AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- İkinci məqalə
- Dördüncü məqalə
- Beşinci məqalə
- Yeddinci məqalə
- Səkkizinci məqalə
- Doqquzuncu məqalə
- On birinci məqalə
- (Tərcümə Şahin Fazilindir).
|
Birinci məqalə səfəvilərin Şah Abbasa qədərki nəsil şəcərəsini və ondan əvvəlki 4 səfəvi hökmdarının (I Şah İsmayıl, I Şah Təhmasib, II Şah İsmayıl və Şah Məhəmməd Xudabəndə) tarixçəsini, qalan 11 məqalə isə birinci məqalə kimi müfəssəl olmadan tam yığcam şəkildə Şah Abbasın fərdi xüsusiyyətlərini, habelə quruculuq işlərini və hərbi-siyasi fəaliyyətini əhatə edir. 15
illərini əhatə edən hicri 1033 (miladi 1624)-cü ildən sonra yazılmışdır. 16 Möhtərəm oxucu, indi isə həmin 11 məqalənin təkcə sərlövhələrinə diqqət yetirmək müəllifin Şah Abbasa olan böyük məhəbbət və ehtiramının inikası kimi diqqətəlayiqdir. İsgəndər bəy onların adlarını bir-bir belə sadalayır və onlara bir neçə səhifə ayırrr:
dərgahına diqqət və hədsiz bağlılığının (esteğraq) zikridir; Üçüncü məqalə: [O həzrətdə] təqdir səhifəsinə uyğun ilahi məhəbbət və biliyin oturuşu (esabat), habelə gördüyü işlərin gözəlliyi haqqında;
rütbəsinin ləyaqəti, baş verən təhlükələrin və xoş sonluqla başa çatan səadətli qranların (ulduzların nəhslik və bədbəxtliklərindən qurtulma - Ş.F) zikri; Beşinci məqalə: [O həzrət tərəfindən] ədalətpərvərliyin, yolların əmniyyətinin və insanların yaşayış şəraitinin yüksəldilməsi barədə;
olan sərt hökmlərin icrası haqqında; Yeddinci məqalə: [O] həzrətin cahandarlıq tərzi (ayin) və hökmranlıq etmə qaydaları haqqında;
15 Ç.A.Stori. Göst. əsər, II hissə, s. 874; İsgəndər bəy Münşi. Tarixe-aləmaraye- Abbasi (Oqtay Əfəndiyev və Namiq Musalı tərcüməsi), səh. 9. 16 İsgəndər bəy Türkman. Tarixe-aləmaraye-Abbasi (İrəc Əfşar nəşri), Müqəddimə, səh. 18. 17
(bitəəyyoni), dərvişanə xisləti (dərvişnehadi), xudbin olmaması (bitəkəllofi) və onda iki təzadlı xüsusiyyətin mövcudluğu haqqında; Doqquzuncu məqalə: [O həzrətin] xidmətkarların hüquqi haqlarını qoruması və onların mülkiyyətlərinə toxunmamasının zikri;
onun aləmdəki vəziyyət və ümmət təbəqələri ilə tanışlığı haqqında; On birinci məqalə: O həzrət tərəfindən xeyriyyə təsisatları və imarətlər inşasının zikri; On ikinci məqalə: [O həzrətin] Humayun hakimiyyəti vaxtı baş verən hadisələr, müharibələr və qələbələrin zikri." 17
sərlövhələri "Fars ədəbiyyatı" kitabında olduqca yığcam tərcümə olunmuşdur. 18
müəllif II cildi davam etdirməyə başlayır və onun qələmi Şah Abbasın taxta cülusundan başlayaraq onun hakimiyyətinin ilk otuz ilini yazmağa yönəlir (1587-1616-cı illər). III cild isə 1629-cu ilədək davam edir. İsgəndər bəy Münşi mükəmməl savada malik şəxs olmuşdur ki, bunu onun qələmindən çıxan hər cümlə sübut edir. Siyasi hadisələr haqqında nisbətən asan və hamının başa düşəcəyi bir dillə yazmışdır, qalan məsələlər isə (elmi, iqtisadi, dini-ideoloji, diplomatik və s.) olduqca qəliz söz, cümlə və ibarələrlə ifadə olunmuşdur. Kitabı oxuyarkən səfəvi sarayının görkəmli münşisi olan İsgəndər bəy həm də şeri, musiqini, yaşadığı dövrün rəvacda olan elmlərini mükəmməl bilən bir sima kimi nəzəri cəlb edir. İsgəndər bəy Münşinin qələmə aldığı bu məlum mənbənin müxtəlif əlyazma nüsxələri (tam, yaxud hissələrlə) dünyanın bir çox ölkələrindəki kitabxanalarda hifz olunmaqdadır. "Fars ədəbiyyatı" kitabının məlumatına əsasən bilmək olur ki, bir çox məşhur şəhərlərdə (Moskva, Leninqrad, Daşkənd, İstanbul, Edinburq, Kabul, Bağdad, Tehran, Berlin, İrəvan, Lahur, Pəncab, Məşhəd,
17 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (Şahin Fazil tərcüməsi), Bakı, 2010, səh. 676-710. 18 Ç.A.Stori. Göst. əsər, II hissə, səh. 874-875. 18
Aliqarx, Qahirə, Mədrəs, Bakı, Tiflis, İsfahan və s.) bu məşhur kitabın müxtəlif nüsxələri vardır. 19
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin iki cildini əhatə edən dörd əlyazma nüsxəsi mövcuddur. 20
İsgəndər bəy Münşinin kitabı yazıldığı vaxtdan başlayaraq məşhurlaşmış və dəfələrlə nəşr olunmuşdur. Əsərin ayrı-ayrı hissələri hələ XIX əsrdə rus şərqşünasları B.Dorn və V. V.Velyaminov-Zernov tərəfindən tərcümə və dərc olunmuşdur. 21
tərəfindən üç cilddən ibarət litoqrafik şəkildə çap olunmuşdur. 22
