AZƏrbaycan miLLİ elmlər akademiyasi a. A. Bakixanov adina tariX İnstitutu
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Beytlər
- İkinci məqalə
- Altıncı məqalə
- On birinci məqalə
- OLAN ƏCDADININ MƏQAMLARININ ZİKRİ
- HƏZRƏT XEYRÜL-ƏNAMIN (MƏHƏMMƏD PEYĞƏMBƏRİN NİSBƏLƏRİNDƏN BİRİ - Ş.F.) KƏRAMƏTLİ ATA- BABASININ BƏYANI
- Əbdülmütəllibin Abdullahı nəzir deməsi və qurbanlıq vermək istəyi
- Firuzşah Zərrinkolah
- Sultan Seyid Cəbrayıl***
|
Şer O gövhər ki, tutub əlində qərar Başqa bir gövhərə ehtiyacmı var? Çox yığma, daş-qaşun kifayət edər, Nə fayda alanı olmasa əgər? 66
Əgər o ali nəsəbli vəlinemət (Şah Abbas - Ş.F) diqqət işığını bü şərif nüsxənin (kitabın - Ş.F.) tamamlanmasına salarsa, mən bəhanə gəzən təbimlə zaman fərmanverəninin (fərmandeh) fərmanı önündə başımı aşağı əyər, asiman qüdrətinin yardımı və mənalar bazarında dükan bəzəyənlərin köməyi sayəsində söz məclisini daha da hərarətləndirər və bu rəmzləri şərif ibarələr və lətif istiarələrlə (metafora-Ş.F.) yazı ipinə düzər, onu münasib, qiymətli şerlərlə bəzəyər, təbiət üzgüçüsü (qəvvas) kimi təbiətin qüvvəsi (fetrət) və himayəsi (paymərdi) ilə bilik dənizindən sahilə qiymətli (səmin) ləllər və zəngin mənalar çıxarardım, [beləliklə,] bu uca məqamlı padşahın yaratdıqları dövranın sultanları üçün dəsturüləməl olduğu kimi, bu müflis (ur) şəxsin (İsgəndər bəy Münşinin - Ş.F.) yazdığı kitab şüarı fəzilət olan istedadlı adamlardan ötrü zərbülməsələ çevrilərdi:
Əgər indi mənə bəxtim olsa yar, Ədəb mücrüsündən qıfılı açar. Cavan şahzadəyə bəsləyib inam, Alimlik mülkündə təxt ucaldaram. Məna güllərindən yığıb rəngbərəng,
66 Beytlərin farscası To-ra ba çenin govhəre-ərcomənd Həmi hacət ayəd be govhər pəsənd. Mətaye - geranmaye dari bəsi, Çe sudət bovəd çon nəxahəd kəsi? 44
Hikmət dükanına verərəm bəzək. Çoxlu dürr çıxarıb elm bəhrindən, Cahanı dürr ilə dolduraram mən. 67
Əql mürşidindən və himmət ağsaqqalından (pir) icazə aldığım üçün bu bağdan gül dərməyə tələsdim. Söz meydanında çoxlu Abbasi qələmiylə fikir-xəyalın söz kəhərini hərəkətə gətirib, şahın əbədi dövlətində baş verən hadisələri onun doğulduğu gündən bu günəcən ki, hal-hazırda min iyirmi beşinci (miladi 1616) ilə bərabərdir və [şahın] şərafətli yaşının qırx yeddiyə çatdığı günlərdir, habelə onun cavanlıq dövrü və dövlətinin bahar əyyamıdır, yazmağa başladım, şüur şüalarının işığı çatan məqama qədər həmin hadisələri təfərrüata varmadan və nöqsana yol vermədən qələmə aldım, geniş məlumatı olmayan əhvalatları, zərurət üzündən, onları mənə danışan adamlara etibar edərək, olduğu kimi yazı ipinə düzdüm, bu son dərəcə gözəl əsəri (segerfnamə) və qiymətli səhifəni* “Tarixe- aləmaraye-Abbasi” adlandırdım, yazdıqlarımı xasiyyət və xüsusiyyətə (təbaye') məlal gətirən qaranlıq iqtibas və ibarələrdən təmizləməyi lazım bildim, [Baş verən] hadisə və xəbərlərin parlaq surətini və gözəl müşahidələrimi sadə bir libasla bəzədim, onları ərsəyə gətirdim. Amma, [mənim etdiklərim] ümumi səciyyə daşıyan yol deyildir. Bəzən olur ki, təbiət gülüstanının bülbülü budaqda oturub nəğmə oxuyur, bəzən də şirin nitqli tuti [quşu] şəkəristanda ibarələr deməyə başlayır və dilinin ləzzəti daha da çoxalır. Xülasə, hər bir ibarə şirin xurmadır. Yaxud, bəzən elə də olur ki, kitabı yazarkən qələmin dilinə hər nə gəlirsə elə onunla da kifayətlənir və razılaşırsan, daha heç bir münasib şerə aludə olmursan. Yaxud da, nadir hallarda [sənin tərəfindən] iki-üç beyt yazılırsa da, bunların hamısı fikir və səliqə-sahmandan və təb' saflığından doğan bir nəticədir. Kitabı yazarkən bədahətən bəzi tarixi hadisələr də
67 Beytlərin farcası Əgər bəxtəm konun yari nəmayəd, Ze dorce - mərifət qəflət qoşayəd. Be eqbale-şəhənşahe cəvanbəxt Zənəm bər keşvəre-daneşvəri təxt. Begune-gune golhaye-məani Beyarayəm dokane-noktedani. Ze bəhre-daneş arəm an qədr dor Ke gərdəd aləm əz dorre-səmin por.
