Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53

Ямин  Абид (1898-1937)  иди.  Я.Абид  Азярбайъан  Демократик 

Респуликасынын йарандыьы илк илдя Тцркийяйя тящсил алмаьа эюндярилян 

йцз  няфярдян  бири  иди.  О,  Ярзурум  университетиндя  тящсил  алмыш, 

йцксяк  филоложи  билийя  йийялянмиш,  тящсилини  баша  вурдугдан  сонра 

Тцркийядя  галмамыш,  вятяня  гайытмыш  вя  ардыъыл  олараг  аьыз 

ядябиййатынын зянэин материалларыны цмумтцрк контекстиндя юйрянян 

алимлярдян олмушдур. 

Я.Абид  халг  мащнылары,  байатылар,  ашыг  шякилляри,  ашыг  шеринин 

сяняти, щеъа вязни, тцрк халгларынын йедди щеъалы шерин тюрямя типляри,  

гафийяси,  ритми,  охшар  сяслярин  тякрары,  аллетрасийасы,  бюлэц  вя  диэяр 

поетик гялибляри барядя ян елми мцлащизялярин илк мцяллифляриндяндир. 

Онун  фикринъя  Азярбайъан  ядяби  тарихи  «Китаби  Дядя  Горгуд»дан 

башлайырды.  Щямин  мцлащизя  ясасында  йаздыьы  чох  ъилдлик 

«Азярбайъан тцрк ядябиййаты тарихи»нин биринъи ъилди щямин мцлащизя 

цзяриндя гурулмушдур.  

Я.Абид  ийирминъи  иллярдя  «Китаби-Дядя  Горгуду»  юйряняркян, 

онун оьузлара мяхсус олдуьуну сюйляйян, бу абидянин 1815-ъи илдян 

башламыш, 1920-ъи  иля  гядярки  бцтцн  няшрляриня  мцнасибят  билдирян 

ъяфакеш  горгудшцнасларымыздандыр.  Бир-биринин  ардынъа  йаздыьы 

силсиля  мягалялярдя  Я.Абид  «Китаби-Дядя  Горгуд»у  тарихи,  дилчилик, 

диалектоложи,  етник  бахымдан  арашдырмыш,  абидянин  нясри,  щеъа 


 

52

яламятляри,  сяъ  цслубу,  айры-айры  образларын  оьуз  тцркляриня 



мяхсуслуьу  вя  с.  барядя  ян  йцксяк  нязяри  арашдырмалары  иля  милли 

горгудшцнаслыьын баниляриндян бири кими шющрятлянмишдир. 

Азярбайъан фолклоршцнаслыьынын бу айдын тяфяккцрлц арашдырыъысы 

аьыз  ядябиййатымызы  цмумтцрк  вя  дцнйа  фолклору  контекстиндя, 

яряб,  фарс,  тцрк,  уйьур,  газах,  тцркмян,  татар  вя  с.  мянбялярдя 

арашдыран, мцгайисяли-тиположи тядгигатлар апаран бир елм фядаиси иди. 

О,  пантцркизмдя  иттищам  едиляряк, 1937-ъи  илдя  репресийайа  мяруз 

галмышдыр. 

Ийирминъи  йцзиллийин  илк  рцбцндя  аьыз  ядябиййатымызы  елми 

мювгядян  юйрянян,  онун  дцняниня  вя  сабащына  бюйцк  цмидляр 

бясляйянлярдян бири дя Йусиф Вязир Чямянзяминли (1887-1942) иди.  

 Й.В. Чямянзяминли халг наьылларыны дяриндян севян, юйрянян вя 

няшр  едянлярдян  бири  иди.  Щяля 1912-ъи  илдя  о, «Мялик  Мяммяди» 

эениш мцгядиммя иля бирликдя няшр едиб охуъулара  чатдырмышдыр. О, 

милли  ядябиййатымызын  тарихи,  нязяри  мясяляляри,  халг  ядябиййатынын 

мядяниййят  тарихимиздяки  йери,  аьыз  ядябиййатынын  айры-айры  жанрлары 

барядя  «Азярбайъан  ядябиййатына  бир  нязяр», «Халг  ядябиййатынын 

тящлили», «Халг ядябиййатында бяшяри тямайцлляр» вя б. мягаляляриндя 

ятрафлы 

бящс 


етмишдир. 

Й.В.Чямянзяминлини 

фолклоршцнаслыг 

эюрцшляриндян  чыхан  ян  башлыъа  гянаятляр  онлдан  ибарятдир  ки,  аьыз 

ядябиййаты  милли  ядябиййатымызын  башланьыъыдыр.  Онун  юзцнямяхсус 

жанрлары,  шякилляри  вар,  бу  ядябиййат  юзцндя  етносун  еркян  эюрцш  вя 

етигадларыны,  мярасимлярини  вя  байрамларыны  йашадыр.  Бу  аьыз 

ядяибиййаты илк бахышда чох саф, ахыъы кювряк эюрцнся дя онда даща 

яски  тяригят  вя  динлярин,  мядянийятлярин  изляри  йашамагдадыр.  Бу 

мядяниййятдя  исламла  йанашы,  Кцр-Араз  чайларынын  говшаьында 

йаранан  антик  бир  мядяниййятин–зярдцштилийин  изляри  дя  ачыгъа 

эюрцнмякдядир. 

Й.В.Чямянзяминли  дцнйа  фолклор  нязяри  ирсиня,  зярдцштилийя 

йахындан  бяляд  олан,  Азярбайъан  мядяниййятиндя  щямин  тясири 

айдын  эюрян  вя  шярщ  едян  бир  елм  фядаиси  иди.  Онун  Авропада 

йайылан  фолклоршцнаслыг  нязяриййяляриня  мцнасибяти  айдын  иди. 

Юзцнцн  бядии  ирсиндя  милли  дцшцнъяни  мящарятля  йашадан,  халг 

щяйатыны,  тарихи  щягигятляри  юз  бядии  ирсиндя  зярэяр  дягиглийи  иля  шярщ 

едян  ядиб  кими  милли  ядяби  фикир  тарихиндя  юзцня  юлмяз  шющрят 

газандырмышдыр. 

