu  nəvazişləndirildi,  əsir  tutulmuşları 

isə şahın nəzərinə çatdırdılar, onların çoxunu qətlə yetirdilər. 

Əxlat qalasının fəth olunması belə baş vermişdir: Hümayun 

ordu qala ayağına gəlib çatdıqda oranı mühasirəyə aldı. Mühasirədə 

qalanlar  isə  müdafiyəyə  və  qaladarlığa  başladılar,  bir  neçə  gün 

bacardıqları  qədər  qalanı  qorudular.  Nəhayət  şəhər  və  qalanı 

qorumaqda  aciz qalaraq təhvil  verdilər, qalanın dağıdılması barədə 

hökm  verildi,  o  möhkəmlikdə  hasar  [qala  -  Ş.E]  bir  yürüşlə  yerb 

yeksan  olundu.  Oradan  yürüş  cilovunu  Ərcişə  tərəf  döndərdilər  və 

qalanı  mühasirəyə  aldılar.  Qalanın  alınmazlığına  və  hasarın 

möhkəmliyinə güvənən qala hakimi qürurlandı və rumi topçular və 

tüfəngçilər  hümayun  əskərlər  üzərinə  güllə  yağdırmağa  başladılar. 

Mühasirədəkilər 

qaladarlıq 

işində 

mərdanə 

cəhdlər 

göstərməkdəydilər.  Bu  tərəfdənsə,  igid  qazilər  öz  mərdanə 

qədəmlərini  irəli  ataraq  seybələri  qala  ayağına  gətirib-çatdırdılar. 

Xasseye-şərifənin  topçusu  Dərviş  bəy  qala  ayağına  böyük  topunu 

gətirdi  və  onun  güllələlərini  bürclərə  və  barılara  istiqamətləndirdi, 

qala içərisində çaxnaşma yaratdı. 

Xülasə,  qala  camaatı  qaladarlıq  qabiliyyətlərini  üç  ayadək 

davam  etdirdi,  amma  dördüncü  ay  onlar  artıq  dözə  bilmədilər. 

Qalada  bir  dəstə  kürd  vardı.  Kürdlərin  belə  adətləri  var  ki,  onlar 

müəyyən  işlər  görərkən  hamı  ilə  məsləhətləşir,  zəmanə  ilə  yar, 

ruzigarla sazgar  (yəni  yola  gedən, razılaşan  - Ş.E) olurlar.  Kürdlər 

bir-birləriylə ittifaqa girərək, qala hakimini qətlə yetirib, qızılbaşları 

[divarlardan]  yuxarı  çəkdilər,  qəhrli  dövlətin  gücü  ilə  Ərciş  qalası 

ələ  keçdi  və  ali  əşrəfin  (yəni  şahın  -  Ş.E)  əmri  ilə  dağıdıldı.  Fəth 

ayəli  ordu  bayrağını  oradan  Nargiri  qalasına  tərəf  dalğalandırdı,  o 

möhkəm  qalaya  yürüşə  keçdilər,  cəng  alət  və  vəsaitləri  hazırlığına 

başladılar.  Qalada  mühasirəyə  alınanlar  da  qala  müdafiəsinə 

mərdliklə  qalxdılar  və  bir  neçə  gün  onların  arasında  cəng  atəşi 

şölələndi.  Nəhayət,  mühasirədə  qalanlar  bərk  qorxuya  düşərək, 

əllərini  aman  ələyinə  uzatdılar.  Qalanın  hakiminə  aman  verildi  və 

[günahı] bağışlandı. 

Nargiri qalasının fəthindən sonra İsmayıl Mirzəni Sevindik 

bəy  Qorçibaşı  ilə  Kürdüstana  bəzi  əmirlərin  qətli  və  mahmudi* 

167 

 

dikbaşlarının  qarət  olunmasından  ötrü  göndərdilər.  Zəfər    şüarlı 

əskərlər  bədxasiyyətli  kürdlərin  qətl  və  qarət  olunmaları 

əməliyyatını  yerinə  yetirərək,  bol  qənimətlərlə  qayıdıb  hümayun 

orduya qoşuldular. Azərbaycan yürüşünü qarşısına məqsəd qoymuş 

Sultan Süleyman  Hələbə  gəldi.  O  bu  il  azuqə  qıtlığından  bir  daha 

[Azərbaycana]  gələ  bilməyərək,  Hələbdə  qışladı,  gələn  ilin  yürüşü 

üçün silah və vəsait hazırlığı ilə məşğul oldu. 