1555-1556-cı illərdə əsər tədqiqatçı İrəc Əfşarın redaktəsi ilə iki kitaba sığışdırılaraq üç cild halında çap olundu, az sonra isə həmin nəşr daha iki dəfə /1971, 2003/ Tehranda işıq üzü görmüşdür. 23
1985-ci ildə İranda Şahrudi "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin daşbasına mətnini bir kitab şəklində ofset üsulu ilə təkrar çap etdi, 1998-ci ildə isə Məhəmməd İsmayıl Rizvani də mənbənin litoqrafik mətni əsas götürülməklə onu üç cilddən ibarət çap etdirdi. 24
"Fars ədəbiyyatı" kitabında verilən məlumata görə "Tarixe-aləmaraye- Abbasi" əsəri hələ 1718-1730-cu illərdə Osmanlı dövlətinin baş vəziri Damad İbrahim paşanın əmrinə görə müdərris Məhəmməd Nəbih Əfəndi tərəfindən osmanlı dilinə tərcümə olunmuşdur. 25
O.Əfəndiyev və N.Musalı həmin tərcümənin əlyazma nüsxəsinin hazırda İstanbulun Topqapı sarayında hifz olunduğunu bildirirlər. 26
(şifr № Ter./51) mənbənin türk dilinə başqa bir tərcümə variantı da
19 Ç.A.Stori. Göst. əsər, II hissə, səh. 875-881. 20 Tarix-i aləmaray-i Abbasi (O.Əfəndiyev və N.Musalı tərcüməsi), Ön söz, səh. 11- 12. 21
N.Musalı tərcüməsi), Ön söz, səh. 14. 22 Tarix-i aləmaray-i Abbasi (O.Əfəndiyev və N.Musalı tərcüməsi) Ön söz, səh. 14. 23 Tarix-i aləmaray-i Abbasi (İrəc Əfşar nəşri), I cild, səh. 6; Tarixe -aləmaraye- Abbasi (O.Əfəndiyev və N.Musalı tərcüməsi), Ön söz, s. 14. 24 Tarix-i aləmaray-i Abbasi (O.Əfəndiyev və N.Musalı tərcüməsi), Ön söz, səh. 14- 15. 25 Ç.A.Stori. Göst. əsər, II hissə, səh. 881. 26 Tarix-i aləmaray-i Abbasi (O.Əfəndiyev və N.Musalı tərcüməsi), Ön söz, səh. 15. 19
mövcuddur ki, 1944-1945-ci illərdə Əli Gəncəli tərəfindən tərcümə edilmişdir. 27
Mənbənin I cildindəki I Şah Təhmasib dövründə yaşayıb- yaradan məşhur xəttatlara həsr olunmuş 7 səhifədən ibarət kiçik bir hissə isə tədqiqatçı O.F.Akimuşkin tərəfindən rus dilinə çevrilmiş və onun yazdığı məqaləyə daxil edilmişdir. 28 Mənbənin mətnindən Türkmənistan tarixinə dair iqtibaslar 1938-ci ildə
A.A.Romaskeviçin redaktəsi altında rus dilinə tərcümə olunmuşdur. 29 O.Ə.Əfəndiyev "Azərbaycan Səfəvilər dövləti XVI əsrdə" adlı monoqrafiyasında İsgəndər bəy Münşinin I Şah Təhmasib dövrünün sonundakı qızılbaş əmirlərinə həsr etdiyi cəmi iki səhifəlik bir parçanın rus dilinə tərcüməsini vermişdir. 30 "Tarixe- aləmaraye-Abbasi" əsəri 1978-ci ildə R.M.Seyvəri tərəfindən ingilis dilinə tərcümə olunaraq çap edilmişdir. 31
cı illərdə Şahin Fazil tərəfindən tərcümə olunaraq AMEA Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin nəşr etdiyi "Şərq" adlı tərcümə toplusunun 1, 2 və 3-cü saylarında 92 səhifədə çap olunmuşdur. 32
üçün orta əsr tarixçilərinin yaradıcılıq qabiliyyətləri ilə yanaşı, onların şəxsiyyətləri ilə də tanış olmaq imkanı əldə etmişik. Əsərlərində istifadə etdikləri məxəzləri göstərməyən və onları səhifə-səhifə köçürərək öz kitablarına daxil edən (kompilyasiya!) tarixçilərlə yanaşı, nə yaxşı ki, Həsən bəy Rumlu və İsgəndər bəy
27 İ.Münşi. Tarih-i Alam-Aray-i Abbasi, Çeviren Ali Genceli (Yayınlanmamış), TTK Kütübhanesi, Ter. /51. 28 ÇA.Stori. Göst. əsər, II hissə, səh. 881; Краткие сообшения Института Народов Азии, т. 39, Mocквa, 1963, c. 20-32; Tarixe-aləmaraye-Abbasi (O.Əfəndiyev və N.Musalı tərcüməsi), Ön söz, səh. 16. 29 Ç.A.Stori. Göst. əsər, II hissə, s. 880-881; Tarixe-aləmaraye-Abbasi (O.Əfəndiyev və N.Musalı tərcüməsi) Ön söz, s. 15. 30 O.Əfəndiyev. Göst. əsər, s. 216-218. 31 İskandar Beq Monshi of Shah Abbas the Qreat (translated by R.M/ Savory), 2 vols, Boulder, Colorado: Westviyev Press, 1978. Tarixe-aləmaraye-Abbasi /O.Əfəndiyev və N.Musalı tərcüməsi), Ön söz, s. 16. 32 "Şərq", AMEA Nizami Gəncəvi adına Azərbaycan Ədəbiyyatı Muzeyinin Tərcümə Toplusu, № 1, Bakı, 2004, s. 26-56. Yenə həmin toplu, № 2, s.26-64; Yenə həmin toplu, № 3, Bakı, 2006, s. 299-324. Qeyd: Bizim bu tərcüməmizdən O.Əfəndiyevin və N.Musalının məlumatları olduğu halda, onlar bu tərcümə işi haqqında susmuşlar - Ş.F. 20