XIX ясрин сону, ийирминъи йцзиллийин илк рцбцндя фолклор мясяляри 

иля  ардыъыл  мяшьул  олан  зийалылардан  бири  дя  Ряшид  бяй  Яфяндийев 

(1863-1942)  иди.  Щяля XIX ясрдян  башлайараг  о,  аьыз  ядябиййатынын 


 

53

ян сечмя нцмунялярини топлайыб, «Ушаг баьчасы», «Бясирят-цл ятфал» 



кими  мяктяб  дясрликляриня  дахил  едир,  мцхтялиф  мяъмуялярдя  няшр 

етдирирди.  Паша  Яфяндийев  йазырды  ки, «... Р.  Яфяндизадя  йалныз  

топлайыъы  вя  тяблиьатчы  дейилдир.  Заман  кечдикъя  о,  фолкларын 

йаранмасы,  инкишафы,  жанрлары,  ящямиййяти  щаггында  чох  мараглы 

фикирляр сюйляйян бир нязяриййячи кими танынды» (18, 42). 

Р.Яфяндийевин  фолклор  нязяри  ирси  ичярисиндя  «Нухада  той 

адятляри», «Арвад  мясяляси», «Ел  ядябиййаты,  йахуд  ел  сюзляри», 

«Байатылар вя ел няьмяляри» вя с. бу эцн цчцн ящямиййятини итирмяйян 

дяйярли арашдырмалары вардыр. «Ел ядябиййаты, йахуд ел сюзляри» адлы ири 

щяъмли  мягаляси  Ряшяд  бяй  Яфяндизадянин  аьыз  ядябиййатынын 

йаранмасы,  нюв  вя  жанрлара  айрылмасы,  озан  вя  ашыг  сяняти  барядя 

даща эениш мцлащизяляридир. Яслиндя бу арашдырма аьыз ядябиййатынын 

тарихиня  илк  нязяри  бахышдыр,  мясялян,  озан  щаггында  Р.Яфяндийев 

йазырды: «...Озанлар  ъамаат  арасында  йуху  йозан,  айдын  истигбалы 

тяйин  едян,  мцшкцлатлары  щялл  едян,  ган-гадалары  гайтаран  мютябяр 

шяхслярдян ибарят имиш. Бунлар да ашыглар кими саз чалыб охуйан, фал 

ачан  имишляр.  Иштя  о,  гядим  заманларда  йашайыб,  заман  кечдикъя 

мящв олуб, тарихлярдя  беля нишаняляри  галмайан бу озанлар сырадан 

чыхмыш, йерини бу эцнкц ашыглара вермишляр...» Бу мягалядя мцяллиф ел 

ядябиййатынын  илкин  тяснифини  вермякля  ейни  заманда  айры-айры 

жанрларын  йаранма  йоллары  барядя  мцлащизялярини  ифадя  едир (24,47-

46).  


Эюркямли  мцяллим,  йазычы  вя  маариф  хадими  олан  Р.Яфян-

дизадянин  архиви  топладыьы  материалларла  зянэин  олдуьу  кими,  чап 

едилмямиш елми ясярлярини горуйуб сахлайан мянбя кими диггяти ъялб 

едир (25, 112). Бцтцн  бу  дяйярли  материаллары  няшр  етмяк  гаршыда 

дуран вязифялярдяндир.  

20-30-ъу илляр ярзиндя фолклорумузун топланмасы вя няшри ишляри 

иля  ардыъыл  мяшьул  олан  зийалыларымыздан  бири  дя  Вяли  Хулуфлу  (1894-

1938)  иди.  О,  тядгиг  вя  тятюббя  ъямиййятиндя  аьыз  ядябиййаты 

комиссийасынын цзви иди. Бу ъямиййятин хятти иля топланан материаллары 

илк арашдыран, онлара ряй верян вя чапа мяслящят эюрянлярдян бири иди. 

Ъямиййятя эюндярилян нцмунялярдян ибарят китабларын няшри о вахткы 

Йазычылар  Бирлийинин  сялащиййятиндя  иди. 1927-ъи  илдя  В.  Хулуфлу 

Газах-Шамхор-Аьстафа  вя  Товуз  районларында  йашайан  ашыгларын 

йарадыъылыьында ящатя едян «Ел ашыглары» китабыны няшр етдирир. Китаба 

Ашыг  Щцсейн  Шямкирлинин  шерлярини  дя  дахил  едир  вя  онун  барядя 

мялумат верир. Еля щямин ил Азярбайъанда о, «Короьлу»ну илк дяфя 

чап  етдирди.  Щямин  няшря  В.  Хулуфлу  дастан  топонимляри,  щямин 



 

54

яразидяки  йер,  даь  вя  гала  адлары  иля  баьлы  мцлащизялярини  дя  верди. 



1928-ъи  илдя  В.Хулуфлунун  «Тапмаъалар»  китабы  чап  олунур.  Бу 

няшря  юн  сюз  йазан  В.  Хулуфлу  тапмаъаларын  ачылмасы,  тясниф 

едилмяси,  вариантлары  барядя  мараглы  мцлащизяляр  иряли  сцрцр.  Щямин 

китабда  «Ялавяляр»  ады  алтында  аьыз  ядябиййатымызда  бу  эцн  дя  юз 

ящямиййятини итирмяйян вя сонралар чох аз юйрянилян «Щакушкалар»ы 

чап етдирир. 