45
xatirimə düşdü, qələmin dili ilə bəyan olundu və onlar mənim sözlü qələmimlə yazıldı. Hərçənd ki, bu varaqları (ovraq) yazmaqdan əsl məqsəd o həzrətin xoş amallı tərcümeyi-halını onun təvəllüdündən hakimiyyətə yüksəlişinəcən bəyan etmək olmuşdur, amma, xəbərlər vadisində qalan adamların susuzluqlarını yatırmaqdan ötrü indi cənnət sarayında yer tutan Cəm məqamlı (cənnət bargah) padşahın** dəhşətli (hayele) vəfatını, İsmayıl Mirzənin*** və cənnətdə yeri olan (rezvan caygah) İsgəndər şanlı nəvvab Sultan Məhəmməd paşdahın****, həmçinin başqa şahzadələrin həyatlarını, özbəkiyyənin* və rumiyyənin** hücumlarını da yığcam şəkildə qələmə aldım ki, gözlərin kökləri bir-birinə yapışsın və əsl məqsədlə bağlı olan başqa məsələlər gizli qalmasın. Mən bu kitabımda o həzrətin (Şah Abbasın - Ş.F.) məşhur adını (name-nami) və yüksək ismini (esme-sami) "əlahəzrət zilləllah şah" ("Allahın kölgəsi olan şah"- Ş.F.) onun atasının adını "nəvvabi-İsgəndərşan"*" (İsgəndər şanlı nəvvab - ŞF), böyük babasının mübarək adını "şahe- cənnətməkan"**** ("məkanı cənnətdə olan şah" -Ş.F) və şərafətli ulu babasının (cədd) ismini "xaqane-Süleymanşan" ("Süleyman şanlı xaqan") kimi yazdım. Kitabda adı "nəvvabe-Məryəmşane- Məhdülya” kimi qeyd olunan məqsəd o həzrətin (Şah Abbasın - Ş.F) anasını xatırlatmaqdır. Mənim "Həzrəte-cəhanbanr ("cahanın əsasını qoyan həzrət" - Ş.F.) adını yazmağımın məqsədi isə nəvvab Sultan Həmzə Mirzəni**** xatırlatmaqdır. Əgər o həzrətin (Şah Abbasın - Ş.F) şərafətli meyli (təb) bu şərafətli nüsxə (kitab) tamamlandıqdan sonra onu dastan-dastan oxumağa yönəlsə və əgər orada həqiqətdən uzaq bir yazı görsə, qoy həmin yerləri hoqiqət bıçağı ("qəzleke- rasti") ilə məhv etsin. Əgər bəzi hadisələrdə [verdiyim] məlumat az olarsa, diqqət yetirilsin ki, bu sadiq qələmimlə onları [yenidən] tətbiq və təsdiq edə bilim. Əvvəlcə, "müvəffəqiyyət və təbərrüklə" 68
(dudman) içərisindən çıxmış o həzrətin (Şah Abbasın - Ş.F) cahanın başqa sultanlarından və dövranın qeyri xaqanlarından fərqlənən əsil- nəsəbini, bəyənilən hərəkətlərini və layəqətli vəsfini bu kitabın müqəddiməsində (dibaçə) yazdım ki, icmal şəklində bu haqda sonradan təfsilatla yazmağa başlayım. Bu vəlayətnişan xanədanın sadiq bəndəsi və duz-çörəyi ilə boya-başa çatan bir adam kimi haqqım vardır ki, söz-sovlu mədhiyyəçilər (vəssaf) və sözləri
68 İfadənin ərəbcəsi: "Təmimən və təbərrokən" 46
bəlağətlə yazan [başqa] tarixçilər (movərrex) kimi, öz vəlinemətimin bəyənilən vəsfi və əxlaqı (seyər) barədə biri-yüz, yüzi isə min edə- edə yazaraq, yazılanları ruzigar səhifəsində yadigar qoyum, amma o həzrətin düzgünlüyə (həqqaniyyət) olan sağlam meyli həqiqətdən uzaq və bühudə sözlər yazan yazarların (səxənsəra) yazılarından xoşlanmadığı üçün, biz onların bəyənilməz üsullarından sərfnəzər etdik, qələmimizin cilovunu hiyləgərlik (təkəllof) meydanının axtarışından (təkapu) və ibarəli bəzək - düzəyindən (ibarətarayi) kənara çəkdik, həqiqət zinətindən (həliyye) xali olan məsələləri bu səhifədə bəyana gətirmədik, bu hümayun (şahanə, şaha məxsus - Ş.F.) kitabı müqəddimə, iki səhifə və xatimədən ibarət yazdıq ki, Allah təalanın köməyi ilə iki-üç cilddə tamamlanacaqdır.
Müqəddimə: [Bu hissə] o həzrətin (Şah Abbasın - Ş.F) hümayun nəsəbinin zikri, mənəvi səltənət və yol göstərmək (erşad) taxtında əyləşmiş görkəmli (sami), ali və yüksək rütbəli böyük şeyxlərin (məşayex)* bəyanı, bu xanədana məxsus dövlətin yaranması (zohur), o həzrətin səadətli təvəllüd və həyatının yığcam vəsfini əhatə edən on iki məqalədən** ibarətdir. Birinci məqalə: Xoşbəxt (kamkar) padşahların və o ali nəsilli (alitəbar) şəhriyarın hakimiyyəti zamanı baş verən hadisələrin (vaqiə) zikri, həzrət cənnətməkan şahın (Şah Təhmasibin - Ş.F) vəfatı hadisəsi, İsmayıl Mirzənin və İsgəndər şanlı nəvvabın (Şah Məhəmməd Xudabəndənin - Ş.F) hakimiyyətlərinin zikri, hümayun cülus sahibinin (Şah Abbasın - Ş.F) İranın müzəffər səltənət taxtında bərqərar olması;
əcdadlarından miras götürdüyü keyfiyyətlərinin zikri; Üçüncü məqalə: Allahın ona bəxş etdiyi fikir və elmin, habelə qəzavü qədərin istəyi ilə baş verən qarşılıqlı anlaşma (hosne- tədbir);
səadətli əyyamı zamanı sahibqranın (Şah Abbasın - Ş.F) təhlükələrə məruz qalmasının zikri;
47
rifahı haqqında; şəhərin, ölkənin, vilayətin (belad) nizamına səbəb olan yollar barədə; Altıncı məqalə: İlahinin sonsuz hikmətlərindən olan bəzi işlər (əmr), qəddarlıq və tündxasiyyətlilik (atəşməcazi) haqqında; Yeddinci məqalə: Padşahlıq (cəhandari) məsələlərində ortaya çıxan qayda-qanun haqqında; Səkkizinci məqalə: Qeyri müəyyənlik (bitəəyyoni), dərvişxislətlilik, öz borcunu yerinə yetirməmək (bitəkəllofi) və təzadlı xüsusiyyətləri haqqında;
zikri, mərdlik (fotovvəf)* və mürüvvət" aləmində həqi-qətgəzənlərin hüquqi imtiyazlarının yerinə yetirilməsində [şahın] onların mülkiyyətlərindən uzaq olmasının zikri; Onuncu məqalə: Aləm sultanları haqqında xoş sözlər, Adəm övladlarının (bəni - Adəm) dərəcələri, yeddi iqlimdəki məmləkətlərin və yolların (məsalik) xüsusiyyətləri haqqında;
məmləkətlordə ali binalar inşa etməsinin zikri; On ikinci məqalə: Ali hümayun dövlətin hakimiyyəti vaxtı baş verən müharibə, qələbə və fəthlərinin bəyanı haqqında. İkinci səhifə Səadətli cülusun xoş amallı çağından başlayaraq bu kitabın yazılmasına - min iyirmi beşinci (miladi 1616) il tarixinədək baş verən əhvalatların zikridir. Xatimə: Köhnə kitablardan oxuduğum və həyatım boyu müşahidə etdiyim qəribə hekayətlər, maraqlı rəvayətlər və dövranın nadir hadisələri haqqındadır. İnşaallah, əgər ömür vəfa edərsə, o [hissə] üçüncü cilddə yazılacaqdır. Yazdıqlarımız barədə bəsirət ərbablarından xahişimiz budur ki, yazılanlara, - pis, ya yaxşı -, bəsirət gözü və insafla baxsınlar, xırdaçılığa aludə olmasınlar. Əgər o dövr (ruzigar) hadisələrinin çatışmazlığı barədə bəlağət nəzərli şəxslər (baleğnəzəran) [hansısa] ziddiyyətli məqamlar (tənaqoz) görərlərsə, fikir müxtəlifliyinə dözərək, eybaxtaran nəzərlərini onlardan kənar etsinlər.