Münşi kimi salnaməçilər vicdanlı fəaliyyət göstərmişlər. İsgəndər bəy təkcə tarixi mənbələrin adlarını və müəlliflərini xatırlatmır, o həmçinin bir çox nəzm və nəsrlə elmi, dini-fəlsəfi, ədəbi, coğrafi və s. kitabların adlarını bir-bir yazır, yeri gəldikcə onlara əsaslanır, yaxud həmin kitabların müəlliflərini oxuculara təqdim edərkən onların yaradıcılığında əsas yer tutan əsərlərini də bir-bir sadalayır. Belə ki, İsgəndər bəyin istifadə etdiyi tarixi qaynaqlar aşağıdakılardır: "Əhsənüt-təvarix", "Tarixe-Əkbəri", "Tarixe-Həbibüs- ciyər", "Tarixe-Təbəristan", "Tarixe-cəhanara", "Rövzətüs-səfa", "Xülasətül-əxbar", "Zəfərnamə", "Foruhate-Yəmini", "Lübbət- təvarix", "Mətləüs-sədeyn və məcməül-bəhreyn", "Cəngnamə", "Cameye-Abbasi" və s. İsgəndər bəyin mütaliə və məlumat diapazonunun geniş olmasının sübutu üçün aşağıdakı kitabların təkcə adlarını çəkmək kifayətdir: "Qurane-Kərim", "İncil", "Təcrid", "Əxlaqe-Cəlali", "Əxlaqe-Mohseni", "Əxlaqe-Naseri", "Təzkireye-Mir Təqi Kaşi", "Təşrihəl-əflak", "Cameəl-osul", "Cameəl-hekayat", "Çehel hədis", "Haşiyeye-qəvayede-şəhid", "Haşiyeye-şərhe-eşarat", "Haşiyeye- təfsire-Qazi", "Haşiyeye-mətul", "Həblol-mətin", "Zübdətül-osul", "Hədayeqül-salehin", "Haşiyeye-şərhe-moxtəsəre-osul", "Həyəvətül-həyəvan", "Xüləsətül-hesab" "Xolseye-mələkutiyyə", "Şərhüş-şərhe-Çəğmini", "Şərhe-şəfaye-Şeyx Əbu Əli", "Şərhe- Koleyni", "Səfvətüs-Səfa", "Suratül-müstəqim", "Rəvaşehe- səmaviyyə", "Səbe-Şəddad", "Surətül-əqalim", "Orvətül-Vəsəqi", "Sovərül-əqalim", "Əcayebül-məxluqat", "Fərəc bəd-əş-şeddət", "Kəşkül", "Gülüstan", "Qiyasate-həqqül-yəqin fi hədusül-aləm", "Eynül-həyat fi təfsirül-ayat", "Məxzənül-əsrar", "Əyunəl-məsayel", "Nüzhətül-qülub", "Həft-bənde-Mövlana Həsən Kaşi", "Məsalekül- məmalik", "Sidrətül-məntəha", "Haşiye-şərhe moxtəsəre-osule-Mir Damad",
"Məşre-qüs-şəmseyn", "Miftahül-fəllah", "Divane- Kəmaləddin İsmail", "Divane-Lisanülqeyb Hafiz Şirazi" və s. "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsəri artıq çoxdandır ki, bir sıra dünya ölkələri tədqiqatçılarının nəzərini özünə cəlb etmişdir. XX Alimlərdən V.Hins, H.R.Romer, H.Horst, H.Busse, H.Braun, R.Luft, G.Herman, K.Rorborn, M.Mazzoi, S.Şuster, B.Palombiani, E.Qlassen, B.Hofman, H.Müller, E.Eberhard, H.Zirke, iranşünas Avropa müəlliflərindən A.Ləmbton, R.Seyvori, Ç.Melvill, 21
A.Morten, E.Herziq, J.Oben, J.Kalmar, M.Handa, J.Baqe-Qramon, L.Rabino, M.Zuppe, A.Pimontese, B.Skarçia, V.Flor, R.Mati, M.Dikson, R.Çesni, A.Hyuman, həmçinin rus şərqşünasları İ.Petruşevski, A.Romaskeviç, O.Akimuşkin, N.Mikluxo-Maklay, Türkiyə və İran tədqiqatçılarından F.Sümər, B.Kütükoğlu, F.Kırzıoğlu, H.Fəlsəfi, Ə.Nəvai, İ.Əfşar, Ə.Mənzəvi, E.Eşraqi, İ.Dehqan, Ə.Süheyli-Xansari və başqaları dəfələrlə "Tarixe- aləmaraye-Abbasi"dən və onun müəllifindən bəhs etmişlər. "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsərini bir sıra vətən
tarixçilərimiz, o cümlədən Ə.Rəhmani, O.Əfəndiyev, M.Heydərov, S.Aşurbəyli, Y.Mahmudov, M.Nemətova, S.Onullahi, Ə.Rəcəbli, Ş.Məmmədova, T.Nəcəfli, X.Qasımov, R.Ağayev, T.Cəfiyev, M.Ağalarov, Fərəh Hüseyn və b. mütəmadi olaraq tədqiqata cəlb etmiş, bu dəyərli kitabı XVI-XVII əsrlər Səfəvi tarixşünaslığının önəmli mənbələrindən ən dəyərlisi hesab etmişlər. "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" kitabının mühüm fayda və əhəmiyyəti barədə aşağıdakıları demək olar: XVI-XVII əsrlərdə idari və hərbi təsisatlar, həmçinin maddi və şəri məsələlərin işıqlandırılması; Səfəvilərə qonşu olan bir sıra ölkə xalqlarının (osmanlılar, gürcülər, teymurilərin Hindistanda hakimiyyətdə olan padşahları, Mavərənnəhr türkləri və s.) adət və ənənələrinin təsviri; Başqa kitablarda təsadüf olunmayan tarixi hadisələrin təsviri; Səfəvi dövrünün alimləri, üləmaları, qoşun başçıları, hökumət vəzifədarları, rəssamlar, xəttatlar, şairlər və musiqiçilərlə bağlı məlumatların verilməsi; Dövlət və hərbi aparatda hakimiyyəti illərində bir sıra tayfalar və onların başçıları, həmçinin müxtəlif vəzifələr haqqında geniş məlumatın nəzərə çatdırılması; Dövrümüzdə artıq unudulmuş nadir söz və istilahların işlədilməsi. 33
Kitabın bu faydalı cəhətlərini xatırlatmaqla kifayətlənən İrəc Əfşarın məlumatlarının sayını xeyli artırmaq olar. Məsələn, dövlətin quruluşu və diplomatiyası; bir sıra rəsmi məktubların tam mətninin, yaxud məzmunlarının əks olunması; İsgəndər bəy Münşi tərəfindən geniş işlədilən türk-monqol istilahlarının tez-tez nümunə