В.Хулуфлу 1929-ъу  илдя  «Короьлу»  дастаныны  йенидян  няшр 

етдирир (28,11-126). 1927-ъи ил няшри ики голдан ибарят олмушса, 1929-

ъу  ил  няшриндя  дастанын  даща  камил  дюрд  голу  вя  дастанлашма 

мярщялясиндя олан алты щекайят верилмишдир. Бу вариантда В.Хулуфлу 

А.Ходзко  няшринин  схематикасына  уймур,  милли  ашыг  репертуарында 

«Короьлу» сцжетини излямякля яслиндя  ашыг репертуарында «Короьлу» 

моделини бярпа едир. Няшрин биринъи щиссясиндя В. Хулуфлу «Короьлу» 

сцжетинин  сяккиз  голунун  схемини  ашыг  репертуарында  бярпа  едилмиш 

вариантыны цзя чыхарыр 

Няшрин  икинъи  щиссясиндя  «Эцръцстан  тцркляриндя  Короьлу» 

ящвалаты якс олунур. Яслиндя бу, дастанын, ахыска тцркляри ичярисиндя 

йайылмыш  яски  бир  вариантынын  башланьыъы,  йахуд  сцжетин  гядим 

вариантларындан  биринин  йадда  галан  вариантыдыр.  Бу  вариант 

фолклоршцнаслыгда  мювъуд  олан  беля  бир  фикри  йенидян  елмя 

гайтармаьа  ясас  верир  ки, «Короьлу»  сцжетляри  щяля XI-XII ясрлярдя 

халг  арасында  сонунъу  оьузнамялярдян  бири  кими  мювъуд  олмуш, 

сонралар,  кяндли  щярякаты,  хцсусян  Ъялалиляр  щярякаты  иля  баьлы  тарихи 

фактларла чарпазлашмышдыр.  

В.Хулуфлунун аьыз ядябиййатымызын диэяр бир сыра башга жанрлары 

иля  йанашы,  йени  щяйаты  тяряннцм  едян,  мядяни  ингилабы  алгышлайан, 

юлкянин  сцрятли  инкишаф  йолуна  чыхмасыны  тяряннцм  едян  ашыгларын 

репертуары  вя  халг  кяламлары  барядя  дя  нязяри  мцлащизяляри    мя-

лумдур. Бу ъящятдян онун «Талыш мащнылары» ири щяъмли мягалясиндя 

(29, 3) зянэин мялумат верилмишдир. 

XX  ясрин  яввялляриндя  фолклорун  топланмасы  ишиндя  мараглы 

мягамлар диггяти ъялб едир. Бир сыра зийалылар аьыз ядябиййатынын чох 

мцхтялиф  дяйярли  нцмунялярини  топлайыб,  мяктябдя  тядрис  етмя 

тяърцбясини  йаратдыглары  кими,  ейни  заманда  юзлярини  бядии 

йарадыъылыьында  щямин  нцмунялярдян  эениш  шякилдя  истифадя  етмяйя 

башладылар.  Беля  сяняткарлар  ичярисиндя  Я.Щагвердийевин  ады  хцсуси 

мящяббятя  лайигдир.  Я.Щагвердийев  аьыз  ядябиййатыны  тякъя 

топлайан дейил, ейни заман ону тядрис едян, ясярляриндя эениш шякилдя 

тяблиь  едян  иди.  Бюйцк  ядибин  аьыз  ядябиййаты  нцмуняляри  барядя 


 

55

нязяри  мцлащизяляри,  ясярляриндя  онлардан  истифадя  барядя  данышан 



фолклоршцнас  Н.Хялилов  йазыр: «Я.  Щагвердийевин  халг  йарадыъылыьы, 

хцсусян  шифащи  халг  ядябиййаты  иля  баьлылыьы  ики  формада  цзя  чыхыр. 

Биринъиси, бюйцк ядиб фолклорун чохсайлы нюв вя жанрларындан истифадя 

етмишдир. Икинъиси, Щагвердийев юзц халг йарадыъылыьынын топланмасы 

иля шяхсян мяшьул олмуш, щям дя фолклор барядя бир сыра елми, нязяри 

фикирляр дя сюйлямишдир»(31, 11) 

Ясрин  яввялляриндян  башлайараг  аьыз  ядябиййатыны  хцсуси  гайьы 

вя  диггятля  топлайыб  чап  едян,  бу  барядя  юзцнцн  илкин  нязяри 

мцлащязярини  билдирян,  юз  йарадыъылыьында  да  щямин  нцмунялярдян 

ардыъыл  олараг  бящрялянян  диэяр  эюркямли  зийалыларымыздан  бири  ися 



Абдулла  Шаиг (1881-1959) иди.  Онун  топлайыб  чап  етдирдийи  аталар 

сюзц,  тапмаъа,  байаты  вя  наьыллар  аьыз  ядябиййатымызын  ян  сечмя 

нцмуняляри  иди (31, с-23).  А.Шаиг  няшр  етдирдийи  аьыз  ядябиййаты 

нцмунялярини щямишя бюйцк ещтирамла хатырлайырды. 1926-ъы илдя онун 

Шяфигя  ханым  Яфяндизадя  вя  Мящяммяд  Щатифля  бирликдя  топлайыб 

няшр  етдирдийи  китабда  байатылар  ялифба  сыра  иля  дцзцлмцшдцр. 

Мцгяддимядя эюстярилирди ки, чап едилян байатылар йазыйа алынанларын 

бир щиссясидир. Эяляъякдя онлар да няшр едиляъякдир.  

А.Шаигин  аьыз  ядябиййатынын  мцхтялиф  жанрлары  барядяки 

мягаляляри,  хцсусян  адят  вя  яняняляримиз,  Новруз  байрамы  вя  ашыг 

йарадыъылыьы  иля  ялагядар  мцлащизяляри  артыг  фолклоршцнаслыьын 

Азярбайъанда  тамам  йени  бир  мярщяляйя  гядям  гоймасыны 

эюстярирди. Истяр Новруз байрамы, истярся дя ашыг сяняти барядя йанлыш 

мцлащизяляря  А.Шаиг  айдынлыг  эятирмишдир.  Новруз  байрамыны  «Хал-

гын байрамы» адландыран мцяллиф онун рущаниляря, щаким тябягяляря 

мяхсус  олмасы  иля  баьлы йанлыш  мцлащизяляри  тянгид  етдийи  кими,  ашыг 

сянятини  дя  адамларын  зювгцнц  охшайан,  дуйьуларыны  тярбийя  едян 

бир мяняви дяйяр щесаб едирди. 

 А.Шаиг юз йарадыъылыьында халг ядябиййатындан истифадя едян бир 

сяняткар кими дя ядябиййат тарихимиздя лайигли йер тутмагдадыр. 