48
ƏLAHƏZRƏT ZİLLƏLLAH ŞAHIN HÜMAYUN NƏSƏBNAMƏSİ, MEYDANA ÇIXMA (RESALƏT) VƏ İDARƏETMƏ (VƏLAYƏT) DUDMANININ QƏDRİ ALİ OLAN ƏCDADININ MƏQAMLARININ ZİKRİ Yüksək bəsirət sahiblərindən gizli deyildir ki, bu sülalənin şəcərəsi sonuncu Peyğəmbər (xatəmül-ənbiya) və Əliyyül-mürtəza (İmam Əli - Ş.F.) əleyhüssəlamlarla bağlıdır. [Həmin şəcərə] belədir: Əbülmüzəffər Şah Abbas ibn Sultan Məhəmməd padşah ibn Şah Təhmasib ibn Şah İsmayıl ibn Sultan Heydər ibn Sultan Cüneyd ibn Sultan İbrahim ibn Şeyxşah ibn Sultan Sədrəddin Musa ibn Şeyx Səfiəddin İshaq ibn Əminəddin Cəbrayıl ibn Saleh ibn Qütbəddin ibn Səlahəddin Rəşid ibn Məhəmməd əl-Hafiz ibn Əvəz əl-Xəvas ibn Firuzşah ibn Məhəmməd ibn Şərif ibn Məhəmməd ibn Həsən ibn Məhəmməd ibn İbrahim ibn Cəfər ibn Məhəmməd ibn İsmayıl ibn Məhəmməd ibn Əhmədül Ərabi ibn Əbi Məhəmməd əl-Qasim ibn Əbül-Qasim Həmzə İbnül-İmamül Hümmam Əbi İbrahim Musaül-Kazim ibn İmamün - natiq Cəfərüs-Sadiq ibnül-İmam Məhəmməd əl-Bagir ibnül-İmam Əli Zeynalabdin ibnül-İmam Əbi Abdullah əl-Hüseyn ibn əmirəl-möminin və imamül-məttəqin əsədullahül-qalib Əli ibn Əli Talib əleyhüssalam. Üləmalar və bəlağətli tarixçilərin hamısı bu fikirdədir ki, o həzrət (İmam Əli - Ş.F.) və həzrət xatəmül-ənbiya Xəlil gülzarının gülləri və İsmayıl bostanının fidanlarıdırlar ki, onlara salamlar olsun. Onların əzəmətli ata-babaları və Ədnandan həzrət əbülbəşər (bəşərin atası - Ş.F.) Adəm əleyhüssalama qədər bir-biriləri ilə əlaqədar olmamışlar. Tarixçilər (ərbabe-əxbar) peyğəmbərin məşhur sələflərinin və ulu əcdadlarının başlarına gələn hadisələr, həmçinin onların hər birindən zahir olmuş və həzrət xerül-bəşərin (Məhəmməd peyğəmbərin - Ş.F.) nurlu zühuruna qədər baş verən qəribə əlamətlər (əlamat) barədə yazmışlar, həmçinin onların fəzilətləri və gözəl xislətləri (mənaqeb) haqqında risalələr tərtib etmişlər. Bu həqir zərrə [İsgəndər bəy Münşi] imkan olduqca bu fənn (şəcərə fənni - Ş.F.) üzrə məlumatlı ustadlara əsaslanaraq, onlar barədə aşağıdakı yığcam məlumatı verir:
49
PEYĞƏMBƏRİN NİSBƏLƏRİNDƏN BİRİ - Ş.F.) KƏRAMƏTLİ ATA- BABASININ BƏYANI
Abdullah Abbas* - Allah ondan razı olsun 69 - barədə yazırlar ki, həzrət rəsul salavatullahın özü böyüdükdən sonra öz nəsəbi haqqında danışarkən, Ədnana çatdıqda möcüzbəyan bir dil ilə belə buyurur: "Mənim nəsəbimin Ədnandan əvvəllərə gedib çatması həqiqətdən uzaqdır" 70 . Ədnanın iki oğlu vardı. Amma, nəbinin və vəli əleyhüsssəlamın nuru, səhih hədis məlumatına uyğun olaraq - "Mən və Əli vahid bir nurdanıq" 71 , onun böyük oğlunda vardı. "Rövzətül-əhbab" kitabının müəllifinin sözünə görə onun (Ədnanın oğlunun - Ş.F) səkkiz oğlu vardı. Amma həmin nurun daşıyıcısı Nezar olmuşdur ki, onun konyələri (adları) Əbu Rəbiə və Əhv Əyaddır. Nezar doğulanda atası onun alnında parıldayan nuru görərək, qurban kəsmə mərasiminə və adamlara ehsan süfrəsi açmağa başladı. Həmin işıqlı nur onun doğma (solb) oğlu Məzərə nəql olundu. Məzər daim gözəl Allah (Rəbbe-cəlil) yolunda Hənif İbrahimin hənəfi adamlarına və İsmayıl əqidəsinə uyğun olaraq gözəl Rəbbə ibadət edirdi. Həmin aləmi bəzəyən nur onun hümayun hüsnündən təcəlla edir və gecənin zülmətini işıqlandırırdı. Olduqca gözəl çöhrəsi vardı. Ərəblər arasında deyilən "xedəme-şotoran" ("dəvələr xadimi, müşayiətçisi" - Ş.F.) nisbəsi ona mənsubdur. Günəş kimi parlaq olan o işıqlı nur sonra oğlu İlyasda göründü. İlyas təkallahlığa inanan (movəhhed), dinpərvər və pəhrizkar adam idi. Fərzəndinin təvəllüdündən, qoca sinnində olarkən doğulduğu üçün, atası kədərlənmişdi. Çarəsiz qalaraq onu İlyas adlandırdı. O, Xəlil övladının mənsub olduğu tayfanın böyüyü və İsmayıl xələflərinin başçısı (sərvər) oldu. Deyirlər ki, İlyas Kəbə evinə getdi, oğlundan təlbiyə* avazını eşitdi, bundan çox təəccübləndi, onun nuru oğlunun camal aynasında parıldayırdı. Oğlunun adı Amir idi. Ondan sonra həmin nur onun oğlu Xüzeymənin alnında parladı, aləmi bəzədi. O günəş nurlu işıq sonra onun oğlu Kənanənin üzündə parlayıb cahanın çöhrəsini işıqlandı. Əvvəlki adı Əbu Nəsr idi, sonrası Qüreyş adı ilə şöhrətləndi. Bütün qüreyş qəbilələri onun
69 İfadənin ərəbcəsi: "Radiyə-l-lahu ənhu". 70 İfadənin ərəbcəsi: "Kizbu-n-nəsəbi ilə ma fəuqa Ədnan". 71 İfadənin ərəbcəsi: "Ənə və Əliyyun min nurin vahedin" 50
nəslindəndirlər. Onun nurlarının daşıyıcısı oğlu Malik idi. Ondan sonra bu səadət oğlu Fəhrə nəsib oldu. Sonra nur oğlu Qalibə çatdı, daha sonra Qalibin oğlu Ləvi üçün ötürüldü. Sonra oğlu Kəəbə, daha sonrasa onun çoxsaylı oğlanlarına paylandı. Sonra Bəni-Qüreyş nəslinin böyüyü Kəlab həmin nurla şərəfləndi. Nur sonra Kəlabın oğlu Qəsiyə çatdı. Qəsinin övladlarından Əbu Manaf öz qardaşlarından həmin nurun ona ötürülməsi səadəti ilə şərəfləndi. Onun sadiq oğlu ləqəbi Əmrül-Əla olan Haşim idi ki, elə bu ləqəblə də şərəfləndi. O, qüreyş qəbiləsinin sərvəri idi. Səadət nurları onun surətində parlayır, onun günəş simalı camalında igidlik və böyüklük nişanələri görünürdü. Qüreyşlərin arasında Bəni-Haşimin şərəfi və yeri böyükdür. Həmin nuru daşımaq haqqı onun oğlanlarından Əbdülmütəllibə** verilmişdi.