Qışlaq  vaxtı  yetişdiyindən  zəfər  ayəli  ordu  böyük  əzəmət 

və cah-cəlal ilə həmin iqbal yürüşündən qayıdıb Naxçıvana gəldi, o 

il hümayun qışlaq orada oldu. Doqquz yüz altmış birinci il (miladi 

1554)  olan  ertəsi  ildə  Sultan  Süleyman  qoşunla  Hələb  qışlağından 

hərəkətə  başlayaraq,  bu  diyara  üz  tutdu.  Cənnətməkan  şah  [isə] 

Naxçıvandan  Bazarcahi  (Bazarçay  -  Ş.E)  yaylağına  getdi, 

qalibiyyətli  əskərlərin  bir  dəstəsini  İsmayıl  Mirzə,  əmir-divan* 

Məsum bəy Səfəvi və Şahqulu Xəlifə Möhrdar Vana, Vəstana və bu 

şəhərlərin yaxınlığındakı yerlərə (və  an hodud), başqa dəstəsini isə 

Bəhram  Mirzənin  oğlu  Sultan  Hüseyn  Mirzə  və  Şahverdi  Sultan 

Ziyadoğlunun köməyi (kardani) ilə başqa tərəfə göndərdilər ki, rum 

qoşununun  gəldiyi  yolları  yandırsınlar  və  o  yerlərdə  abadlıqdan 

əsər-əlamət qoymasınlar. Müzəffər dəstələr əmrə əməl edərək, sağ-

salamat qayıdıb  gəldilər  və Bazarcahi  yaylağında hümayun orduya 

birləşdilər. 

Sultan  Süleyman  yaylaq  fəslini  başa  vuraraq,  yağış 

qətrələri  kimi  çox  olan  ordu  ilə  sərhədə  yaxınlaşdığı  vaxt, 

cənnətməkan şah iqbal dəstələrinin bir neçə mübarizini təcrübəli və 

cənglər görmüş igidlərlə qarovuliyə  yolladı ki, qoy gedib rumilərin 

dörd-bir tərəfindən xəbərdar olsunlar, fürsət ələ düşərsə, vuruşsunlar 

və  üstünlüyü  əldən  verməsinlər.  [Beləliklə,]  qızılbaş  dəstələrinin 

köhnə  dilavərləri  və  haramzada  (qollaş)  döyüşçüləri  [hətta] 

rumilərin mallarına da tamah dişi qıcıyaraq, yol boyu hücuma keçir, 

müxalifləri  əsir  götürürdülər.  Elə  bir  gün  olmurdu  ki,  onlar 

tərəfindən şahın nəzərinə silahlar, əxtərmələr və əsir tutulan rumilər 

gətirilməsin.  [Belə  ki,]  sultan  Naxçıvana  çatana  qədər  rum 

dəstələrinin  bir  çoxu  müzəffər  qazilərin  intiqam  qılıncları  ilə  fəna 

yoluna göndərildilər. 

Xandgar  Naxçıvana  gələn  vaxt  cənnətməkan  şah  zəfər 

nişanlı  əskərlərin  rəsmi  keçidinə  (san)  başladı.  Qırx  min  döyüşkən 

muzdlu (məvacibxar) süvari külək surətli tazı atların üstündə  gəlib 

şahın  qarşısından  keçdi.  Hümayun  orduda  olan  başqa  adamlar  da 

168 

 

rəsmi-keçid  qurtardıqdan  sonra  Bazarcahi  yaylağından  çıxaraq, 

müxaliflərlə döyüşməkdən ötrü tam dəbdəbə ilə hərəkətə gəldilər. 

Sultan  Süleyman  azuqə  qıtlığından  Naxçıvanda  qala 

bilməyərək  şəhəri  yandırdı,  geriyə  qayıdıb,  təbilini  döyərək 

Ərzruma  tərəf  qayıtdı.  Hümayun  şah  ordusu  da  onun  təqibinə 

başladı və beləliklə hər yerdə qızılbaş qarovullarının əllərinə keçən 

rumilər qətlə məruz qaldılar, yaxud əsir alındılar. 

O bir neçə gün ərzində, Sultan Süleymana yaxın adam olan 

Sinan  bəy  qarovuli  məqsədi  ilə  ordudan  yola  çıxdı  və  qızılbaş 

qarovulları  ilə  rastlaşdı,  döyüşdü  və  əsir  götürüldü.  Sinan  bəyin 

tutulmasından pərişan olan və faydasız bu yürüşlərdən bezən Sultan 

Süleymanı nəfsi tox və xeyirxah adam olan baş  vəzir* Məhəmməd 

paşa  daim  sülhə  rəğbətləndirir  və  sülh  danışıqlarına  başlamağı 

məsləhət görürdü. 

 

Sultan Süleymanın Şah Təhmasiblə sülhünün bəyanı: 

 

Məhəmməd  paşa  sərhəd  əmirlərinə  məktublar  yazaraq,  

sülhü  (mosalehe) izhar  və şahdan Sinan bəyin azad olunmasını  və 

geri  qaytarılmasını,  Sinan  bəylə  birlikdə  bir  adamını  da  sülh 

şərtlərinin  hazırlanmasından  ötrü  (cəhəte-təmhide-əmre-mosalehe) 