1920-ъи илдян сонра йаранан Щюкумят Азярбайъан Демократик 

Республикасынын  милли  мядяниййяти  инкишаф  етдирмяк  сащясиндяки 

фяалиййятини  йени  тарихи  шяраитдя  давам  етдирмякдя  иди.  Бу  сащядя 

эюрцлян  ян  мцщцм  ишлярдян  бири  «Азярбайъаны  тядгиг  вя  тятюббя 

ъямиййяти»нин  тяшкили  олду.  Ъямиййят  Азярбайъанын  тарихини, 

етнографийасыны  вя  фолклоруну  вя  цмумиликдя  зянэин  мядяниййятини 

юйрянмяйи 

гаршысына 

мягсяд 

гоймушдур. 1923-ъц 



илдя 

С.Аьамалыоьлунун  сядрлийи  иля  фяалиййятя  башлайан  бу  ъямиййятдя 

эюркямли  Азярбайъан  зийалыларындан  Р.Ахундов,  Г.Мусабяйов, 


 

56

М.Гулийев,  С.М.Яфяндийев,  Ц.Щаъыбяйов,  Щ.Зейналлы,  В.Хулуфлу, 



Т.Шащбази,  Ъ.Мяммядгулузадя,  Я.Щагвердийевля  йанашы  рус 

зийалыларындан 

Н.Й.Марр, 

И.Н.Мешшанинов, 

В.В. 

Бартолд, 



А.Н.Самолйович  вя  башгалары  вар  иди. «Ики  илдян  сонра  ъямиййятин 

эюрдцйц  ишляря  йекун  вурулду,  иъласда  Маариф  Комиссары  Мустафа 

Гулийев юз чыхышында деди ки, мян ъямиййятин шяхсиндя Азярбайъанын 

эяляъяк Елмляр Академийасыны эюрцрям» (18, 50). 

  Ъямиййятин  ъями  цч–тарих  вя  етнографийа,  тябиййат  вя 

игтисадиййат  шюбяляри  вар  иди.  Биринъи,  тарих  вя  етнографийа  шюбясинин 

аьыз  ядябиййаты  бюлмясинин  цзвлцйцня  А.Багри,  Щ.Зейналлы, 

В.Хулуфлу,  Я.Щагвердийев,  Ъ.Мяммядгулузадя,  А.Сцбщан-

вердиханов вя башга зийалылар дахил иди (18, 50-51). 

Бу  ъямиййятин  айры-айры  бюлмя  вя  комиссийалары  Азярбайъаны 

игтисади,  мядяни,  етнографик  бахымдан  юйрянмяк  сащясиндя  бюйцк 

ишляр  эюрдц.  Бу  эцн  ачыг  етираф  етмяк  лазымдыр  ки,  щямин  дюврдя 

йазыйа  алыныб  топланан  метериаллар  сонрадан  ъилдликляр  шяклиндя 

эюрдцйцмцз  наьыл,  дастан,  аталар  сюзц,  мясял,  рявайят  вя  диэяр 

жанрларын щазырланмасы цчцн ясас вя башлыъа мянбя иди. 

Топланылан  фолклор  мятинляринин  сянядляшдирилмяси иши  тяяссцф  ки, 

щямин дюврдя лазыми сявиййядя апарылмамышдыр. Щямин нцмунялярин 

бир  чоху,  хцсусян  яски  вя  латын  ялифбаларында  йазыйа  алынан  аьыз 

ядябиййаты  материалларынын  топландыьы  архив,  музей  вя  ялйазма 

сахланълары 37-ъи  илин  репресийасында  йерля-йексан  олунду.  Бу 

нцмунялярин  мцяййян  гисми  ися  йалныз  щямин  дюврдя  няшр  олунан 

«Маариф  ишчиси», «Дан  улдузу», «Азярбайъаны  юйрянмя  йолу», 

«Маариф вя мядяниййят», «Коммунист» гязяти вя она ялавя шяклиндя 

чыхан  сящифялярдя, «Азярбайъан  колхозчусу», «Йени  йол», 

«Азярбайъан  гадыны»  кими  башга  гязет  вя  журналларда  горунуб 

сахланмышыр. 

Фолклор  нязяри  фикри  дюврцнцн  танынмыш  фолклоршцнасларынын 

ясярляриндя  дя  юз  яксини  тапырды.  Дюврцнцн  ядяби  тянгидинин  апарыъы 

нцмайяндяляри  олан  Яли  Назим,  Мустафа  Гулийев,  А.Сцбщан-

вердиханов, Я. Щагвердийев вя башгалары фолклорун топланма, няшр 

вя тяртиб принсипляри барядя вахташыры юз ядяби вя тянгиди гейдляри иля 

чыхыш  едирдиляр.  Я.Назимя  эюря,  аьыз  ядябиййаты  редактя  едилмямяли 

иди.  Я.Назим  мцхтялиф  елми  принсиплярля,  хцсусян  рус  вя  Авропа 

фолклоршцнасларынын  тяърцбясиндян  истифадя  етмякля  фолклорун  няшря 

щазырланмасыны  ваъиб  щесаб  едирди.  Мустафа  Гулийев  «йени  дюврдя 

фолклор  йарадыъылыьыны  инкишаф  етдирмяк,  мцасир  ашыьы  йени  щяйатын 

тяряннцмчцсцня  чевирмяк»  зяруряти  иля  баьлы  мцлащизяляри  иля 


 

57

танынырды (18, 50). Бцтцн  бу  мясяляляр  ися  Азярбайъан  ашыгларынын 



Биринъи гурултайында мцзакиря обйекти олду. 

«1928-ъи ил майын 5-дя Азярбайъан ашыгларынын Биринъи гурултайы 



олду» (33, 223). Гурултайы  С.Аьамалыоьлу  ачды  вя  эениш  эириш  сюзц 

сюйляди.  Щямин  эириш  сюзцндя  С.Аьамалыоьлу  ашыг  сянятиня 

мцнасибятини  билдирди,  ашыглары  сосиалист  щяйатынын  тяряннцмц,  бу 

шерлярин халг щяйатынын «эюзялляшмясиня щяср олунмасы»ны эениш тяблиь 

етмяйин  ваъиблийини  гейд  етди.  О  ашыглары  «елин  айнасы» 

адландырмагла  тарихян  ашыгларын  халга  хидмят  етдийини  сюйляди. 

С.Аьамалыоьлу  ашыглары  тяшвигат  ишиня,  хцсусиля  дин  хадимляринин 

ифшасына ъялб етмяйин ваъиблийиня диггяти ъялб етди. 