O, əzəmətli, şan-şöhrəti və tutduğu uca məkana görə qureyş qəbilə adamları və sərvərləri içərisində fərqlənən adamdı, qureyşlər onun böyüklüyünü qəbul etmiş və ona tabe olmuşdular. Onun adı Şeybə idi, amma tarix kitablarında Əbdülmütəllib kimi məşhurlaşdı. Kəbə evinin açarı onun əlinə yetişdi və hecabət mənsəbi ona verildi. Zəmzəm*** quyusunun qazılması (hefr) onun dövründə icra olundu. Əhməd nurunun (nure-Əhmədi) onda olması sayəsində Allahın dərgahında xahiş olunan hər duası Allaha çataraq (eqteran) qəbul (ectenab) olunurdu. Onun iki oğlu vardı. "Rövzətüs-səfa''* və "Xülasətül-əxbar"** kitablarının müəlliflərinin fikrincə Əbdül Mütəllibin səkkizinci övladı sonuncu Peyğəmbərin (xatəmül-ənbiya) atası Abdullahdır. Əbdülmütəllib nəzir etmişdi ki, hər şeyi minnətsiz verən Allah-təala, əçər ona on övlad verərsə, ən izzətli övladını onun yolunda qurban edəcəkdir. Əbdülmütəllibin bu arzusu baş tutdu və o, etdiyi nəzirinə vəfa etmək xatirinə fərzəndləri arasında püşk (qore) atdı. Püşk Abdullah adına düşdü. Abdullah bu şad xəbərdən şadlandı, İlahinin təqdirinə boyun əydi. Əbdülmütəllib onun bu qərara tabeliyindən və alinejad anasının razılığından sevindi və oğlu ilə birlikdə qurbangaha yollandı. Bundan xəbərdar olan Qüreyş onların ardınca gedərək onu bu işdən çəkindirdi, bu məsələ xüsusunda həmin dövrdə başqalarından seçilən bir kahinə qadın ilə məsləhətləşdi. Kahinə nəziri fidyə*** ilə əvəz etməyi məsləhət
51
bildi, qərara aldı ki, on övladın sayı qədər dəvəni Abdullahın fidyəsi etsinlər və onunla dəvələrin arasında püşk alsınlar, əgər püşk yenə də Abdullahın adına düşərsə püşkatmanı davam etdirsinlər və hər dəfə dəvələrin sayını on-on artırsınlar. Əbdülmütəllib bu qərara əməl etdi və püşk hər dəfə Abdullahın adına çıxdı. Dəvələrin sayı yüzə çatdıqda, bu dəfə Allah-təalanın köməyi ilə püşk dəvəyə düşdü. Bu işi bir neçə dəfə təkrar etdilər və Abdullah sakitləşdi (təşəffi), yüz dəvə qurban etdi. Həzrət Xeyrül-ənam belə buyurmuşdu: "Mən Abdullah və İsmayıl kimi göstərilən ibnüz- Zəbeyhəm" 72 . Tarix kitablarında yazılmışdır: Nure-Əhmədinin şüaları və Məhəmmədi nurlarının işığı Abdullahın alnında parlamaqdaydı. Yəhudilər bir neçə dəfə ona qəsd etdilərsə də, hər dəfə nifrət və paxıllıqdan qeybdən gələn qüvvə ilə yardım olundu, düşmən xətərindən qurtuldu. Abdullahın nurunun parıltısından bütün qüreyş xatunları onun günəş kimi işıqlı camalına vurularaq, onunla evlənməyə rəğbətlənirdilər, amma o xoşbəxtlik Vəhbin qızı Aminəyə* nəsib oldu, Abdullahın amal ağacı murad meyvəsi ilə calaşdı, fil ilində (amel-fil) o əzəmətli qızdan xatəmül-ənbiya doğuldu, zülmətə qərq olan aləm onun cahanı bəzəyən camal nuru ilə işıqlandı. Hamiləlik, doğum, böyümə (reza), cavanlıq əyyamından peyğəmbərliyə çatma (bəisət) müddətinə qədər o nəbilər sərvərinin və onun möhtərəm anasının başına bir çox qəribə işlər gəldi ki, bu haqda bir sıra hekayətlər (qesəs) və tarix kitablarında məlumatlar (7) vardır. Sözün qısası, günəş batmazdan əvvəl (qürub vaxtı - Ş.F) Adəmin oğlu seyid timsallı cahanı bəzəyən camalı olan Abdullah iyirmi beş yaşında ikən Mədineyi-təyyibədə** (gözəl Mədinə - Ş.F.) hər iki dünya Rəbbinin rəhmətinə qovuşdu, müqəddəs Yəsrib (Mədinə - Ş.F.) torpağında dəfn olundu. Peyğəmbər doğuluşunun (milad) yeddinci ilində Aminə vəfat etdi, Əbdülmütəllib o Batha və Yəsrib sərvərini (Məhəmməd Peyğəmbəri - Ş.F) özü böyütməyə başladı, [amma] həmin miladın səkkizinci ilində özü də rəhmətə qovuşdu, o "Dorre-yetim"in böyüyüb boya- başa çatması Əbu Talibin*** öhdəsinə düşdü. İmran ismi ilə tanınan Əbu Talib Əbdülmütəllibin yeddinci oğlu idi və qüreyş qəbilələri arasında onun şöhrəti və layiqli yeri vardı. Həzrət xatəmül-ənbiya həmin ali qədir-qiymətli əmisinin mehribanlıq və nəvaziş (otufət)
72 İfadənin ərəbcəsi: "Ənə bnu-z-Zubeyhi əşarəhu bi Abdi-1-lahi və İsmailin". 52