33 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (Şahin Fazil tərcüməsi), I hissə, səh. 93. 22
gətirilməsi; bir sıra vergi və mükəlləfiyyətlər haqqında qiymətli məlumatların verilməsi; əhalinin köçürülmə siyasəti; II Şah İsmayılın vəfatından sonra və Məhəmməd Xudabəndənin hakimiyyətə başlamasından əvvəl bir neçə ay hakimiyyəti öz əlində saxlamış Pərixan xanımın (I Şah Təhmasibin qızı - Ş.F.) olduqca orijinal tərzdə yazılan diplomatik fəaliyyətinin İsgəndər bəy qələmi ilə əks etdirilməsi; dövlətlərarası və tayfalararası ixtilaf və münaqişələrə münasibət; əsərdə hadisələrin məzmunu ilə bağlı 1000 misradan çox şer parçalarının, habelə atalar sözləri və zərbülməsəllərin verilməsi və s. Bəzi tarixçilərə yüksək qiymət verən İsgəndər bəy yazır: "İlahinin seçdiyi o həzrətin (Şah Təhmasibin - Ş.F.) gözəl sifətlərinin vəsfi qədərindən artıq, onun haqqında yazmaq isə qələmin qüdrətindən və darülinşa (dəftərxana - Ş.F) katiblərinin barmaqları (bənan) imkanından kənardır. Uca dövlətin onun dövründə baş vermiş hadisələrinin təsvirini, apardığı müharibələri, aldığı ölkə və şəhərləri, habelə başqa böyük əhvalatları rumlu tarixçi (movərrex) mərhum Həsən bəy o həzrətin dövründə yazdığı və "Əhsənüt-təvarix" adlandırdığı kitabında elə təsvir etmişdir ki, bu həqir zərrədə ("zərreyi həqiq" - İsgəndər bəy Münşi özünü təvəzökarlıqla belə adlandırır - Ş.F) elə yazmaq qabiliyyəti yoxdur.
Yol tapım mən necə şah məclisinə? Qapıçı timsalı yoxdur qədrim. Necə təlim eləyim elmi ki, var Məndə vəsfiyçün onun az təlim.
Mənim niyyətim əlahəzrət zilləllah şahın (Şah Abbasın - Ş.F.) dövründə baş vermiş hadisələri yazmaq olduğundan sözümü uzatdığıma (ətnab) görə üzr istəyirəm. Bu aləmi bəzəyən "Aləmara" kitabı (nosxe) o cahan şəhriyarının başına gələnlərin tam şərhinə həsr olunduğu üçün "Abbasnamə"ni yazan qələmim (xame) gücüm çatana qədər söz bəzəməkdən uzaqlaşmayacaqdır". 34
Bir daha vurğulamaq lazımdır ki, "Tarixe-aləmaraye- Abbasi" əsərindəki məktublar, onlardan ayrı-ayrı parçalar, yaxud məktubların yığcam məzmununun verilməsi, sünnü məzhəbindən olan özbəklərin şiə qızılbaşlara münasibətlərini əks etdirən iki böyük
34 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (Şahin Fazil tərcüməsi), I hissə, səh. 93. 23
məktubun surəti, bir osmanlı döyüşçüsünün Şah Abbasın Bağdad üzərinə hücumu zamanı öz ölkəsinə göndərdiyi osmanlı üslubunda yazdığı namə, Roma papasının Şah Abbasa ünvanladığı məktub kitabın qiymətini daha da artıran və bizə miras qalan epistolyar irs sayıla bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, XVII əsrdə səfəvi və osmanlı saraylarından Qərb ölkələrinə göndərilən rəsmi dövlət məktubları, əsasən, fars, qismən də türk dillərində yazılırdı. Məsələn, 1618-ci ildə Rusiya çarı tərəfindən Səfəvi hökmdarının yanına yollanan yüksək dərəcəli elçinin göndərdiyi məktub türk dilində yazılmışdı. İsgəndər bəy yazır: "Həmçinin bu il o uca sülalənin (romanovların - Ş.F.) mötəbər əmir və knyazlarından (kənnas) ibarət böyük bir elçi heyəti Xəzər dəryası və o çöllərdən keçərək Şirvanın Dərbəndinə gəldi və Humayun şah məiyyətinin ardınca Ərdəbildən [çıxıb] Qəzvin darüssəltənəsinə çatdı. O elçi də Səadət [abad] meydanında şahla görüş səadətinə yetişdi və mütərcim [tərcoman] vasitəsilə padşah tərəfindən özlərinin ehtiyac (niyazməndi) xahişini və möhkəm birlik (ettehad) istəyini ərz edərək, türk dilində yazılmış uzun bir məktubu şaha təqdim etdi". 35
Türkman və Şah Təhmasibin qızı Fatimə Sultanın toyu münasibətilə həmin xanımda gözü olan, lakin "bəzi məsləhətlərə görə" məqsədinə çata bilməyən Müseyib xan Şərəfəddinoğlu Təkəlinin incik tərzdə Azərbaycan dilində yazdığı bir rübai poeziya dilimizin səciyyəvi xüsusiyyətləri baxımından olduqca maraqlıdır. "Tarixe-aləmaraye- Abbasi"də oxuyuruq: "Əmir xanın toyu oldu..., cənnətməkan şahın qızı Fatimə Sultan xanım Əmir xanın evinə aparılıdı... Müseyib xan özünü Əmir xandan yüksək tuturdu. Səltənət dənizinin həmin pakizə gövhərində (yəni Fatimə Sultan xanımda - Ş.F.) onun da gözü var idi, lakin bəzi məsləhətlərə görə bu iş baş tutmadı və o böyük töhfə Əmir xana nəsib oldu. Müseyib xan razılıq barmağını gözünün üstünə qoyub, şahın əmri ilə solduşluğu qəbul etdi, türkcə bu rübaini yazıb İsgəndər şanlı nəvvaba (Şah Məhəmməd Xudabəndəyə - Ş.F.) göndərdi:
35 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (Şahin Fazil tərcüməsinin əlyazması), II hissə, səh. 940. 24
Ey şahe-cəhan, biəsər oldi deməgim, "Dutdi qəm-əli, ələm tikani-ətəgim. Yüzyildi ki, xidmətimlə dərgahində! Solduş əməgimə döndi axir əməgim" 36
İndi də əsərdə işlənən bir vacib istilah barədə misal gətirmək istərdik: "azərbaycanlı (azərbaycani)" istilahı. İsgəndər bəy "azərbaycanlı" sözünü əsərinin bir neçə yerində işlədir. Mən şəxsən bu istilahın o dövrün başqa farsdilli mənbələrində verilməsinə hələlik təsadüf etməmişəm. İsgəndər bəy isə yazır: "[Əlahəzrət] müzəffər əsgərlərin bir dəstəsini Məhəmməd Tağı bəy Təbrizi adlı azərbaycanlı (azərbaycani) tüfəngçilərin minbaşısının (minbaşiye- tofəgçiyane-azərbaycani) sərkərdəliyi altında o qala üzərinə yolladı". 37
Yaxud "İsmayıl bəy Tüfəngçibaşı iki yüz nəfər azərbaycanlı (azərbaycani) tüfəngçi ilə həmin qalanın (Gürcüstanın Torağan qalası - Ş.F.) mühafizəsinə təyin olundu". 38
Azərbaycanlı (azərbaycani) ifadəsi kitabın başqa yerində də nəzərimi cəlb etdi: "Ondan sonra azərbaycanlı (azərbaycani) tüfəngçilərin (töfəgçiyane-azərbaycani) minbaşısı Məhəmməd Tağı bəy Təbrizi gələrək, cəngin necə aparılması, savaşın xüsusiyyətləri və əsir götürülənlərin adları barədə təfsilatla məlumat verdi". 39
Mühüm tarixi mənbə olan "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsəri, demək olar ki, bütün Şərq ölkələrində səda doğurmuşdur. XIX əsrin çox böyük mütəfəkkirlərindən olan Mirzə Fətəli Axundov (1812-1878) tərəfindən də oxunan zəngin məlumatlı bu qaynaqdakı bir epizod məşhur "Aldanmış kəvakib" ("Aldanmış ulduzlar") povestinin əsasını təşkil etmişdir. Belə ki, Şah Abbas hakimiyyətinin 7-ci ilində (1592) saray münəccimləri ulduz falı vasitəsilə "həyatına təhlükə yaranacağını" bu gənc səfəvi padşahına bildirmiş və onlar təhlükənin qarşısını qabaqcadan almaq üçün "ulduzları aldatmaq"
36 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (İrəc Əfşar nəşri), I cild, səh. 260. 37 Bu misal və sonrakı daha iki misal "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin 11 kitabındandır (Bax: İrəc Əfşar nəşri, səh. 874). II kitabın tərəfimizdən tərcümə olunan əlyazma nüsxəsi nəşriyyatda hələ səhifələnmədiyi üçün əsərin İrəc Əfşar nəşrinə istinad etməli olduq - Ş.F.). 38 Yenə orada. 39 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (İrəc Əfşar nəşri), I cild, səh. 936. 25
tədbiri barədə düşünmüşlər. Münəccimlər şahdan müvəqqəti olaraq şahlıqdan əl çəkməsini, onun əvəzində isə ölüm cəzasına məhkum olunan bir "nöqtəvi" kafirinin 40 padşahlıq taxtına əyləşməsini xahiş etdilər. Şahın yerinə üç gün şah olan Yusif Sərrac ("Tarixe- aləmaraye-Abbasi"də bu ad "usta Yusifiye-tərkeşduz", yəni "yəhərtikən usta Yusifi", yaxud "Mövlana Yusifi" kimi verilir - Ş.F.) dövlətdə baş verəcək təhlükənin artıq sovuşduğu üçün dərhal öldürüldü. 41
Abbasqulu ağa Bakıxanov da (1794-1847) İsgəndər bəyin bu tarixi mənbəyindən bəhrələnmişdir. 42
yaşayan, habelə dünyanı tərk edən azərbaycanlı yazarlar o qədər yazmışlar ki!.. Bu işdə böyük xidməti olmuş Ə.Ə.Rəhmanini yuxarıda xatırladıq. Onun hər iki monoqrafik əsərində (namizədlik və doktorluq dissertasiyaları) İsgəndər bəyə hörmət və "Tarixe- aləmaraye-Abbasi"yə diqqət vardır. Birinci monoqrafiya bütövlüklə, ikincisi isə qismən o salnaməçinin materiallarından istifadə olunmaqla yazılmışdır. Prof. O.Ə.Əfəndiyev "Azərbaycan Səfəvilər dövləti XVI əsrdə" adlanan kitabında 78 dəfə İsgəndər bəy Münşini xatırlamış, dəfələrlə onun salnaməsinə istinad etmişdir. Prof. M.X.Heydərov "XIII-XVII əsrlərdə Azərbaycan şəhərlərində sosial- iqtisadi münasibət və sənətkarlıq təşkilatları" və "XIII-XVII əsrlərdə Azərbaycan şəhərləri və şəhər sənətkarlığı" monoqrafiyalarında istinadlarının 30-nu İsgəndər bəyin əsərinə əsaslanaraq elmi dövriyyəyə gətirmişdir. Prof. S.M.Onullahi "XIII-XVII əsrlərdə Təbriz şəhərinin tarixi" üzərində işləyərkən 23 dəfə "Tarixe- aləmaraye-Abbasi”dən bəhrələnmişdir. Prof.