«Халг  ашыглара  чох  инаныр.  Бу  эцн  ашыьын  тарихи  вязифясинин  бир 

ганады  Шуранын  наилиййятляринин  тяблиь  вя  тяшвиги    олмалыдырса,  диэяр 

ганады  дини  вя  дин  хадимлярини  ифша етмяк  олмалыдыр.  Биз  ашыьын  дили 

иля,  ашыьын  сазы  иля  аллащсыз  вя  атеист  бир  дцшцнъяни  щамы  ичярисиндя, 

халг арасында йаймалыйыг» (34, 72). 

Гурултайда  мярузя  едян  Р.Ахундов  ашыг  сянятинин  тарихи 

барядя  ня  гядяр  бюйцк  щявясля  данышса  да,  С.Аьамалыоьлунун  иряли 

сцрдцйц тезис цзяриндя – ашыьын тяблиьат вя тяшвигат ишиня ъялб едилмя 

зяруряти цзяриндя эениш дайанды. 

Гурултайда  Ц.Щаъыбяйов  ашыг  сяняти,  онун  тарихи  кюкляри,  ашыг 

сюзцнцн етимолоэийасы, ашыг сянятинин дцняни, бу эцнц барядя эениш 

бир мярузя еляди. Еля щямин мярузя ясасында сонрадан «Ашыг сяняти» 

адлы мяшщур мягалясини няшря щазырлады (34,251). 

Гурултайда  Азярбайъан  ашыгларынын  ясярляринин  чап  едилмяси, 

онларын  мцсабигяляринин  кечирилмяси,  цмумиттифаг  фестивалларында 

иштиракынын  тямин  едилмяси,  ашыгларын  тядбирляриня  мятбуатда  йер 

верилмяси,  онларын  йарадыъылыьы  иля  баьлы  йазыларын  мятбуатда  даими 

няшри  мясяляляринин  ваъиблийи  гейд  едилди.  Ашыглардан  Ашыг  Щцсейн 

Бозалганлы,  Ашыг  Ясяд,  Ашыг  Мирзя  Байрамов,  Ашыг  Исмайыл 

(Загатала),  Ашыг  Билал  (Шамахы),  Ашыг  Мящяммяд,  Ашыг  Рамазан 

(Губа), Ашыг Щилал (Гонаг кянд) вя башгалары мцкафатландырылдылар.  

Бу гурултайдан сонра илк дяфя олараг 1929-ъу илдя Азярбайъан 

ашыгларыны цмумреспублика мцсабигяси кечирилди вя йцздян чох ашыг 

мцсабигянин  лауреаты  олду.  Биринъи  гурултай  Азярбайъанда  ашыг 

сянятиня  биринъи  бахыш  иди.  Бу,  сонрадан  ашыг  сянятинин  йени 

истигамятя  йюнялмясиндя  мцщцм  мярщяля  олду.  Гурултай  ейни 

заманда  аьыз  ядябиййатынын  йазыйа  алынма  вя  топланма  ишиндя 

бюйцк  рущ  йцксяклийи  йаратды,  айры-айры  зийалылар  фяал  топлама  ишиня 

гошулдулар. 


 

58

Щямин  иллярдя  Азярбайъан  аьыз  ядябиййатынын  топланма  вя 



юйрянилмясиня  бюйцк  ямяк  сярф  едян  зийалылардан  бири  дя  Салман 

Мцмтаз (1884-1938) олду.  С.Мцмтаз  щяр  шейдян  яввял  бюйцк 

фолклор  топлайыъысы  иди.  О, 1927-1928-ъи  илляр  ярзиндя  ики  ъилдлик  «Ел 

шаирляри», 1923-ъц  илдя  Гурбанинин  шерлярини,  Сары  Ашыьын  шерлярини, 

байаты, аталар сюзц вя мясял вя цмумиййятля аьыз ядябиййатымызын бир 

чох дяйярли нцмунясини йазыйа ала билмишдир. О, ейни заманда милли 

фолклоршцнаслыьын  юнцндя  эедян,  бир  сыра  тарихи  фактлары  ачыглайан, 

онлара  илк  шярщ  верян, «Китаби–Дядя  Горгуд»,  Сары  Ашыг,  Ашыг 

Гурбани,  ашыг  сяняти,  озан  йарадыъылыьы,  халг  шери  вя  с.  барядя  илк 

дольун нязяри мцлащизялярин мцяллифи иди.  

Бу  иллярдя  аьыз  ядябиййатынын  топланмасы  сащясиндя  Щцммят 



Ялизадянин (1907-1941) хидмятини  дя  гейд  етмяк  эярякдир. 

Щ.Ялизадя  пешякар  топлайыъы  иди.  О,  мцхтялиф  инфарматорлардан  йцз 

миндян артыг фолклор ващидини, мятнини, нцмунясини йазыйа алмышдыр. 

О,  юз  мцасирляри  кими  милли  аьыз  ядябиййатынын  ян  мцщафизякар  вя 

сяриштяли  топлайыъысы  олуб, 20-30-ъу  иллярдя  шифащи  сярвятимизин 

«гаймаьыны»  йыьыб  эяляъяк  нясилляря  щядиййя  етмишдир. 1929-ъу  илдя 

«Ашыглар» адлы топлусуну ики ъилддя чап етдирян Щ.Ялизадя сонралар 

«Ашыг  Ялясэяр», «Ашыг  Ясяд», «Байатылар», «Щцсейн  Бозалганлы» 

кими  ашыг  йарадыъылыьыны  юйрянмяйин  илк  материалларыны  йазыйа 

алмышдыр.  Щ.Ялимзадя  бцтцн  гцсурларына  бахмайараг  илк  дяфя 

Азярбайъан  ашыгларынын  репертуарындан  «Короьлу»  дастанынын  он 

дюрд голуну вя яллидян артыг мцстягил гошмасыны чап етдирмишдир.  

Отузунъу  иллярин  яввялляриндян  башлайараг  милли  аьыз 

ядябиййатымызын  топланма,  няшр  вя  тядгиг  ишиндя  бир  лянэимя  юзцнц 

эюстярмяйя  башлады.  Йазылы  ядябиййатда  олдуьу  кими,  шифащи 

йарадыъылыгда  да  мцяййян  «мейарлар»  юзцнц  эюстярмяйя,  па-

нисламист вя пантцркист дамьаларла дамьаланма дальасы эюрцнмяйя 

башлады. 