şəfəqləri sayəsində böyüdü. Ona peyğəmbərliyin verilməsinin (bəisət) onuncu ilinədək o sərvər (Əbu Talib) sağ idi, o həzrətə səylə köməklik göstərirdi. Onuncu ildə Allahın dəvətini qəbul edib öldü. Həzrət rəsul (salləllahu aleyhi və səlləm) Əbu Talibin, ondan sonra isə Xədiceyi-Kübranın**** (Peyğəmbərin zövcəsinin - Ş.F.) vəfatlarından sonra, dərin hüznə qərq olmuşdu. Əbu Talib "kafirlərin və müşriklərin qənimi, aləmlər Rəbbinin dostu (həbib), əzəmətli Allahın şiri, möminlər əmiri olan Heydəri-Kərrarın" 73 - "Əli ibn Əbu Talibin" hörmətli atası idi. Tərəfdarlarının və müxaliflərinin yazdıqlarına görə, "Ətim ətindən, qanım qanındandır" hədisində buyuruldugu kimi 74 , [Həzrət Əli] böyük fəzilət və istedad sahibi olan məşhur bir sima idi. Həzrət Məhəmməddən sonra Adəm övladının əşrəfi olan Əli ibn Əbu Talib əleyhis-səlam asimandan gələn işarə ilə Zöhreyi-Zəhra və Bətule-Üzra ilə (Məhəmməd Peyğəmbərin qızı Fatimənin ləqəbləri - Ş.F.) izdivac etdi. İlahinin o iki sirlər xəzinəsindən (məxzənül-əsrar) və o iki sonsuz nurlar mədənindən (mədəne-dudmane-namotənahi) iki parlaq nübüvvət ulduzu (İmam Həsən və İmam Hüseyn - Ş.F.)* iki asimanın iki ulduzu kimi dünyaya gəldi. Behişt əhli olan o cavanların (İmam Həsən və İmam Hüseyn - Ş.F.) böyüklüyü barədə mirvari kimi qiymətli sözlər deyilmişdir. On iki çeşmə kimi bütün dünyanı qucaqlayan və asimanın möhkəm qalaları olan o kəslərin uca adları, [həmçinin] möhtərəm və uca məqamlı övladları haqqında çoxlu sözlər zikr olunmuşdur. Onların birincisi Həzrət Əli (ə) və sonuncusu Həzrət Mehdi** (ə)-dir. Həmin şəcərə ağacının kökü və mübarək nəsli on iki nəfərdir və əzəmətli padşah (Şah Abbas - Ş.F.) yer üzərində Allahın kölgəsidir. Buna görə də, mən söz dəftərimi o həzrətin əcdadının və böyük atalarının zikri ilə bəzəyirəm. Nübüvvət və imamət gülzarının iki dəstə gülü və şücaət və kəramət bostanının iki sərvi olan o adamlar musəvi və hüseyni xanədanına mənsubdurlar ki, onlar nəsilbənəsil möhtərəm və uca məqamlı adamlar olmuşlar və yuxarıda işarə olunduğu kimi onların şəcərəsi on iki imamın yeddincisi imam Museyi-Kazimə*** çatır,
73 İfadənin ərəbcəsi: "Heydər Kərrar qatili-1-kəfərə bi-1-muşrikinə vəsa həbibu rəbbi- 1-aləminə əsədu-1-lahi-l-ğalib əmiru-1-mömininə Əli ibn Əbi Talibin əleyhi-s- səlamu". 74 İfadənin ərəbcəsi: Bi hokmi hədisi "Ləhmi min ləhmikə, dəmi min dəmikə" 53
ondan törəyir. Buna görə də "Günəşə və onun işığına and olsun" 75
ayəsində deyildiyi kimi, günəşdən də parlaq olan o böyük imamların zikri ilə sözə başlayıram ki, mənim dilim o həzrətin uca məqamlı sələflərinin adlarının zikri ilə daha da şirinləşsin. Ənsab elminin (şəcərə elminin - Ş.F) übmalarının hamısı belə əqidədədirlər ki, onlar (səfəvilər - Ş.F) həzrət imam Museyi-Kazimin və ali məqamlı imamzadə Əbülqasim Həmzənin nəslindəndirlər. Düzgün olan məlumata görə imam Museyi-Kazim Tərşizin Susefid adlı yerində dəfn olunmuşdur və onun şərafətli məzarı əhalinin ziyarətgahı və təvaf yeridir. İbn Bəzzaz* kimi tanınan Dərviş Təvəkkül ibn İsmayıl Şeyx Sədrəddin Musanın sağlığında o həzrətin, şeyxlərin və övliyaların bəyanı xüsusunda bir kitab yazmış və onu "Səfvətüs- səfa" adlandırmışdır. Həmin kitab Firuzşah Zərrinkolahla başlayır.** Bu sətirlərin müəllifi də İbn Bəzzazın yoluyla gedərək, özünün zərrin qələminin köməyi ilə "Abmara" [kitabının] səhifəsini o həzrətin (Firuzşahın - Ş.F) zikri ilə bəzəyir. Firuzşah Zərrinkolah'': "Səfvətüs-səfa" [kitabının] müəllifi yazır: "Təriqət sultanının fərzəndlərindən biri İbrahim Ədhəmdir. O, mülk tutmaq bayraqlarını qaldıraraq daim qəza (müqəddəs müharibə - Ş.F) və cihadla məşğul idi. O vaxtlarda Muğan, Aran və o hüdudda yerləşən yerlərin əhalisi iman zinətindən kənar, islam şərəfindən bəhrəsiz idilər. Peşəsi qəza olan o sultan (sultane-qəzapişe) kəskin qılıncının şöləsi ilə o vilayətin hər yerini islam nuru ilə işıqlandırdı, küfr və zalimlik qaydasını (rosum) aradan götürdü, zahiri (suri) və mənəvi cəmiyyət [üzvləri] arasında həm dini, həm də dünyəvi idarəçilik qabiliyyəti olan Əmir Firuzşahı Ərdəbilin və oraya tabe olan yerlərin sərvəri və əmiri etdi. Onun var-dövləti, qoşunu, heyvanı və qənimətləri o qədər çox idi ki, Ərdəbilə sığınırdı. Oradan çıxıb Gilan meşəsinin kənarına getdi və yaxşı bir yerdə dayandı (rəhle-eqamət əndaxt), həmin vilayətdə dini məsələlərin təlqini ilə məşğul oldu, fəzilət və ənam süfrəsini açdı. Əmir Firuzşah dünyadan köç cilovunu əcəlin əlinə verdikdə, onun igid (rəşid) oğlu Əvəzül-xəvas sədaqətli adamların işlərinin icrası və sərvərliklə məşğul oldu, həmin yerdən Ərdəbilə tabe olan Əsfərəncan kəndinə (qərye) getdi, qoşun və təbəələri ilə orada məskunlaşdı. O da, böyük atası kimi öz səxavəti (kərəm) və qonaqpərvərliyi ilə xalq arasında (beynəl-comhur) məşhurlaşdı.