Ş.F.Fərzəliyev "Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə (Həsən bəy Rumlunun "Əhsənüt- təvarix" əsəri üzrə)" və "Azərbaycan və Osmanlı imperiyası XV- XVI əsrlərdə" monoqrafiyalarında 12 dəfə İsgəndər bəy Münşiyə
40 Nöqtəviyyə - Bu cərəyanın nümayəndələri "nöqtəvilər", yaxud "pəsixanilər" adlanırdılar. Mahmud Pəsixani Gilani adlı bir şəxs hicri 800-ci ildə "nöqtəvi" adlandırdığı bir məzhəb yaratdı. Əvvəllər hürufiçilərdən olan Mahmud sonradan bu cərəyanı tərk etdi və "nöqtəviçi" oldu. Onun bu yeni məzhəbi səfəvi şahları tərəfindən aradan götürüldü, çünki nöqtəvilər bütün yaranışın və hər şeyin əsasını təkcə torpaqda görür, ölümdən sonra yenidən dirilməyə (rəstaxiz), cənnətə və cəhənnəmə inanmırdılar (Bax: D-r M.Moin, c. VI, səh. 2141). 41 Tarixe-aləmaraye-Abbasi /İrəc Əfşar nəşri/, II hissə, səh, 887; Ə.Ə.Rəhmani. Göst. monoqrafiya, səh. 28-29. 42 A.Bakıxanov. Gülüstani-İrəm, Bakı, 1951, səh. 93. 26
müraciət etmişdir. Tarix elmləri namizədi Ş.K.Məmmədova üzərində işlədiyi "Xülasətət-təvarix" əsərinin müəllifi Qazi Əhməd Quminin məlumatları əsasında İsgəndər bəy Münşinin həyatı və fəaliyyəli haqqında maraqlı qeydləri nəzərə çatdırmışdır. Belə ki, "Xülasətət-təvarix" Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi" kitabında oxuyuruq: "Qazi Əhmədin yazdığından aydın olur ki, məşhur Azərbaycan tarixçisi, "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsərinin müəllifi İsgəndər bəy Münşi hələ kiçik yaşlarında onun şagirdi olmuşdur. Qazi Əhməd Qumi "Gülüstani-hünər"də İsgəndər bəy Münşi haqqında ətraflı məlumat verir: "İsgəndər bəy Münşi mənim övladım kimidir. Onun xoşagələn xasiyyəti və gözəl keyfiyyətləri vardır. Əvvəllər şahın dəftərxanasına getmişdi və şəriət dəftərxanasında yazıçılığa başladı, təliq xəttini gözəl yazırdı. Elə ki, həmin dəftərxananın işi mənə həvalə olundu, mən sənədləri və işləri ona tapşırdım. Bir müddət səfərlərdə bir yerdə olurduq. Onda böyük istedad müşahidə etdiyimə görə bəzi hökmlərin və müxtəlif hadisələrin yazılmasını ona tapşırdım. Mənimlə olan dostluğu sayəsində inşa işlərində, şahların hökmləri haqqında, kitab yazmaq sahəsində get-gedə püxtələşdi və bu işə alışdı. Bir-iki ildən sonra Divanın vəzarətindən azad olaraq Darül-İnşaya getdi. Onun kimi sayaq (siyaq - Ş.F.) elmində mahir şəxs, xoşnevis və münşi az tapılır. Sənədlərin tərtibi və tarixi kitabların yazılması indi ona tapşırılıb. [İsgəndər bəy Münşi] sürətlə və zərif kitablar yazmaqda dünyada yeganədir". 43
Yuxarıda işarə olunduğu kimi, həm İsgəndər bəyin özü, həm də onun qardaşı oğlu Məhəmməd Saleh şer yazmaq məharətinə malik şəxslər olmuşlar. Ç.A.Stori yazır: "İsgəndər bəy Münşinin qardaşı oğlu Məhəmməd Salehin yazdığı üç maddeye-tarix (xronoqramma) "Tarixe-aləmaraye Abbasi"də xatırlanır (İrəc Əfşar nəşri, II hissə, səh. 837, 968, 1013)". 44 Ç.Stori Məhəmməd Saleh tərəfindən yazılan "İnşa" adlı əsərin Tehran Universitetində mikrofilm şəklində saxlandığını da bildirir. 45 Həqiqətən də, İsgəndər bəy bu qardaşı oğlunu qiymətləndirmiş və onu "Əziz fərzənd" ("Fərzənde-ərcomənd"), əsərinin iki yerində isə "bu vərəqlər
43 Şükufə Məmmədova. "Xülasətət-təvarix" Azərbaycan tarixinin mənbəyi kimi, Bakı, 1991, səh. 11-12. 44 Ç.A.Stori. Göst. əsər, III hissə, səh. 1471. 45 Ç.A.Stori. Göst. əsər, III hissə, səh. 1471. 27
müəllifinin qardaşı oğlu fərzənd Məhəmməd Saleh" kimi qələmə vermişdir. İsgəndər bəy Münşinin şairliyinə gəldikdə isə, deyə bilərik ki, o, əsərində təsvirini verdiyi Dəmdəm qalasının möhkəm bürclərindən birinin "Hatəm bəy Ordubadi tarəfindən alınmasını və həmin tutulan bürcün bu qalanın fəthi demək olduğunu bildirərək özünün bir rübaisini oxucunun nəzərinə çatdırır. 46
Gəncəvi bir neçə dəfə xatırlanmış, onun şerlərindən misallar gətirilmişdir. Kilabda həmçinin oxuyuruq: "Şah [bundan sonra] çıxıb Ordubada yollandı. O vilayətin havası əlahəzrətin külək sürətli atının qopardığı tozanaqdan ətirləndi. Məşhur söz ustadı (soxənvəre- nami) Şeyx Nizami həmin məmləkətin vəsfində demişdir:
"Turac, kəklik salıb elə qaraltı, Quşlarla doluydu ağaclar altı. 47
İsgəndər bəy Münşi Ordubadda olarkən fars poeziyasının görkəmli nümayəndələrindən biri olan Hafiz Şirazini (1325-1390) xatırlayaraq yazır: "Ordubad olduqca ürəkaçan və ürəyəyatan bir qəsəbədir. Onun şimal tərəfindən Araz çayı axır ki, Şirazın söz sahibi Xacə Hafiz o yerin gözəl sahillərinin mədhində buyurmuşdur:
Ey səba, keçsən Araz sahillərindən sən əgər, Torpağından busə al ki, qoy ətirlənsin nəfəs". 48
(Tərcümə Şahin Fazilindir).