    Отузунъу  иллярин  орталарындан  фолклоршцнаслыьын  ян  апарыъы 

сималары  −  Вяли  Хулуфлу,  Щяняфи  Зейналлы,  Ямин  Абид,  Йусиф  Вязир 

Чямянзяминли,  Салман  Мцмтаз  вя  башгаларынын  репресийа  едилмяси 

фолклоршцнаслыгда бюйцк бир бошлуг йаратды.  

Яслиндя  милли  юзцнцдяркдя,  юзцня  гайытмада  йени  гадаьалар 

тятбиг  едилмяйя  башлайырды.  Халгын  юзцнц,  сой  кюкцнц,  милли 

дцшцнъясини  вя  яхлагыны  юйрянмяйя  кюмяк  едян  гайнаглары 

арашдыранлара  дцшмян  мцнасибяти  бяслянилирди,  халг  ядябиййатынын 

юйрянилмяси яслиндя арха плана кечди. Бу дюврдя бирдян-биря дювлятин 

сийасятиндя совет щяйат тярзинин тяблиьи юн плана кечди. Азярбайъан 



 

59

халгыны мангуртлашдырмаьын йени дальасы эюрцнмяйя башлады. 36-37-



ъи  иллярдя  милли  фолклорун  башлыъа  тядгигатчылары  вя  тяблиьатчылары 

арадан  эютцрцляндян  сонра  репресийалар  еля  бил  ки,  сянэимяйя 

башлады.  

Идеологлар  ъямиййятин  мяняви-яхлаги  вя  елми  дайагларына 

вурдуглары  зярбяни  еля  бил  бир  нюв  унутдурмаг  цчцн,  юзцня  йени 

мцдафиячи  вя  дайаглар  тапмаг  мягсяди  иля  ашыгларын  нювбяти  икинъи 

гурултайыны чаьырмалы олдулар. 

1938-ъи  ил  март  айынын 12-дя  Азярбайъан  ашыгларынын  Икинъи 



гурултайы  чаьырылды.  Репресийалар  щяля  сянэимямишди,  фолклорчуларын 

бюйцк  бир  дястяси  мящв  едилмиш,  аьыз  ядябиййатынын  топланма  вя 

няшри  сянэимишди.  Гурултайда  Мирзя  Ибращимов  «Азярбайъан  ашыг 

сяняти»,  Цзейир  Щаъыбяйов  ися  «Ашыг  мусигиси  щаггында»  эениш 

мярузя етдиляр. 

      Мцасир  ашыг  поезийасы  щаггында  Осман  Сарывялли,  ашыг  шери  вя 

дастанларынын  топланыб  няшр  олунмасы  барядя  М.Ариф  вя  Щ.Ялизадя 

чыхыш  етди.  Эюрцндцйц  кими  пешякар  фолклоршцнаслар  сырадан 

чыхарылдыгдан  сонра  ашыг  сянятини  мцасир  дюврцн  тярянцмцня 

истигамятляндирмяк,  ашыг  шери  цслубунда  шерляр  йазмаг  вя  беляликля 

аьыз  ядябиййатынын  ясл  тарихини  йаддан  чыхарыб  ону  чох  да  узаг 

олмайан  кечмишин  яняняляри  иля  баьламаг  мейли  гурултайын  цмуми 

мязмунунда  юзцнц  эюстярмяйя  башлады.  Лакин  икинъи  мярузя 

гурултайда ъанланма йаратды. Ц.Щаъыбяйов ашыг мусигисинин тарихи, 

йаранмасы  вя  инкишафи  иля  баьлы  дярин  мязмунлу  нитгиндя  еркян 

мусиги  гайнагларыны  хатырлады.  Ширван  ашыг  мусигисинин  милли  мусиги 

сянятиндяки  ролундан  вя  с.  бящс  етмякля  етмякля  мярузясини  ашыг 

мусигисинин проблем вя гайьылары цзяриндя гурду. 

Гурултайда  Бцлбцлцн  ашыг  сянятиня  вердийи  гиймят,  онун  милли 

епосчулуг, онун проблемляри, «Короьлу» вя ашыг сяняти барясиндяки 

мцлащизяляри гурултайда эурултулу алгышларла гаршыланды. 

Истяр Икинъи ашыглар гурултайынын гябул етдийи гярарлар, истярся дя 

ондан  сонра  ашыглары  дюврцн  ян  габагъыл  тяшвигатчысына  чевирмяк 

тяшяббцсляри о гядяр дя ящямиййяли нятиъяляр вермяди. 

Миллятя,  онун  габагъыл  интеллектиня  гаршы  йюнялмиш  репресийалар 

давам едир, Икинъи дцнйа мцщарибяси йахынлашырды. 

Мцщарибя дюврц Азярбайъан халг ядябиййаты юз инкишафынын йени 

мярщялясиня гядям гойду. Еля ъидди, ири щяъмли арашдырмалар олмаса 

да,  халгын  гящряманлыг,  вятянпярвярлик  дуйьуларынын,  вятянин 

мцдафиясинин  тяшкили  иля  баьлы  йазылар,  гязет  вя  журнал  сящифяляриндя, 

ъябщя  гязетляриндя  тез-тез  юзцнц  эютярирди.  Ашыг  поезийасында 


 

60

мцщарибя  мювзусу  юн  плана  чыхыр,  гящряманлыг  няьмяляри, 



«Короьлу», «Гачаг Няби» дастанларындан парчалар верилир, гязет вя 

журналлар кичик гейд вя шярщлярля онлары чап едирдиляр. 

Ашыг  Мирзя,  Ашыг  Ясяд,  Ашыг  Ислам,  Ашыг  Няъяф,  Ашыг  Бяйляр, 

Ашыг  Теймур,  Ашыг  Шакирин  йарадыъылыьында  мцщарибя  мювзусу  юн 

плана  чыхырды.  Бцтцн  бу  шерляр  сонрадан  китаблар  шяклиндя  чпа 

едилирди (35,с.9-125). Бу дюврдя Щ.Ялизадя «Короьлу» дастаныны чап 

етдирди (36, 185). Мир  Ъялал,  Мещди  Щцсейн,  Ъяфяр  Хяндан,  С. 