75 İfadənin ərəbcəsi: "Bi məntiq va-ş-şəms va-d-duha hə". 54
Ənam süfrəsini ziyafət və səxavət evində bağlayıb, üqba (axirət evi - Ş.F) mehmanxanasına getdikdə, onun bənzərsiz oğlu Məhəmməd əl- Hafiz atasının yerində qaimməqam oldu. Qəribə hadisələrdəndir ki, o, yeddi yaşında ikən atasının evindən çıxmışdı və ondan heç bir xəbər-ətər yoxdu. Həmin xanədanın üzvləri nə qədər axtardılarsa da onu tapmadılar, məyus olub təziyəsini tutdular. Yeddi il keçəndən sonra on dörd gecəlik ay cövza bürcündə* görünərkən o, ata evinin qapısı önündə zahir oldu. Onun ayrılığından göz yaşları, ah-nalə içərisində olan o sülalənin xidmətçi və müridləri asiman kəramətlə o ayı (bədr) o ərazidə gördükdə s.10 öz təziyələrini şadlıqla əvəz etdilər, ondan başına gələnləri (8) soruşdular. Dedi: "Doğru yol silkinə mənsub olan (salek) bir dəstə müsəlman cini (əcinnə) məni öz yanlarına apardılar, üzümə şəfəq qapılarını açaraq şəriət və Quran öyrətdilər, beləliklə də mən yeddi il onların arasında yaşayıb fəzilətlərlə (fəzayel) məşğul oldum, hal-hazırda isə vətənə qayıtmışam". İradət (istək) yolunun adamları onun bu zəruri gedişini dini və dünyəvi səadət üçün səmərəli sayaraq, onu əzəmətli babalarının hidayət taxtına əyləşdirdilər. O da alinejad əcdadı kimi yaşayıb, öz qövmünün hidayət və irşadı ilə məşğul oldu. Həyatı sona yetdikdə ata-babalarının vəzifəsi möhtərəm fərzəndi Səlahəddin ər- Rəşidə çatdı, o, hidayət və kəramət taxtını əzəmətli əcdadı kimi zinətləndirdi, Ərdəbilin Kəlxaran adlı yerində məskunlaşdı, iradət ərbablarının verdikləri nəzir və hədiyyələrdən gözünü çəkdi, əkinçiliyə (ziraət) meyl etdi, özünün dost (əshab) və təbəələrini də əkinçiliyə həvəsləndirdi, əhali tarlasında məhəbbət və şəfqət toxumu becərdi. Ömrünün mərhələlərindən yetmiş mərhələ bitdiyi vaxt öz varlıq yükünü axirət mənzilinə apardı. Möhtərəm oğlu Əmir Qütbəddin* öz alimiqdar atasının qaimməqamı oldu, həmin müqəddəs nəslin sərvərinə və rəhbərinə çevrildi, bu sülalə üzvlərini öz nəvazişi və şəfqəti altına alaraq, qiymətli əcdadı kimi irşad yolunu tutdu. O ləyaqətli əmirin sağlığında gürcü hakimlərinin biri bir dəstə kafir döyüşçü ilə qəfildən Ərdəbil vilayətinə hücum etdi, bu hücumdan islam əhlinə çox zərər yetişdi. Onların qorxusundan Əmir Qütbəddin öz iffət sarayının qadınlarını Ərdəbil darülirşadına köçürərək onları etibarlı bir yerdə gizlətdi. Bir gün axşam çağında o, onları yoluxmaq məqsədilə gizləndiyi yerdən çıxdıqda kafirlərin biri qarşısına çıxıb o sərvəri ağır yaraladı, əmir yaralı halda öldürülən adamların arasında qaldı. Baş vermiş bu qorxulu vaqiədən sonra cərrahlar onun müalicəsinə başladılar, yara sağaldı və onun mübarək 55
zatı sağ-salamat qaldı. Bu hadisədən sonra hidayət və irşad taxtı [yenə] onun vücudunun işığı ilə zinətləndi, əhalinin müşkülatı onun dürlər çəpən dili ilə öz həllini tapdı. Bir neçə il nəvəsi Səfiəddin İshaqın (səftil-həqq və-1-həqiqə) səadətli təvəllüdü dövründə həyatda qaldı, bir neçə il qiymətli [nəvəsini] gördü. Sözün qısası, ölümünə az qalmış həmin gözəl xasiyyətli əmir öz qiymətli əcdadından miras qalan və qorunan o irfan və irşad cəvahirini istəkli fərzəndi Seyid Salehə* verərək, bu aşağı dünyaya vida etdi və onun pak ruh quşu ülvi aləmə pərvazlandı. Seyid Saleh vəlayət və irşad bəhrindəki sədəflərin incisi, hidayət, məsləhət və mürşidlik bürcündəki dürlərdəndi. O, möhtac adamların vəziyyətlərinin yaxşılaşdırılmasına atasından daha çox çalışdı. Xalq indiyəcən onun şan-şöhrəti barədə danışmaqdadır. Onun səadətli qapısı həmişə fəqir və möhtac adamların üzünə açıq olurdu və heç vaxt onların çoxluğundan şikayətlənmirdi. Seyid Salehin dünyadan köçmə zamanı yaxınlaşanda axirət səfərinə hazırlaşdı, şərafətli ruhu saleh və sadiq adamların ruhlarına qoşuldu, həyat bağının cavan tingi (novnehal) Seyid Cəbrayıl* o həzrəti Kəlxaran darülamanında dəfn etdi.
Sultan Seyid Cəbrayıl***: Allahı tanıyıb onun səcdəsinə əyləşən şəxslərin (səccadeneşinane-xoda) ən məşhuru idi. Təqva (dindarlıq, möminlik, zahidlik - Ş.F.) pəhrizkarlıq, taət (Allaha itaət) və ibadətdə ali dərəcəli adamdı. Öz alicənab atası kimi, doğulduğu Ərdəbil Kəlxaranında qaldı. O diyarın camaatı o möhtərəmin müqəddəs nəfəsindən səadət nurları əxz etməkdəydi. Nəhayət Allahın mərifət zövqü onu zəmanənin qeyri adamlarının söhbətlərindən kənara çəkdi, ona mücahidlik və pəhrizkarlıq, ziyarət rəsmini öyrətdi, zahirini və batinini irfan nuru ilə işıqlandırdı, dilini xamuşluq kamına çəkdi. Adamlarla az danışardı. Məqamının şöhrəti hər yana yayıldı. Hörmətli və şərafətli tayfa əyanından doğulan və dövrün Rabiəsi olan Dövləti adlı bir banu o alinejadla həyat qurdu... onların birliyindən o iffətli [xanım] övliyalar və seçkin şəxslərin sultanı səfiül-həqq və-1-həqiqət vəddin İshaqdan hamilə oldu. Hamiləlik dövründə o mübarək camallı qadın aləmi o qədər işıqlandırırdı ki, sanki dövlətübhü və səadət nurları onun işıqlı alnından parlayırdı. İbn Bəzzaz "Səfvətüs-səfa" kitabında Sultan Sədrəddin dövründəki fəzilət sahiblərindən olan Movlana Məhyəddinin* dilindən Seyx Səfiəddin* və onun kamalına dair, həmçinin onun doğulması və südəmərliyi (reza) dövründəki qəribə 56