göndərilməsini  təvəqqe  etmişdi.  Cənnətməkan  şah  Məhəmməd 

paşanın bu xahişi və bu tərəfdən xeyirxah adamların arzusu ita Sinan 

bəyi  azad  etdi.  Sultanların  düşmənçilik  və  savaşları  məmləkətlərin 

viranlığına, ədalətli hökmdarların müsalehəsi (sülh istəyi - Ş.F.) isə 

əskərlərin və rəiyyətin əmniyyətinə səbəb olduğundan, həmçinin hər 

iki tərəfin aciz adamları və rəiyyəti hadisələrin tapdağı, atların ayağı 

altında qaldığından, hamı  müsalihəyə rəğbət  göstərirdi. [Buna görə 

də]  müzəffər  qorçilər  zümrəsindən  və  qaçar  ağsaqqallarından  olan 

Şahqulu  bəy  adlı  bir  şəxsi  Sinan  bəylə  birlikdə  [sultanın  yanına] 

göndərdilər. Qarşı tərəfdən də Sultan Süleyman sülhə rəğbətənərək 

Şahqulu bəyi ənam və hədiyyələrlə geri qaytardı. Cənnətməkan şah 

buna  görə  də  rumilərin  təqib  olunmalarından  əl  çəkdi,  qələbə 

bayrağı altında toplaşan  və döyüşə hazır olan qalibiyyətli əskərləri 

Gürcüstan qəzasına göndərdi ki, o həzrətin qəzavatı və Gürcüstanın 

fəthi  haqqında  tezliklə  bu  dəftərin  ardında  (zeyl)  məlumat 

veriləcəkdir. 

Xülasə,  baş  vəzir  Məhəmməd  paşanın  məsləhətiylə 

Şahqulu  bəyin  geri  qaytarılmasından  sonra  xandgara  məhəbbət 

169 

 

məzmunlu  və  bəyənilən  bir  məktub  yazıldı  və  onu  Fərruxzad  bəy 

Eşikağası  Qəraroğluya  (Qarabağlu  ?  -  Ş.F)  verib  xandgara 

göndərdilər,  sədaqət  (mosadeqət)  və  dostluq  təklif  etdilər.  Sultan 

Süleyman  tərəfindən  də  etibarlı  elçilər  məhəbbətamiz  namələrlə 

gəlib-yetişdilər,  tərəflər  arasındakı  razılaşma,  dostluq  və  əhd-

peyman  münasibətləri  səmimiyyət  nişanlı  (movəddət)  məktublar, 

töhfə  və hədiyyələr  göndərilməsi  yoluyla həyata keçdi. Mübahisəli 

torpaqların bəzisi o tərəfə, bəzisi isə bu tərəfə verildi, sərhədlərə dair 

sənəd  (dəstur)  sərhədləri  müəyyənləşdi,  hər  iki  tərəf  əskərlərinin 

gediş-gəlişlərindən  əzab-əziyyətə  düçar  olmuş  müsəlmanlar  asudə 

nəfəs  aldılar.  Əcəm  diyarının  istedad  sahibləri  bu  müsalihənin 

maddei-tarixini  "əs-solh-xeyr"

142

  sözləri  ilə  yazdılar  və  onu  bəlağət 

ipinə belə düzdülər: 

 

Beyt 

 

Carçı mələk də hu qoca dunyada  

Eylədi ''əs-solh-xeyr''lə səda.

143

 

 

Hər  iki  hökmdarın  bu  həyatda  olduqları  vaxt  ərzində 

tərəflər  arasında  dostluq  bərqərar  oldu.  Doqquz  yüz  yetmiş 

dördüncü ildə (miladi 1566) Sultan Süleyman bəqa aləminə köçdü, 

oğlu  Sultan  Səlim  taxt-tac  sahibi  oldu,  arada  ata-oğul  məhəbbəti 

yarandı, yazışmalar, mötəbər elçi gediş-gəlişləri, töhfə və hədiyyələr 

göndərilməsi  həyata  keçdi.  Sultan  Səlim  səkkiz  il  hakimiyyətdə 

qaldı, doqquz yüz həştad ikinci ildə (miladi 1574) isə əbədi cahana 

tərəf üz tutdu. O da cənnətməkan şahın sağlığı və İsmayıl Mirzənin 

cülusu  dövründə  süni  və  dostluğun  möhkəmlənməsinə  sadiq  qaldı. 

Amma,  İsmayıl  Mirzədən  və  İsgəndər  şanlı  nəvvab  Sultan 

Məhəmməd  paşanın  cülusundan  sonra  ataların  əhd-peymanları 

pozuldu,  asudə  həyat  lərzəyə  düşdü,  rəiyyətin  üzünə  bəla  qapıları 

açıldı  ki,  o  hadisələrin  şərhi  yerli-yerində  qələmimizlə  bəyan 

olunacaqdır. İndi isə, müşk-ənbər qoxulu qələm kəhəri Gürcüstanın 

ayrı-ayrı  məmləkət  və  şəhərlərinin  fəthi  və  həmçinin  azğın 

                                                           

142

 "Əs-solh-xeyr", yəni sülh-xeyir-bərəkət deməkdir. 

143

 Beytin farscası: 

Monhiye-eqbal dər in kohne deyr  

Qolqole əndaxt ke "əs-solh-xeyr". 

 

170 

 

(zəlalətnişan)  kafirlər  üzərindəki  qəza  və  cəhadın  şərhindən  ötrü 

cövlana gələcəkdir.