Вурьун, М.Ариф, Бцлцбцл, Ц.Щаъыбяйов. Я.Аьайев вя башгалары бир 

сыра  мягалялярля  чыхыш  едирдиляр.  Лакин  бцтцн  бу  мягаляляр  йалныз 

тяблиьат  вя  тяшвигат  характери  дашыйыр,  халгын  мцбаризя  рущунун 

йцксялмясиня  хидмят  едирди.  Мцщарибян  сонракы  иллярдя  фолклор 

нцмуняляринин  йени  силсилясми  няшря  щазырланмаьа  башлады. 

Фолклоршцнаслыьа  эялян  йени  гцввяляр  топлама  ишляриля  йанашы,  аьыз 

ядябиййатынын  нязяри  мясяляри  иля  дя  йахындан  мяшьул  олмаьа 

башладылар.  Бу  сащядя  Мир  Ъялалын,  М.Арифин,  Щ.Гасымовун, 

Я.Шярифин,  Я.Ахундовун,  О.Сарывялли  вя  башгаларынын  фяалиййятини 

хцсусиля гейд етмяк лазымдыр. 

 Азярбайъан  Елмляр  Академийасынын  тяшкили  иля  баьлы  Дил  вя 

Ядябиййат  Институтларынын  фяалиййятя  башламасы  Азярбайъанда 

фолклоршцнаслыьынын  йени  бир  мярщяляйя  йцксялмясиня  сябяб  олду. 

Фолклор шюбясиня эялян йени гцввяляраьыз ядябиййатынын топланмасы, 

няшри  вя  тядгиги  сащясиндя  артыг  кифайят  гядяр  тяърцбяйя  малик 

мцтяхяссисляр  иди.  М.Щ.Тящмасиб,  Я.Ахундов,  Н.Сейидов,  Сяфуря 

Йагубова,  Щ.Гасымов  Т.Фярзялийев,  Р.Рамазанов,  И.Ибращимов 

вя  башгалары  фолклор  нязяри  фикринин  йени  мярщялясинин  давамчылары 

олдулар. 

Азярбайъан  епосунун,  ашыг  поезийасынын,  фолклор  дилинин 

диалектолоэийасынын  ясас  истигамятляринин  арашдырылмасында      щямян 

дюврдя М.Ибращимов, Я.Дямирчизадя, М.Ариф, Щ.Араслы, М.Щ.Тящ-

масиб, М.Ширялийев вя башгалары йахындан иштирак едирдиляр. 

 Бу иллярдя фолклоршцнаслыьын инкишафында бюйцк хидмятляри олан, 

арашдырыъылардан  бири  Щ.Араслы (1907-1983)  олду.  Фолклоршцнаслыьа 

мятншцнас  кими  эялян  Щ.Араслы  щяля  мцщарибядян  яввял  «Китаби-

Дядя  Горгуд»  дастаныны  Азярбайъанда  няшр  етдирмишдир (1939). 

Сонрадан  милли  горгудшцнаслыьын  инкишафына  ардыъыл  хидмят 

эюстярмиш,  епосун  йаранмасы,  йайылма  ареалы,  идейа  вя  мязмун 

хцсусиййятляри, топонамийасы вя с. баьлы ъидди мцлащизялярин мцяллифи 

олмушдур. 1962 вя 1978-ъи ил иллярдя «Китаби–Дядя Горгуд»ун даща 

камил няшрлярини щазырлады. 


 

61

Гядим  вя  орта  ясрляр  ядябиййатынын  эюркямли  тядгигатчысы  олан 



Щ.Араслы  бир  сыра  фолклор  няшрляринин  редактору,  няшря  щазырлайаны, 

тяртибатчысы  вя  юн  сюзцн  мцяллифи  кими  фолклор  нязяри  фикринин  апарыъы 

истигамятляринин мцяййянляшдирилмясиндя юндя олмушдур. О, «Китаби 

–Дядя Горгуд»ун В.В.Бартолд тяръцмясини няшря щазырлайанлардан 

бири, ашыг йарадыъылыьы, наьыллар, аталар сюзц вя мясялляр барядя дяйярли 

мцлащизялярин  мцяллифи  кими  танынмышдыр. «Ясли  вя  Кярям»,  Ашыг 

Гяриб,  Шащ  Исмайыл,  Аббас  вя  Эцлэяз,  дастанлары  иля  йанашы, XVII-

XVIII  яср  ашыг  йарадыъылыьынын  илк  тядгигатчыларындан  олмушдур. 

Щ.Араслы Азярбайъан аьыз ядябиййатыны гырх иля йахын бир мцддятдя 

бейнялхалг алямдя таныдан вя ону тямсил едян эюркямли елм хадими 

иди.  

Мцщарибядян  сонракы  иллярдя  М.Ариф,  Я.Дямирчизадя,  М.Ши-



рялийев  М.Гулузадявя  Щ.Араслы  иля  йанашы  милли  филоложи  фикрин 

инкишафында 

бюйцк 

хидмятляри 



олан 

эюркямли 

фолклор 

арашдырыъыларындан бири дя профессор М.Щ.Тящмасиб (1907-1983) иди.  

Отузунъу 

иллярин 


сонраларында 

фолклоршцнаслыьа 

эялян 

М.Щ.Тящмасиб 



илк 

ахтарышлара 

милли 

фолклорун 



чохжанрлы 

нцмунялярини тяртиб вя няшря щазырламагла башламышдыр. Мювсцм вя 

мярасим няьмяляри цзяриндяки илк мцшащидяляр еля о заманларда юз 

бящрясини  верди.  М.Щ.  Тящмасиб  щямин  мювзуда  йаздыьы  реферата 

эюря  щяля 1945-ъи  илдя  елмляр  намизяди  алимлик  дяряъяси  адына  лайиг 

эюрцлдц.  Бундан  сонра  о,  фолклорумузун  практики  вя  нязяри 

мясяляляри,  тяртиб  вя  няшр  гайьылары  иля  мяшьул  олду.  Яллинъи  иллярин 

сонларында  Низами  адына  Ядябиййат  Институтунун  фолклор  шюбясинин 

рящбярлийиня  эялдикдян  сонра  Азярбайъан  фолклоршцнаслыьынын  ян 

башлыъа проблемляринин юйрянилмяси вя ишлянмяси билаваситя онун ады 

иля баьлы олду. 