nişanələr və əlamətlər haqqında o qədər məlumat vermiş və söz açmışdır ki, həmin məlumatlar bu kitaba yerləşməz. Xülasə, aləmi işıqlandıran o nur (yəni Şeyx Səfiəddin - Ş.F.) elə ki, səadət üfüqündən doğuldu, altı yaşında olarkən möhtərəm atasına Allahdan "onu darüssalama çağıran "Vallah" nidası gəldi" 76 və o, dünyasını dəyişdi, elə o yerdə də - böyük atasının məzarının yanında dəfn olundu. Həqiqətən də, o həzrətin mübarək qəbri işıq və rəhmət zöhrəsi kimi sanki cənnətin bir parasıdır. Əlahəzrət zilləllah şah o qəbrin üstündəki onun gözünə həqir görünən (mohəqqer) sabiq imarətin üstünü götürüb, onu olduqca səliqə-səhmanlı (təkəllof) və gözəl bir gümbəzlə əvəz etdi. O həzrətin [Sultan Şeyx Cəbrayılın] fərzəndi hidayət taxtının sultanı, pakların pakı və övliyaların dəlili (bürhanı) olan Şeyx Səfiül-millət vəd-dindir. Onun ali məqam və ali tərifini saymaqla qurtarmaz. [Şeyx Səfiəddinin] nurlu qəbri feyz və rəhmət nurunun məskən tutduğu məkandır. Böyük atasının vəfatından sonra, möhtərəm anası İlahinin işıqlandırdığı [Səfiəddini] böyütməklə məşğul oldu. Hələ cocuqluq vaxtından başlayaraq, onda Allah kəramətinin işartıları görünürdü və asiman onun hümayun nurundan parlayırdı. Ondan həmişə qəribə işlər müşahidə olunurdu (məsələn qəbirlərin kəşfi, ölüm hallarının təsviri və bu kimi başqa xüsusiyyətlər). O, bunları anasına danışar və anası da yetişəcəyi yüksək mərtəbələr və böyük dərəcələr münasibətilə oğluna müjdə verərdi. Fəzilət və kəmalət öyrənməklə bir müddət vaxt keçdi. Məna aləmindən zövq almaq, bu aləmi müşahidə etmək və mənimsəmək şövqü şeyxə üstün gəldi, o, mücahidə və pəhrizkarlıq vadisinə qədəm basdı, çünki bilirdi ki, irşad sahibinin (mürşid) köməyi olmadan kamal zirvəsinə yüksəlmək mümkü n deyildir. [Buna görə də] arabir hər ikisi Şeyx Cüneyd Bağdadi nəslindən olan Şeyx Fərrux Ərdəbili və Şeyx Əbu Səidin məzarlarını ziyarət edər, orada ibadətlə məşğul olar, hərdənbir də vaxtını ilahi (rəbbani) mərifətə qovuşmuş Şeyx Səhabəddin Mahmud Amerinin qəbrinin üstündə keçirər, özünə kamil mürşid* axtarışında olardı. O, Şeyx Nəcibəddin Bozegş (?)** Şirazinin vəziyyətini və onun fəzələt dərəcələrinini çoxluğunu bildikdə onu görmək istəyi ilə Şiraza yola düşdü. Özündən böyük olan, Şirazda var-dövlət və etibar qazanan varlı və şan-şöhrətli bir şəxsin qızı ilə evlənərək bu şəhərdə də qalan öz böyük qardaşı Səlahəddinlə
76 İfadənin ərəbcəsi: "Vallah yəd'u ib dan-s-sələmi" 57
görüşməyi bəhanə etmiş şeyx mehriban anasından icazə almış və Şiraza rəvan olmuşdu. Yolda rastlaşdığı hər bir Allah adamıyla, dərvişlərlə, Allah əhli (əhlüllah) ilə söhbət edər, onların sözlərini diqqətlə dinləyərdi. Şiraza gəldiyi vaxt Şeyx Nəcibəddin Bozeğş artıq dünya evindən köçmüşdü. O, bu diyarın şeyxləri ilə görüşdükdə istəyində olduğu feyz işığını onlardan ala bilmədi. O əsnada şeyx zəmanə üləmalarından olan Mövlana Rəziəddinlə görüşdü, “Zəlzələ” surəsinə qədər Qur'anın təfsirini birlikdə müzakirə etdi, ondan təfsir dərsinin icazəsini aldı. [Sonra] Şeyx Müslihəddin Sədi*** ilə söhbət etdi, amma onunla həmsöhbət olmaqdan xoşlanmadı. Şeyx Səfiəddini - əxlaqda, hərəkət tərzində, davranışda (süluk) özlərindən yüksək görən o vilayətin dərvişləri və hidayət sahibləri onu seyidlər zümrəsi və dövrün bilikli adamlarının on biliklisi olan Əmir Abdullahın yanına göndərdilər. Elə ki, onunla görüşdü, həqiqətən də onda hərtərəfli biliyə və kamala malik sifətlər müşahidə etdi, cəlal və camal təcəssümü (məzhər) gördü. Həzrət Şeyx Səfiəddin başına gələnləri ona danışdı. O isə bir ləhzə fikrə getdikdən sonra dedi: “Ey cavan türk”. Sənin indiyədək riyazət və mocahede**** (nəfsin tərbiyəsi - Ş.F) barədə öyrəndiklərin mənim bəsirət gözümü hələ cəlb etməmişdir. Sənin böyük işlərin hələ qabaqdadır, amma sən axtardığın malları bu bazarda tapa bilməyəcəksən. Bu gün sənin gözlərindən örtüyü qaldırmağı bacaran bir adam var ki, o da ilahi maarif arifi olan və sizin vilayətə yaxın yerdə - Gilanda dərya kənarında inzivaya (xəlvət) çəkilən və xəlvətgahı olan Şeyx Zahid Gilanidir".* [Beləliklə] Şeyx Zahidin gözəl xüsusiyyətləri barədə ona çox danışdı. O, həzrət də, Fars şeyxlərini tərk edərək Şeyx Zahidin saf daxili aləmindən kömək diləyib vətəninə yollandı. Qardaşının ona qiymətli şeylər vermək istəyinə baxmayaraq, o həzrət onları qəbul etmədi və tələb ayağını məqsəd yoluna atdı, Allah-təalanın aman vermək zəmanəti ilə sağ- salamat gəlib Ərdəbil darülirşadına çatdı. Şeyx Zahid o həzrətin zöhdə (zahidliyə - Ş.F.) və batini elmə malik olduğunu kəşf yoluyla bilib, üzünü müridlərinə tutaraq dedi: "Həqiqət axtarışıyla Ərdəbildən buraya bir cavan adam gələrək, mənimlə görüşmək istəyir. Onunla həzrət Rəbb arasında təkcə bir pərdə (hicab) qalmışdır." Xülasə, Şeyx Səfiəddin Şeyx Zahidin olduğu yeri öyrənib oraya üz tutdu, onun kəramətli xanəgahına çatdı, ibadətgahda (sovmee) namaz qılmaqla məşğul oldu. Mübarək ramazan ayı idi. Şeyx Zahidin belə bir adəti vardı: O mübarək ay 58
gələn vaxt öz məhrəm otağına (hərəmsəra) təşrif aparar və gecə- gündüz taət və ibadətlə məşğul olardı. İftarı öz əhli-əyali ilə açar, fitrə bayramınadək müridlər zümrəsi ilə görüşməzdi. Şeyx Səfiəddinin o ali yerə gəlib çatdığı gün Şeyx Zahid öz xəlvətgahından çıxıb bir xidmətçisinə dedi: "Bu gün ruzigarın haqq- tələb adamlarından biri bizə qonaq gəlmiş və ibadətgahda namaz qılmaqdadır. Namazını qurtardıqdan sonra onu mənim yanıma gətir". Xidmətçi haqq yolunun o arif yolçusunu (salik) gətirdi və o, şeyxlə görüşdən şərəfləndi. Şeyx ona "Səfiəddin" deyə xitab etdi, onun yüksək mərtəbələrə və böyük məqama yetişəcəyi barədə deyilənlərin həqiqət olduğunu gördü, bağlılıq əlini onun ətəyindən asdı və ləyaqətli xidmətinə görə onun xüsusi məhrəmlərindən biri oldu. Nəfsinin təmizliyi (təzkiye)" və pəhrizkarlığı (rəyazət) həzrət Şeyx Səfiəddini həftədə bir yol deyil, üç gündə bir kərə ifrat açmağa sövq etdi. Şeyx onun bu adətini də dəyişdi və o, hər gün iftar etmək barədə qərar verdi. Amma, Şeyx Səfiəddin fəqət bir loğma quru düyü çörəyi ilə kifayətlənib, bol çeşidli yeməklərdən sərfnəzər etdi və qətiyyən ət yemədi. [Ümumiyyətlə] Şeyx Səfiədinin adət və kəramətləri haqda çoxlu məlumat vardır ki, bunlar haqqında "Səfvətüs-səfa" və Yəməni Herəvinin* kitablarında daha çoxdur. Sözün qısası, o kamil sifətləri olan zat daim ruhlar və kabuslar (əşbah) aləmi barədəki dərki çətin məsələləri öz bəsirət gözü ilə açır və doğru yuxular (röyaye-sadeqe) görürdü. Onlardan biri beləydi: Bir gecə yuxuda gördü ki, belində qılınc, başında isə samur dərisindən bir papaq var. Papağı başından çıxaran kimi onun hümayun başının düz ortasından (fərq) aləmi işıqlandırmaqdan ötrü bir günəş parlayırdı. O, gördüyü yuxunu Şeyx Zahidə danışdı və onun yozumunu (təbir) ondan xəbər aldı. İşıqlı fikri olan şeyx onun yuxusunu təbir edərək buyurdu: "Qılınc və günəş güclü bir padşahın zühuru və aradan getməsinin (zühur və xüruc) əlamətidir. Yaxın vaxtlarda sənin belindən (solb) bəxti günəş kimi hamıya işıq saçan, iti qılıncı isə ərbabların zülmünü yox edən bir şəxs peyda olacaqdır". Xülasə, Şeyx Səfiəddin mübarizə və pəhrizkarlıqda çox inkişaf etdi və onun işıqlı batinində ilahi sirlər nuru parlamağa başladı. Şeyx Zahid onu öz kəşflərindən (mosaherat) agah edərək, Zöhreyi- Zəhradan (Məhəmməd Peyğəmbərin qızı - Ş.F.) işıqlanan Fatimə adlı pak qızını onunla evləndirdi. Baxmayaraq ki, Şeyx Zahid hələ sağlığında ona irşad və səcdəyə oturma icazəsi (mürşidlik - Ş.F.) vermişdi, amma o, bunu qəbul etmirdi. Həmin hidayət və vəlayət 59
taxtının sahibi (Şeyx Zahid - Ş.F.) vəfat edərkən o həzrətlə əhd edərək, onun qabiliyyət qamətinə həmin köynəyi geyindirdi (yəni onu mürşid elan etdi - Ş.F). Qərəzkar adamlar Şeyx Zahidə etirazla dedilər: "Sənin sadiq oğlun kamallı və yetkin Cəmalləddin Əlini irşadla şərəfləndirməkdənsə, niyə Şeyx Səfiəddini bu ali taxta qaldırırsan?" Şeyx müridlərin şübhəsini aradan qaldırmaq və onları sakitləşdirməkdən ötrü oğlunu və Şeyx Səfiəddini sınamaq məqsədilə dedi: "Oğlumun xəlvət yeri haradır?" Dedilər: "Xanəgahın məhrəm yerində." Buyurdu: "Səfinin xəlvət yeri haradır?" Dedilər: "Şeyx Səfiəddinin yerindən oraya yarım fərsəx* yol var." Dedi: "İndi mən onların hər ikisini buraya çağıracağam, siz onların hansının bu rütbə və məqama layiq olduğunu görəcəksiniz." O, oğlunu üç dəfə səslədisə də ondan səs gəlmədi, amma Səfini çağırmaqla ondan cavab eşidildi: "Ləbbeyk, ey şeyx, ey mürşid" və özü də gəlib çıxdı. Şeyx soruşdu: "Səfi, sən haradaydın?" Dedi: "Öz xəlvət yerimdəydim. Şeyxin şövqlü nidasını eşidib onun xidmətinə gəldim." Şeyx üzünü qohumlarına tutub dedi: "Mənim nəzərimcə, "Allah-təala" 77 mənim nəzərdə tutduğumu Səfiyə vermişdir, Cəmaləddinə yox. Mən də Allahın əmanətinə xəyanət etmədən onu öz sahibinə verdim." Xülasə, Şeyx Zahid Gilanın Savrud adlı yerində yeddi yüzüncü ildə (miladi 1300/01) üqba aləminə yollandı və elə vəfat etdiyi yerdə də dəfn olundu. Həzrət sultanül-övliya Şeyx Səfiəddin iradəti, geyim-keçimi (xirqə) və irşadı (mürşidlik nişanələridir -Ş.F.) baxımından Şeyx Zahiddən, Şeyx Zahid - Seyid Cəmaləddindən, Seyid Cəmaləddin - Şəhabəddin Mahmud Ameridən, Şeyx Şəhabəddin - ondan yeddi nəsil əvvəl yaşamış Şeyx Cüneyd Bağdadidən, Şeyx Cüneyd - Səri Səqətidən, Səri Səqəti - "Kerexi-Xadim" kimi tanınan Həzrət İmam Əbülhəsən Əli İbn Musa ər-Rizadan götürmüşdür. Nəticə etibarilə [deyə bilərik ki,] Şeyx Zahidin vəsiyyətinə görə həzrət Şeyx Səfiəddin hidayət və irşad taxtına əyləşdi, əhalini şəriət, təriqət və həqiqətin müstəqim (doğru) yoluna çatdırmağa başladı. O həzrətin Şeyx Zahidin qızından Sədrəddin Musa* adlı bir fərzəndi doğuldu. Həzrət Şeyx Səfiəddin pəhrizkarlığının çoxluğundan zəiflədi və bir müddət öz dini dərdinin darmanını təsəvvüf aləmində tapdı və buna sevindi. Nəhayət, onun zəifliyi qüvvətləndi, şcyx natəvanlıq yatağına düşdü. Xəstəlik vaxtında ağrıdan narahatlığına baxmayaraq, Şeyx Zahidin uyuduğu
77 İfadənin ərəbcəsi: "Allah sobhanə və təalə" 60
ətirli (möəttər) qəbrin ziyarətinə gedərək, orada bir az arxayınlaşdı, vəziyyəti yüngülləşdi. Bir gün ağrının şiddətindən möhtərəm zövcəsinə (həbilə) dedi: "Məni mənim evimə aparın". O həzrətin xidmətçiləri ona dedilər: "Siz öz evinizdəsiniz." Buyurdu: "Mənim əsl evim oradadır", (yəni Şeyx Zahidin yanındadır – Ş. F.). [Beləliklə,] Şeyxi oraya apardılar. Bu hal bir neçə dəfə təkrarlandı. Vəfat edən vaxt müqəddəs nişanlı səfəviyyə müridlərini bir yerə topladı, səhabələrinə və övladlarına pak şəriət yolundan və şeyxlər təriqətindən dönməməyi buyurdu, kasıblara (füqəra) ənam vermələrini vəsiyyət etdi. Şeyx Sədrəddin Musa haqqında isə dedi: "Səcdəyə oturmaq və irşad hüquqi fərzəndim Sədrəddinə çatır". Sonra möizə və nəsihətlərə başladı. Nəhayət, gücünü qeyb aləmindən alan ecazkar dili danışıqdan qaldı, son sözü bu oldu: "Ona (Məhəmməd Peyğəmbərə - Ş.F.) salavat göndərin - gözəl bir salam"
78 Yeddi yüz otuz beşinci ilin (miladi 1334) məhərrəmül- həram ayının on ikisində, düşənbə günü sübh namazından sonra o, əcəl saqisinin əlindən şərbət içdi, dünya aləminin iztirab evini (aşubxanə) müşahidə etməkdən gözünü çəkdi. Onun möhtərəm xanımı da, Allah dərgahından etdiyi dua və xahişə görə on səkkiz gündən sonra vəfat edərək həzrətlə birləşdi, cənnət bağçasına yollandı. "Mən Allaha mənsubam və ona da qayıdacağam. Allahın övliyaları ölmürlər, lakin dəyişirlər" 79
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|