Yaxud başqa bir misal: "Tarixe-aləmaraye-Abbasi"nin müəllifi öz kitabında Xacə Nəsirəddin Tusi və Hatəm bəy Ordubadidən, habelə bir daha Ordubaddan söz açaraq, bu "cənnətməkan yer" haqqında şair Əli Nəqi Kəmrəinin şeirindən bir beyt gətirməklə belə yazır:
46 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (İrəc Əfşar nəşri), II kitab, səh. 808. 47 Yenə orada, səh. 878. 48 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (İrəc Əfşar nəşri), II kitab, səh. 722; Bax: "Şərq" tərcümə toplusu, № l, Bakı, 2004, səh. 26. 28
"Ordubad Qapan (Qafan - Ş.F.) dağının ətəyində yerləşmişdir və suyunun təmizliyi, bağ-bağatının meyvəsi, çeşmələrinin gözəlliyi ilə bütün aləmdə məşhurdur. Dünyada elə bir yer və ölkə yoxdur ki, bu lətafətdə və şirinlikdə su çeşmələrinə malik ola bilsin. Oranın camaatı möhkəm təşəyyəxislətdirlər (qatı şiədirlər - Ş.F.), kəramətli səfəviyyə xanədanına sadiq olmaları ilə məşhurdurlar. Belə ki, məhz buna görə də rumiyyənin (osmanlıların - Ş.F) ağalığı vaxtı bir neçə dəfə qətliam olunmuşdur. O zaman həmin cənnətməkan yer dağıldı, əhalisinə, xüsusilə ustadül-bəşər və nəsirül-millət və din (bəşər ustadı və millət və dinin himayəçisi - Ş.F) olan Xacə Tusinin ali nəsriyyə-tusiyyə təbəqəsinə böyük sədəmə dəydi. Həmin pərişanlığın iqbal qüvvəsi ilə aradan qaldırıldığı bu vaxtlarda Ordubad şahanə inayətə layiq görüldü, bütün divan vergilərindən azad olundu, Azərbaycan vilayətində oraya bənzər başqa bir yerə bu imtiyazlar verilmədi. Cəm (Cəmşid padşah - Ş.F) iqtidarlı etimadüddövlə (dövlətin etimadlı adamı, yəni baş vəzir - Ş.F) Hatəm bəy də o ali silsiləyə mənsubdur. Bu sətirlərin müəllifi uzun müddət həmin fələk ehtişamlı alicənab şəxsin məclislərində iştirak etdiyindən və onunla həmsöhbət olduğundan, o ali sülalə üzvlərindən bir neçəsi barədə məlumat verməyi məqsədə müvafiq sayır. Xülasə, o uca təbəqə öz ulu babalarının fəzilət və əqli üstünlüklərindən bəhrələnmişdir. Həmin iqbal sahibləri barədə Şeyx Əli Nəqi Kəmrəi nəzm yazmış, gözəl beytlər və ürəkaçan mənalı sözlər söyləmişdir:
"Ordubad torpağının hətta tikanlıqları da Daima fəzlü hünər meyvəsinə sahibdir" (Tərcümə Şahin Fazilindir). Onların (Hatəm bəy Ordubadi nəslinin - Ş.F) əksəriyyəti göfünüşcə gözəgəlimli, pəhrizkar, daxili qabiliyyətə və istedada malik, nəfsi tox, gözəl əxlaqlı olduqlarından o diyarın bütün camaatı tərəfindən həmişə sevilmişlər. O da (Hatəm bəy Ordubadi - Ş.F) yüksək rütbəli dövlət xadimi olub, təmiz əxlaqlı, nəfsi tox, xalqın yaxşılığını istəyən adam idi və qabiliyyəti, işgüzarlığı ilə məşhur olduğundan ali divanın vəziri rütbəsi ilə şərəflənərək, iyirmi ilədək 29
divan vəziri kimi cahan işlərinin həlli və əqdi (həyata keçirilməsi - Ş.F) ilə məşğul olmuş, onları tənzimləmişdi". 49
İsgəndər bəy Münşinin dilində çoxlu türk sözləri və ifadələri də vardır. Məşhur dövlət xadimi, vilayət hakimi və qoşun başçısı olan azərbaycanlı Fərhad xanın Şah Abbasın əmri ilə qətl olunması hadisəsi ilə bağlı oxuyuruq: "Açıq-aşkar görünən sübutlar hümayun şahın xan barəsindəki fikrini qətiləşdirdi, onun şüurunun işığı bu məqsədə yönəldi və xan şaha olan etibarı ələn verdi. Nəticədə qəzavü-qədər icraçıları onun qətlinə hazır oldular. Allahverdi xana, bəzi əmirlərə və qulamlara bu işin yerinə yetirilməsi tapşırıldı, onlar da onun evinə gedərək işini bitirdilər. Allahverdi xan əlini uzadıb onun xəncərini belindən çıxararkən, xan artıq məsələnin nə yerdə olduğunu anladı. Fərhad xan türk ibarəsi ilə təkcə belə deyə bildi: "Beləmi oldu? ", yəni "Mənim işim beləmi oldu?" (farscası "Karema çenin şod? "). 50
Yuxarıda bildirildiyi kimi, "Tarixe-aləmaraye-Abbasi" əsərinin dili mürəkkəb və rəngarəngdir, həmçinin "Qurani Kərim"dən gətirilən ayələr, 51 müxtəlif hadisələrdən misallar və zərbülməsəllərlə zəngindir. Əsərin I cildində bir dibaçə (ön söz), 52 94 başlıq, 110 yarımbaşlıq, 607 misra şer parçası, II cildində 153 başlıq, 207 yarımbaşlıq, 546 misra şer parçası, III cildində isə bir dibaçə, 88 başlıq, 20 yarımbaşlıq və 280 misra şer parçası vardır. Beləliklə, İsgəndər bəyin əsərində üç dibaçə, 335 başlıq, 337 yarımbaşlıq, 1423 misra müxtəlif şerlərdən nümunələr, habelə bir xatimə (son söz) nəzərə çarpır. Biz İsgəndər bəy Münşinin əsərinin adı haqqında da bir neçə kəlmə deməyi münasib bilirik. Fars dilindəki izafət tərkibli sözlərin sıralanmasına görə bu kitab "Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi" adlanmalıdır, lakin İsgəndər bəy öz salnaməsini "Tarixe-
49 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (İrəc Əfşar nəşri), II kitab, səh. 722; Bax: "Şərq" tərcümə toplusu, Mbl, Bakı, 2004, səh. 26-27. 50 Tarixe-aləmaraye-Abbasi (İrəc Əfşar nəşri), II kitab, səh. 575. 51 Əsəri tərcümə etdikcə orada müəllif tərəfindən Qurandan gətirilən onlarla surə və ayələrin adlarının göstərilməməsi / "Zəlzələ" surəsindən başqa/ işimi bir qədər çətinləşdirdiyindən mənim xahişimlə onların ərəb dilindən tərcüməsi ərəbşünas dostum Valeh Tağı vasitəsilə həyata keçirildi ki, ona bir daha minnətdarlığımı bildirirəm. 52 Əsərin hər üç cildinin əvvəllində "dibaçə" sözü yazılmayan dibaçələr mövcuddur. 30
aləmaraye-Abbasi"dən başqa "Tarixe-aləmara", yəni "Dünyanı bəzəyən tarix" (1095-ci səhifədə) və "Aləmara" ("Dünyanı bəzəyən") da (46, 92, 541, 765, 939, 995, 1052, 1094-cü səhifələrdə) adlandırmışdır. Beləliklə, bir neçə tarixçi tərəfindən "Abbasın dünyanı bəzəyən tarixi" kimi tərcümə edilən (məsələn, İ.P.Petruşevski, O.Ə.Əfəndiyev və N.S.Musalı) və kitabın müəllin tərəfindən "Dünyanı bəzəyən" kimi adlanmasına görə onu "Dünyanı bəzəyən Abbasın tarixi" şəklində də tərcümə etmək olar zənnindəyəm, çünki İsgəndər bəy Münşinin bu tarix kitabı aləmi bəzəyən Abbasın tarixidir. İsgəndər bəy 1560-cı ildə doğulub. İndi isə 2010-cu ildir. İsgəndər bəyin təvəllüdündən 450 il keçir. Bəli, möhtəşəm bir tarix əsəri yazan bu bəy hələ də yaşayır. Uzunömürlüdür İsgəndər bəy. 1560-cı ildən başlayan yaş hələ də davam edir. Dünya durduqca davam edəcək bu yaş. Əlbəttə, həyalda iz qoyan şəxslər çox olmuşdur. İsgəndər bəyin pozulmaz izi var - kitab izi. Yeri gəlmişkən, İsgəndər bəy Münşi özü öz qüvvəsinə bələd tarixçi kimi, hələ tamamlamadığı, yazmaqda olduğu kitabının qiymətini yaxşı bilirdi və belə yazırdı: "Əgər o ali nəsəbli vəlinemət [Şah Abbas] öz diqqət işığını bu şərif nüsxənin tamamlanmasına saçardısa, mənim bəhanə gəzən təbim zaman fərmanverəninin fərmanı önündə başını aşağı əyər, asiman qüdrətinin yardımı və mənalar bazarında dükan bəzəyənlərin köməyi sayəsində söz məclisini daha da hərarətləndirər və bu rəmzləri şərif ibarələr və lətif istiarələrlə (metafora, məcazi mənada işlənən söz, ya ifadə - Y.M.) yazı İpinə düzər, onu münasib, qiymətli şeirlərlə bəzəyər, təbiət üzgücüsü (qəvvas), təbiətin qüvvəsi (fetrət) və himayəsi (paymərdi) ilə bilik dənizindən sahilə qiymətli (səmin) ləllər və zəngin mənalar çıxarardı, beləliklə, bu uca məqamlı padşahın yaratdıqları dövranın sultanları üçün dəsturüləməl olduğu kimi, bu müflis (ur) şəxsin (İsgəndər bəy Münşinin) yazdığı kitab fəzilət şüarlı, istedadlı adamlardan ötrü zərbülməsələ çevrilərdi:
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|