М.Щ.Тящмасибин милли фолклро нязяри фикринин инкишафында хцсуси 

хидмятляри  олмуш,  онун  топланма,  тяртиб  вя  нязяри  тядгигатлары 

Азярбайъан  фолклоршцнаслыьынын  инкишафында  мцщцм  вя  ваъиб  бир 

мярщяляни  тяшкил  етмишдир. «Азярбайъан  наьылларында  див  суряти», 

«Азярбайъан фолклорунда яфсаняви гушлар», «Китаби-Дядя Горгуд» 

бойлары, «Короьлу»  епосу,  орта  яср  мящяббят  вя  гящряманлыг 

дастанлары, ашыг сяняти, онун Гурбани, А.Туфарганлы, Сары Ашыг, Ашыг 

Ялясэяр вя онларла диэяр ел ашыглары барядя арашдырмалары бу эцн дя 

фолклоршцнаслыгда юз ящямиййятини итирмямишдир. 

М.Щ.Тящмасиб  «Короьлу»  дастанынын,  наьыл  вя  дастан 

чохъилдликляринин, «Молла  Нясиряддин»  лятифяляринин  вя  с.  эюркямли 

тядгигатчысы,  нашири,  редактору  вя  йенидян  ишляйиб  охуъулара  тягдим 


 

62

едян  ъяфакеш  фолклоршцнаслардан  биридир.  О,  ейни  заманда 



драматург, киноссенарист вя насирдир. 

Яллинъи  иллярин  сонраларындан  башлайараг  ядябиййат  вя  сянятин 

башга  сащяляриндя  олдуьу  кими,  фолклорун  топланмасы,  няшри  вя 

тядгиги ишляриндя дя бир ъанланма башлады. 

Репресийа  дальарынын  сянэимяси,  эцнащсыз  гурбанларын  бяраят 

алмасы  айры-айры  фолклоршцнасларын  ясярляринин  йенидян  няшриня, 

истифадяйя  бурахылмасына  башланды.  Бу  иллярдя  халгын  юз  кечмишиня, 

тарихиня,  фолклоруна  йени  гайыдышынын  яламятляри  эюрцнмяйя  башлады. 

Ашыг  шериндя  иътимаи  мязмунун  йени  эюрцнтцляри,  нязяря  чарпды. 

Вятян,  халг,  елин  кечмиши,  милли  адят-яняняляр  ашыг  поезийасында 

юзцнц йенидян габарыг шякилдя эюстярмяйя башлады. Бир чох ашыг шери 

нцмуняляри,  наьыл  вя  дастанларын  няшриня  яслиндя  мараьы  артды. Беля 

бир вахтда ашыг сянятиня артан мараг йени бир зяруряти ортайа эятирди.  

1961-ъи  илин 27 апрелиндя  Азярбайъан  Ашыгларынын  III  гурултайы 

кечирилди.  Гурултайда  ики  йцздян  артыг  ашынг  иштирак  едирди.  Бурада 

М.Ибращимов вя Щ.Араслы мярузя иля чыхыш етдиляр. 

Мирзя  Ибращимов  ашыг  сяняти,  онун  дцняни  вя  бу  эцнц,  халг 

щяйата иля баьлылыьы, хцсусиля ашыгларын йаратдыьы дастанчылыг яняняляри, 

щямин  янянялярин  совет  эерчяклийини  якс  етдирмяк  истигамятиня 

йюнялдилмяси зярурятиндян данышды. 

Щ.Араслынын  мярузясиндя  ися  ашыг  йарадыъылыьынын  мярщяляляри, 

щяр  бир  мярщялянин  цмуми  йекуну,  йаранан  дастанларда  халг 

щяйаты,  габагъыл  яняняляр,  устад  ашыгларын  йарадыъылыг  йолу, 

сяняткарлыг мясяляляри цзяриндя дайанылды. 

Бцлбцл  бу  гурултайда  ашыг  мусигиси  иля  баьлы  эениш  чыхыш  етди. 

Ашыг  сянятиндя  йаранан  гаршыдурмалары  писляди,  щяр  бир  реэионда 

йайылан  ашыг  янянясинин  юз  эюзялликляри  олдуьуну  гейд  етди.  Бцлбцл 

Ширван  ашыг  сяняти  вя  мусигиси  иля  баьлы  йанлыш  мцлащизялярин  ясассыз 

олдуьуну билдирди, ашыг сянятиндяки зярярли мейлляри писляди. 

Гурултайда  чыхыш  едян  Осман  Сарывялли,  Рясул  Рза,  Мяммяд 

Ращим,  Гулу  Хялилов  дискусийалара  гошулдулар.  Пешякар  ифачылыгда 

импровизяйя, саз щаваларынын ифасында классик янянялярля йанашы мцасир 

мейллярин,  ифа  мядяниййятинин  зярури  олдуьу  гейд  едилди.  Ашыг 

мусигисинин йайылмасында Ашыг Ямращ, Ашыг Шямкир, Щцсейн Сараълы 

иля  йанашы  Ширванын  хары  бцлбцлляринин – Ашыг  Шакирин,  Ашыг  Бяйлярин, 

Ашыг Мяммядаьанын вя башгаларынын сяняти йцксяк гиймятляндирилди. 

*   * 



Алтмышынъы  иллярдя  аьыз  ядябиййатынын  мцхтялиф  истигамятлярдя 



 

63

юйрянян,  арашдыран  бир  сыра  фолклорчулар  фолклор  нязяри  ирсинин 



топланмасы,  няшри  вя  тядгиги  сащясиндя  хцсусиля  фяргляндиляр.  Онлар 

ичярисиндя  наьылларымызын,  тапмаъаларымызын,  лятифяляримизин  эюзял  тяд-

гигатчысы  Нуряддин  Сейидовун, «Ашыг  Гяриб»  дастанларынын  арашдырыъысы 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin