Азад нябийев


Ъяфяровун, Низами Худийевин, Камил Вялийевин, Йашар Гарайевин



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə8/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   53

Ъяфяровун, Низами Худийевин, Камил Вялийевин, Йашар Гарайевин вя 

б. фяалиййяти диггяти хцсусиля ъялб едир. 

Сонракы няслин уьурлары да црякачандыр. Етибар Талыблынын, Аьа 

Лачынлынын,  Ъямил  Щаъыйевин  ящямиййятли  тядгигатдлары  да  аз 

ящямиййятли дейилдир. Эянъ фолклоршцнаслар яняняни ляйагятля давам 

етдирирляр.       

Оруъ  Ялийев,  Мобил  Асланлы,  Ъялал  Мяммядов,  Яфзяляддин 

Ясэяров,  Елхан  Мяммядялийев,  Мящяммяд  Мяммядов,  Кямаля 

Исламзадя,  Цлкяр  Нябийева,  С.Оруъова,  Л.Ялякбярова,  Я.Гасымов, 

А.Нябийева  вя  б.  онларын  юнцндя  эедянлярдяндир.  Бу  арашдырыъылар 

нясли  фолклоршцнаслыьын  ян  сон  наилиййятляри  иля  таныш  олмуш,  тцрк 


 

72

дцнйасынын  мцщцм  тцрколожи  мярякязи  кими  танынмыш,  Бакыда  бир-



биринин  ардынъа  кечирилян  «Дядя  Горгуд  коллеквиумларынын» (1987, 

1997), «Китаби-Дядя  Горгудун 1300 иллийи»  иля  баьлы  йубилей 

тядбирляринин (1997-2000) билаваситя  иштиракчылары,  мярузячиляри  вя 

тяблиьатчыларыдыр. 

Азярбайъан  фолклор  нязяри  фикринин  инкишафы  цчцн  йарадылмыш 

шяраит,  истедадлы  эянълярин  елмя  ъялб  едилмясиня,  арашдырылан 

мясялялярин Азярбайъан фолклор ирсинин системли шякилдя юйрянилмясиня 

гайьы иля дя чох баьлыдыр. Узун иллярдян бяри бу ишин тяшкили мцхтялиф 

елми-тядгигат  вя  тящсил  мцяссисяляри  рящбярляринин  гайьысы  иля  ящатя 

олунса да, она конкрет олараг истигамят верян, рящбярлик едян, щяр 

бир фолклор арашдырмасыны нязярдян кечириб юз дяйярли мяслящятляри иля 

ону  зянэинляшдирян  вя  фолклоршцнас  кадрларын  йетишмясиня  бюйцк 

кюмяклик  эюстярян,  фолклоршцнаслыг  цзря  Мцдафия  Шурасынын  сядри 

академик  Бякир  Нябийевдир (1930).  Азярбайъан  фолклоршцнаслыьынын 

сон  ийирми  иллик  наилиййятляриндя  щям  ЕА  иътимаи  елмляр  шюбясинин 

академик катиби, щям дя Мцдафия Шурасынын сядри кими Б.Нябийевин 

фяалиййяти  эениш  вя  ящатялидир.  Мцасир  ядябиййатшцнаслыьын  вя  ядяби 

тянгидин  апарыъы  сималарындан  олан  Бякир  Нябийев  ейни  заманда 

фолклор  нязяри  фикринин  ян  ваъиб  проблемляринин  ишлянмясиндя, 

истигамятляндирилмясиндя мцщцм рол ойнайыр.  

Ф.Кючярли иля баьлы онун тядгигатларында бюйцк ядябиййатшцнасын 

фолклор мясяляляриня мцнасибяти, бу сащядяки топлайыъылыг хидмятляри юз 

эениш  яксини  тапмыш,  о,  Ф.Кючярлинин  «Балалара  щядиййя»  китабыны  бир 

нечя  дяфя  ихтисар  вя  редактя  иля  чап  едиб  мцасир  охуъуларын 

мцщакимясиня вермишдир.  

Б.Нябийевин  Бюйцк  Вятян  мцщарибяси  дюврц  ядябиййатымызда 

вятянпярвярлик, гящряманлыг мясяляляри иля баьлы арашдырмаларында бу 

дюврцн  аьыз  ядябиййатынын  чохсащяли  проблемляри  тядгигата  ъялб 

едилмишдир.  О,  бир  чох  фолклоршцнас  алимин–  Ямин    Абидин,  Салман 

Мцмтазын,  Щ.Зейналлынын,  Щ.Араслынын  вя  башгаларынын  ирси  барядя 

мцхтялиф  елми-нязяри  конфрансларда  дярин  мязмунлу  мярузялярля 

чыхыш етмишдир. 

О, «Китаби-Дядя  Горгуд», «Короьлу»,  ашыг  поезийасы  вя  с. 

барядя бир сыра дяйярли ясярлярин мцяллифидир. Б.Нябийев узун мцддят 

мцхтялиф  бейнялхалг  конфрансларда  вя  симпозиумларда  Азярбайъан 

фолклоршцнаслыьыны  вя  филоложи  фикрини  лайигинъя  тямсил  етмишдир.  Онун 

«Китаби-Дядя  Горгуд»а  щяср  етдийи  мющтяшям  ясяри  беш  дилдя  ишыг 

цзц  эюрмцш,  бир  чох  мягаляляриндя  ашыг  сяняти  вя  дастан 

йарадыъылыьынын актуал мясяляляриня тохунулмушдур. 


 

73

*** 



Азярбайъан ашыгларынын Дюрдцнъц гурултайында сечилян Ашыглар 

Бирлийи  бу  бирлийин  сядри  Щ.Арифин  вяфатындан  сонра  фяалиййятини 

зяифлятди.  Бирлийин  тяшкил  етдийи  сазлы-сюзлц  мяълисляря,  эюрцшляря  ара 

верилди.  Ашыг  мяълисляри  юзляриня  мяхсус  ряванлыгла  мцхтялиф 

районларда фярди репертуарларыны давам етдирдиляр. 

1997-ъи  илин  апрелин 20-дя  Азярбайъан  Республикасынын  президенти 

ъянаб  Щ.Ялийев  «Китаби-Дядя  Горгуд»ун 1300 иллик  йубилейинин 

кечирилмяси  барядя  сяранъам  имзалады.  Бу  сяранъам  «Китаби-Дядя 

Горгуд»ун вя еляъя дя милли шифащи сярвятимизин юйрянилмяси сащясиндя 

мцщцм  тарихи  сяняд  олду. «Китаби-Дядя  Горгуд»ун  дцнйа 

мигйасында  танынмасында, 2000-ъи  ил  апрелин 1-дя  кечирилян  йубилейин 

тцрк халгларынын бюйцк яняняви байрамына чеврилмясиндя, епосла баьлы 

ЙУНЕСКО  хятти  иля  тядбирлярин  щяйата  кечирилмясиндя  президент 

сяранъамынын бюйцк ролу олду. 

Нечя иллярдян бяри Азярбайъан Йазычылар Иттифагынын сядри Анарын 

тяшяббцсц  иля  няшри  тяшкил  едилян  «Китаби-Дядя  Горгуд» 

ексиклопедийасы  ишыг  цзц  эюрдц.  Енсиклопедийанын  ян  дяйярли 

ъящятляриндян бири дя эюркямли горгудшцнас алим Самят Ялизадянин 

(1938)  щазырладыьы  сон  елми-тянгиди  мятнин  ексиклопедийайа  дахил 

едилмясидир. 

С.Ялизадя  мятншцнас  алим  кими  бир  сыра  оьузнамя  мятнлярини 

охуйуб  чапа  щазырладыьы  кими, «Китаби-Дядя  Горгуд»ун  да 

Азярбайъанда илк дяфя олараг мцкяммял няшрини щазырлайан, епосла 

баьлы 


дяйярли 

гейдляр, 

шярщляр 

вя 


мягаляляр 

йазан 


тядгигатчылардандыр. 

«Китаби-Дядя  Горгуд»ун  йубилейи  яряфясиндя  няшр  едилян  йени 

мятн  гисмян  тякмилляшдирилмиш  вя  йенидян  ишлянмишдир.  Бу  мцддят 

ярзиндя милли дастанчылыьымыз «Китаби-Дядя Горгуд» вя онунла баьлы 

горгудшцнас  алим  Флора  Ялимирзяйеванын,  Низами  Ъяфяровун, 

Камал  Абдулланын,  Оруъ  Ялийевин,  Бящлул  Абдулланын,  Халид 

Ялимирзяйевин  вя  б.  дяйярли  монографийалары  няшр  едилди. 

Фолклоршцнаслыгда хцсуси бир ирялиляйиш юзцнц эюстярмяйя башлады.   

2000-ъи  ил  сентйабрын 10-да  Азярбайъан  ашыгларынын  Бешинъи 

гурултайы кечирилди. Мярузячи шаир Илйас Тапдыг Ашыглар Бирлийинин сон 

иллярдяки  тяняззцлцнцн  сябябляри  цзяриндя  дайанды,  ашыг  сянятинин 

инкишафы мясяляляринин  зярурилийини хатырлатды. 

Ашыглар  гурултайында  Ашыглар  Бирлийинин  йени  Низамнамяси 



 

74

гябул едилди, бирлийин йени сядри сечилди.  



Гурултайда  ашыг  поезийасынын  мцасир  вязиййяти  барядя  мярузя 

едилди.  Чыхыш  едян  ашыглар,  еляъя  дя  мцтяхяссислярдян  Гязянфяр 

Пашайев,  Мцрсял  Щякимов,  Бящлул  Абдулла  вя  башгалары  ашыг 

поезийасынын мцасир мярщялядя гаршысында дуран мясяляляр ятрафында 

чыхыш етдиляр.   

 

 



 Аьыз ядябиййатымызын йазыйа алынма 

вя  няшр  мясяляляриндян  бящс  едяркян 

эюстярдийимиз  кими,  ютян  ясрин 30-ъу 

илляриндян  Шимали  Азярбайъанда  няшря 

башлайан  бир  чох  русдилли  мятбуат,  ийирминъи  йцзиллийин  яввялляриндя 

Бакыда  бир-биринин  ардынъа  ишыг  цзц  эюрян  гязет  вя  журналлар  шифащи 

сярвятимизин  няшри  ишиндя  чох  бюйцк  рол  ойнадылар.  Лакин  бунун 

тамамиля  яксиня  олараг  Эцней  Азярбайъаны  бцтювлцкля  Иран 

табелийиня кечирилдикдян сонра бурада фарс дили дювлят дили елан едилди. 

Аьыз ядябиййатыны топлайан, няшр едян вя юйрянян бцтцн мядяниййят 

мяркязляри  гапанды.  Азярбайъан  дилиндя  гязет  вя  журналларын  няшри 

яслиндя  гадаьан  едилди.  Милли  зцлм  юзцнцн  йцксяк  мярщялясиня 

гядям  гойду.  Мцхтялиф  дюврлярдя  Эцней  Азярбайъанында 

эенишлянян  азадлыг  щярякаты    −Сяттярхан,  Мяшрутя,  Хийабани,  С.Ъ 

Пишявяри  щярякатлары  иля  баьлы  няшр  едилян  гязет  вя  журналларда  аьыз 

ядябиййатынын  мцхтялиф  нцмуняляри  чап  едилир,  милли  мядяниййятя 

гайьы эюстярян тяк-тяк няшрляр, мятбяяляр аьыз ядябиййатынын мцхтялиф 

нцмуняляри – мярасим  няьмялярини, «Короьлу», «Ашыг  Гяриб», 

«Ясли-Кярям»  дастанларыны  кичик  китабчалар  шяклиндя  чап  едиб  халг 

арасында йайырдылар.  

Отузунъу  иллярдя  милли  аьыз  ядябиййаты  топлусу  нцмуняляри  чох 

аз-аз  няшр  едилирди.  Илк  тяшяббцсляр  Яли  Нят  Ваизи-Дещгарийя  вя 

Мящяммяд  Ращим  Макуийя  мяхсусдур.  Онлар  аьыз  ядябиййатынын 

мцхтялиф  нцмунялярини  «Тцрк  ел  ядябиййаты»  ады  алтында  няшр  едя 

билмишдиляр.  Яли  Ясэяр  Мцъдящиди  ися 1944-ъц  илдя  Тябриздя  няшр 

етдирдийи китабында 2500-дян артыг аталар сюзц вя мясял чап етмишдир 

(47,  151). 

Мялумдур  ки,  Милли  щюкумятин  илк  декретляриндян  бири  иля 

Азярбайъан  дили  дювлят  дили  елан  олунду.  Щямин  декретин  бир 

бяндиндя  аьыз  ядябиййаты  нцмуняляринин  топланма,  няшр,  тядгиг 

олунма  вя  хцсусян  онлардан  мяктяблярдя  гираят  нцмуняляри  кими 

истифадя олунмаг зяруряти гейд едилирди.  



Эцней Азярбайъанда 

фолклоршцнаслыг 

 

75

Милли  щюкумятин  мювъуд  олдуьу  чох  гыса  мцддят  ярзиндя 



Эцней  Азярбайъанында  бюйцк  мигйасда  байаты,  аталар  сюзц, 

мярасим няьмяси, ойун, наьыл вя башга нцмуняляр йазыйа алынды (48, 

с-58-59). Онларны мцяййян гисми «Азярбайъан» гязетиндя вя башга 

няшрлярдя  ишыг  цзц  эюрдц.  Лакин  бу  чох  узун  чякмяди.  Милли 

щюкумятин деврилмясиндян сонра Азярбайъан дилиндя олан мятбуат 

баьланды.  Узун  мцддят  ел  ядябиййатынын  топланма  вя  няшри  ишиндя 

бир  дурьунлуг  йаранды.  Лакин  буна  бахмайараг  аьыз  ядябиййаты 

милли йаддашдан силинмяди. Милли дилдя гязет вя журналларын йохлуьу, 

истяр  шащ,  истярся  дя  мцхтялиф  ондан  сонракы  Хомейни  режими 

дюврцндя аьыз ядябиййатынын унудулуб эетмясиня эятириб чыхармады. 

Эцней  Азярбайъанында  аьыз  ядябиййатыны  шифащи  нитгдяки  актив 

мювгейи  она  йени  тяравят  верди.  Айры-айры  мярасимлярдя, 

байрамларда, хцсусян даща дябдябяли кечирилян вя ислам эюрцшляри иля 

баьланылан  Новруз  байрамында  айин,  етигад  вя  мярасимляря, 

мейдан тамашасы вя ойунлара, айры-айры дейим вя фаллара

 

йени щяйат 



верди. 

Бир  сыра  аьыз  ядябиййаты  нцмуняляри,  мясялян  «Дядя  Горгуд» 

бойлары, байатылар М.Я. Фярзаня тяряфиндян щазырланыб няшр олунду. 

Доктор 


С.Ъавидин 

тяшяббцсц 

иля 

икиъилдлик 



«Азярбайъан 

фолклорундан  нцмуняляр» (Тещран, 1966, 1981), тапмаъа, 

йанылмаг, аталар сюзц вя мясяллярдян ибарят мцхтялиф мяъмуяляр няшр 

едилмишдир. 

Эцней  Азярбайъаны  фолклорунун  топланмасы,  няшри  вя 

тядгигиндя  эюркямли  дювлят  хадими  Ъ.Щейятин  Азярбайъан  дилиндя 

няшр  етдийи  «Варлыг»  журналынын  фяалиййятини  хцсусиля  гейд  етмяк 

лазымдыр.  Вахташыры  олараг  бу  журналда  аьыз  ядябиййаты 

нцмуняляринин сечмя вариантлары чап едилмиш, онларла баьлы мараглы 

мцлащизяляр  гязетин  сящифяляриндя  юз  яксини  тапмышдыр.  Сяксянинъи 

иллярин  яввялляриндян  Тябриз  радио  вя  телевизийасына  верилян  фолклор 

нцмуняляри,  хцсусиля  ашыг  йарадыъылыьына  даир  мусигили  верилишляр  аьыз 

ядябийатынын  горулуб  сахланмасы  вя  эениш  кцтляляря  чатдырылмасы 

сащясиндя эюрцлян ишлярдян иди. 

Эцней  Азярбайъанында  мящяббят  дастанларынын  «Ясли  вя 

Кярям»ин, «Шащсяням  вя  Гяриб»ин, «Тащир  вя  Зющря»нин  еляъя  дя 

диэяр  ашыг  дастанларынын  эениш  шярщ,  гейд,  изащ  вя  мцгяддимялярля 

няшр едилмяси диггяти ъялб едир.  

Сон  иллярдя  Азярбайъан  фолклорунун  цмуми  нязяри  мясяляляри 

барядя  дя  мцяййян  ишляр  нязяря  чарпмагдадыр.  Бу  сащядя  хцсусиля 

Я.Фярзанянин вя Ъавад Щейятин тягдиря лайиг ишляри вардыр. 


 

76

Ъавад Щейятин «Азярбайъан шифащи халг ядябиййаты» ясяри бцтцн 



гцсурларына  бахмайараг  Азярбайъан  халгынын  шифащи  йарадыъылыьыны 

ващид,  бцтюв  Азярбайъан  фолклору  контекстиндя  юйрянмяк  ишиндя 

эярякли бир тяшяббцсдцр.  

Дюврцнцн  эянъ,  истедадлы,  щяйатдан  вахтсыз  эетмиш  эюркямли 

фолклоршцнасы  Яли  Кямалинин  эцней  фолклоруну  топламаг,  йазыйа 

алмаг сащясиндяки явязсиз фяалиййяти бу эцн эениш  тягдир едилмякля, 

бу  зянэин  мяняви  сярвятин  няшринин  актуаллыьы  диггяти  ъялб 

етмякдядир. 

Эцней  Азярбайъаны  фолклорунун  топланма,  йазыйа  алынма  вя 

няшри  иши  йени  йцксялиш  яряфясиндядир. XXI яср  бу  зянэин  мяняви 

сярвятин  чох  эениш  вя  мцхтялиф  чешидли  нцмуняляринин  дцнйа 

халгларына тягдим едиляъяйиня бюйцк цмидляр бяслянмякдядир. 

 

Азярбайъан 



мцщаъирят 

ядябиййатшцнаслыьынын  ян  мцщцм  бир 

голуну 

фолклоршцнаслыг 



тяшкил 

етмякдядир. 

Ящмяд 

Ъяфяроьлу, 



Ъейщун Щаъыбяйли, Мящяммяд Ямин 

Рясулзадя,  Щцсейн  Байкара,  Мирзя  Бала  Мяммядзадя  вя  башга 

мцяллифляр  сюз  сянятимизин  илкин  гайнагларынын  истяр  елми,  истярся  дя 

сийаси мцстявидя дяйярляндирилмясиндя ъидди сяйляр эюстярмишляр. 

Мцщаъирят  фолклоршцнаслыьында  Азярбайъан,  цмумян  тцрк 

шифащи  сюз  сянятинин  яксяр  жанрлары  тядгигата  ъялб  едилмишдир.  Лакин 

фолклорчулар  даща  чоз  епос  сянятиня  диггят  вермиш, «Китаби  Дядя 

Горгуд», «Короьлу», «Гачаг  Няби», «Гачаг  Кярям»  кими 

гящряманлыг  дастанларынын  юйрянилмясиня,  тяблиьиня  чалышмышлар.  Бу 

да бир тяряфдян епос сянятинин бядии- естетик тутуму вя камиллийи иля 

баьлыдырса, диэяр тяряфдян бу жанрын миллятин сюйкюкц, тарихи йаддашы, 

гящряманлыг бир баьлы мягамлары даща ъанлы шякилдя йашатмасыйла иля 

ялагядардыр.  Тясадцфи  дейилдир  ки,  М.Я.Рясулзадя,  Щ.Байкара  кими 

мцяллифлярин  ясярляриндя  Азярбайъан  епос  сяняти  нцмуняляри  бязян 

сийаси йюндя тящлиля чякилир, бу ясярлярдян алпярянлик тарихимизин бядии 

юрняйи кими бящс олунур. 

Мцщаъирят 

фолклоршцнаслыьынын 

инкишафында 

хцсусиля 

«Азярбайъан  йурд  билэиси»  дярэисинин  хидмятляри  данылмаздыр.  Бу 

дярэинин сящифяляриндя Ящмяд Ъяфяроьлу, Садиг Сснан, Сялим Ряфиг, 

Мирзадя  Мустафа  Фяхряддин  вя  башга  Азярбайъан  мцщаъирляринин, 

щабеля  мяшщур  тцрк  ядябиййатшцнасы  М.Ф.Кюпрцлцзадянин,  бюйцк 

сийаси  мцщаъид  Зяки  Вялиди  Тоьанын  ясярляринин  няшр  олунмасы 

Азярбайъан мцщаъирят 

фолклоршцнаслыьына 

бир бахыш 


 

77

сонракы дюврлярдя фолклоршцнаслыьын инкишафына ъидди тясир эюстярмиш, 



онун 

башлыъа 


истигамятлярини 

мцяййянляшдирмишдир. 

Совет 

фолклоршцнаслыьы  дюврцндя  милли  дастанларымызын  феодал-патриархал 



адят-янянялярини йашатдыьы цчцн йасаг вя инкар олдуьу бир мярщялядя 

онун  тядгиги  вя  тяблиьиня  эениш  мейдан  верян  мцщаъирят 

фолклоршцнаслыьы  шифащи  сюз  сянятимизин  щям  тядгиги,  щям  дя  тяблиьи 

истигамятиндя бюйцк уьурлара наил олмушдур. 

Мцщаъирят  фолклоршцнаслыьында  Ящмяд  Ъяфяроьлунун (1874-

1953)  хцсуси  йери  вардыр.  Халг  ядябиййатынын  тядгигиня  хцсуси 

щяссаслыгла  йанашан  алим,  Азярбайъан  фолклор  нцмунялярини  щям 

халгын  бядии  тяфяккцрцнцн  хцсусиййятлярии,  естетк  мядяниййяти  якс 

етдирян  йарадыъылыг  факты  кими,  щям  дя  дилин  лексик,  грамматик  вя 

диалектоложи  ъящятляриня,  тарихи  инкишаф  йолларына  ишыг  салан  лингвистик 

материал кими нязярдян кечирирди. Бу мягамда онун арашдырмалары 

ядябиййатшцнаслыг  вя  дилчилийин  тящлил  методларыны  юзцндя  бирляшдирир, 

ъидди  филоложи  тядгигат  сяъиййяси  дашыйырды.  Мцяллифин  «Азярбайъан 

йурд  билэи»синдя  чап  олунмуш  «Азяри  халг  ядябиййатында  сайачы 

сюзляр» тядгигаты, «Эянъя диалектиндя 75 Азярбайъан байатысынын дил 

бахымындан  тящлили»  докторлуг  диссертасийасы, «Дядя  Горгуд 

дастанларынын  антропонимляр  системи»  вя  б.  йазылары  беля 

арашдырмалардандыр. 

Ящмяд  Ъяфяроьлунун  фолклоршцнаслыг  тядгигатлары  Азярбайъан 

аьыз  ядябиййатынын  тяблиьи  иля  йанашы,  онун  топланмасы  вя 

арашдырылмасынын  мцхтялиф  йюнлярини  вя  проблемлярини  ящатя 

етмякдядир.  О,  халг  ядябиййатына,  елин  йаратмыш  олдуьу  сярвятляря 

информасийа  мянбяйи  кими  йанашыр,  щямчинин  йазылы  ядябиййатла 

шифащи  ядябиййатын  ялагя  вя  чарпазлашмасынын    ян  эизли  гатларыны 

ачмаьа  сяй  едир,  бунунла  йазылы  ядяби  юрняклярин  ъаваб  вермядийи 

суаллара айдынлыг эятирмяйя чалышырды. 

Шифащи  ядябиййатын  зянэин  голларындан  олан  дастанлар  халгын 

гящряманлыг тарихини, мцбаризя язмини , сосиал-сийаси тякамцлцнц якс 

етдирдийи,  щяабеля  яхлаги-естетик  бахышларыны  йаратдыьы  цчцн  щяля 

йарадыъылыьынын еркян чаьларындан алимин диггят вя мараьыны чякмиш, 

о,  айры-айры  йазыларында  «Китаби-Дядя  Горгуд», «Ашыг  Гяриб», 

«Короьлу», «Гачаг  Няби»  кими  епик  йарадыъылыг  нцмуняляри 

щаггында ятрафлы данышмыш, бу гиймятли абидяляри бцтцн аспектляри иля 

тящлил етмяйя чалышмышдыр. 

Ящмяд  Ъяфяроьлунун  Азярбайъан  халг  ядябиййаты  иля  баьлы 

тядгигатларындан  данышаркян,  онун  фолклорумузун  зянэин  вя 

мцщцм  голларындан  олан  ашыг  йарадыъылыьына  даир  ясярляриня 



 

78

тохунмаьа  ещтийаъ  вардыр.  Мцщаъир  алимин  ашыг  сянятиня  щяср 



олунмуш  ахтарышлары  бу  сянятин  халгымызын  бядии  тяфяккцр 

хцсусиййятляринин, естетик мядяниййятинин, тарихи йаддашынын, арзу вя 

идеалларынын ачыгламасы истигамятиндя олмасы диггяти ъялб едир. 

Мцяллифин «XVI яср  азяри  саз  шаирляриндян  Туфарганлы  Аббас», 

«Тярякямя аьзы иля щцдуд бойу саз шаирляриндян Дядя Гасым» кими 

арашдырмалары онун ашыг сянятиня щейранлыьыны якс етдирмякдядир. 

Я.Ъяфяроьлунун  ашыг  ядябиййатына  даир  арашдырмалары  бир  нечя 

аспекти  иля  тягдир  олунмаьа  лайигдир.  Щяр  шейдян  юнъя,  бу 

арашдырмаларын  ещтива  етдийи  материал  йени  вя  орижиналдыр,  даща 

доьрусу, онун юзцнцн топлайыб цзя чыхардыьы  материаллардыр. Диэяр 

тяряфдян,  алим  бир  чох  фолклоршцнаслардан  фяргли  олараг  топладыьы 

мятнляр цзяриндя ядяби диля уйьунлашдырма иши апармамыш, мятнлярин 

бакирялийинин,  шивя  вя  лящъя  цнсцрляринин  горунмасына  диггят 

йетирмишдир.  Еля  буна  эюря  дя  Я.Ъяфяроьлунун  топлайыб  няшр  етдийи 

ашыг  шери  нцмуняляри  йайылмыш  диэяр  уйьун  вариантлардан  юз  дил 

хцсусиййяти вя колоритиня эюря сечилмякдядир. 

Я.Ъяфяроьлунун  мифолоэийа  иля  баьлы  арашдырмалары  да 

диггятялайигдир  «Азяри  тцрк  ядябиййатында  батил  етигадлар», 

«Анадолу  вя  Азярбайъан  и  ушаг  фоклорунда  шаманизм  галыглары», 

«Азярбайъан  вя  Анадолу  фолклорунда  сахланан  ики  шаман  танрысы» 

кими тядгигатлары онун мифолоэийа иля ардыъыл мяшьул олдуьуну вя бу 

сащядя бир сыра уьурлар ялдя етдийини эюстярмякдядир. 

1942-1951-ъи  иллярдя  Тцрк  Дил  Гуруму  Я.Ъяфяроьлунун 

топлайыб тяртиб етдийи фолклор материалларындан ибарят йедди ири щяъмли 

силсиля  китаб  няшр  етмишдир.  Бу  силсилянин  илк  китабы  олан  «Дору 

елляримиз  аьызларындан  топламалар»  Гарс  вя  Ярзурумда  йашайан 

азяри  тцркляринин  аьыз  ядябийааты  нцмунялярини  якс  етдирмякдядир. 

Бундан  ялавя,  мцяллифин  «Азярбайъан  дили  вя  ядябиййатынын  дюнцм 

нюгтяляри»  тядгигатынын  да  халг  ядябиййаты  иля  ялагяли  мягамлары 

вардыр. 


Я.Ъяфяроьлуну бир фолклоршцнас кими сяъиййляндиряркян, илк юнъя 

онун  арашдырмаларында  ел  сяняти  юрнякляринин  ъоьрафи  сярщядляринин 

бцтцн  эенишлийи  иля  ещтива  олундуьуну  вурьуламаг  лазым  эялир. 

Мцщаъир  ядиб  истяр  вятянимизин  гузейиндя,  истярся  дя  эцнейиндя 

йайылмыш  фолклор  абидялярини  манеясиз  дяйярляндирмяк  имканына 

малик  олмушдур.  Диэяр  тяряфдян,  онун  арашдырмалары  фолклор 

маиериалларынын  щяртяряфли,  комплекс  (ядяби-естетик,  дил,  тарих, 

етнографийа,  етигад  вя  с.)  тящлили  вя  тядгиги  методуна  сюйкянир. 

Енсиклопедик  тяфяккцр  тярзиня  вя  эениш  йарадыъылыг  ерудисийасына 


 

79

малик  олдуьу  цчцндцр  ки,  Я.Ъяфяроьлунун  арашдырмалары  милли 



дцшцнъянин бцтцн мярщяля вя шахялярини мящарятля говушдурур. 

Мцщаъирятдя  йаранан  фолклоршцнаслыьын  инкишафында  Ъейщун 



Щаъыбяйлинин (1891-1962)  елми  ахтарышларынын  хцсуси  дяйяри  вя  чякиси 

вардыр.  Ъейщун  Щаъыбяйлинин  щяля  вятяндя  икян  академик  В.В. 

Радловун  тяртиб  етдийи  «Тцрк-татар  диалектляри  коллексиайсы»  цчцн 

йазмаьа  башладыьыц,  сонралар  профессор  А.Н.  Самойловичин 

ялйазмасыны  охуйуб  тягдир  етдийи  «Гарабаьын  диалекти  вя  фолклору» 

адлы  ясяри  мцщаъирят  фолклоршцнаслыьында  хцсусий  йер  тутмагдадыр. 

Ядиб  мцщаъирятдя  йашадыьы  иллярдя  вахтиля  русъа  йаздыьы  вя  фолклор 

материалларыны кирил ялифбасы иля щазырладыьы бу ясяр цзяриндя иши давам 

етдирмиш,  мятнляри  ися  латын  графикасында  ишляйяряк, 1934-ъц  илдя 

Парисдя чыхан «Асийа» журналында дяръ етдирмишдир.     

Ъ.Щаъыбяйли    ясяря  йаздыьы  «Сюз  юнц»ндя  тядгигатын  йаранма 

тарихини 

беля 

цмумиляшдирмишдир: «Гарабаьда 



кечирдийим 

мязуниййятляр  заманы  мян  юзя  тядгигатларымы  тамамлайырдым. 

Лакин  мцщарибянин  вя  сонрадан  ингилабын  нятиъяляри  мяня  юз 

топлуму  битирмяйя  мане  олдулар.  Диэяр  тяряфдян  кечмиш  Русийа 

империйасы  яразисиндя  баш  вермиш  сиайси  дяшикликляр  вя  Франсайа 

эятирян миссийа мяни рус шяргшцнаслары мцщитиндян узаглашдырды. Бу 

шяраитдя  мян  бу  иши  яввял  академик  рус  ялифбасында  олан 

транскрипсийаны  дяйишмякля  вя  мятнин  яввялъя  рус  дилиня  едилмиш 

тяръцмясини франсыз дилиня тяръцмя иля явяз едяряк Асийа ъямиййятиня 

тягдим етмяйи гярара алдым» (49, с-29). 

«Гарабаьын  диалекти  вя  фолклору»  ясяри  вятянимизи,  дилимизи, 

етнографийамызы  юйрянмяк  цчцн  гиймятли  бир  мянбядир.  Отуз  цч 

кичик  бюлмядян  ибарят  олан  ясярдя  байаты,  алгыш,  гарьыш,  охшама, 

лайла,  аьы,  щярбя-зорба  вя  с.  кими  фолклор  материаллары  топланыб 

системляшдирилмишдир.  Вя  тядгигатын  мцщцм  юзяллийи  орасындадыр  ки, 

мцяллиф  тягдим  етдийи  фолклор  материалларынын  шивя  хцсусиййятлярини 

горуйуб сахлайа билмишдир. 

Мцщаъират 

илляриндя 

М.Я.Рясулзадянин 

(1884-1955) 

йарадыъылыьында  да  фолклорла  баьлы  тядгигатлар  хцсуси  йер 

тутмагдадыр.  Хцсусиля,  мцяллиф  «Китаби-Дядя  Горгуд»  епосу  иля 

баьлы  мцщцм  тядгигатлар  апармыш,  ясярин  мяншяйи  иля  баьлы  мараглы 

фикирляр сюйлямишдир. 

М.Я.Рясулзадянин 

«Дядя 

Горгуд 


дастанлары» 

адлы 


мягалясиндя  мцяллифин  юзцнцн  дя  гейд  етдийи  кими, «Тцрк  халг 

ядябиййатынын  шащ  ясяри»  олан  дастан  «ядябиййат  вя  сянят 

бахымындан»  дейил,  садяъя  олараг  идеоложи  йюндян  тящлиля 


 

80

чякилмишдир.  Бу  мянада  «Дядя  Горгуд»  дастанларынын  мейдана 



эялмяси иля баьлы мцяллифин гянаятляри дя мараг доьурур. 

1942-ъи  илдя  «Ислам-тцрк  енсиклопедийасында»  дяръ  етдирдийи 

«Азярбайъан  етнографийасы»  адлы  йазысында  епосун  йаранмасыны 

сялъуглардан  вя  моьоллардан  сонра  етник  бахымдан  оьузлашмыш 

Азярбайъанын  кцлтцр  етибары  иля  дя  оьузлашмасы  да  факты  кими 

дяйярляндирян  мцяллиф  «Дядя  Горгуд  дастанлары»  мягалясиндя 

щямин  фикирляри  беля  цмумиляшдирир: «X-XI  йцзилликлярдя  Орта 

Асийадан  Азярбайъана  кцллиййятли  тцркмян  тайфалары  эялди.  Бунлар 

кяндлярийля  бярабяр  оьуз  гящряманлыг  хатирялярини  дя  эятирмишдиляр. 

Йерли  Азярбайъан  шяртляриня  уйан  бу  хатиряляр  бядии  ядябиййат  вя 

дастанлар  шяклини  алдылар. «Дядя  Горгуд»  дастанлары  иштя  бу 

дастанлардыр» (50, 6). 

Мцщаъир  фолклоршцнаслыьынын  аьыз  ядябиййатымызын  мцхтялиф 

нцмуняляри  вя  проблемляри  барядя  дяйярли  мцлащизяляри  вя 

тядгигатлары  вардыр.  Ъ.Щаъыбяйли,  М.Я.Рясулзадя  иля  йанашы 

Щ.Байкара,  М.Б.  Мяммядзадя,  Сялим  Ряфиг,  Садиг  Сянан, 

Мирзадя  Мустафа  Фяхряддин  вя  б.  мцщаъир  фолклоршцнасларын 

ясярляриндя  дя  халг  ядябиййатынын  мцхтялиф  жанрлары  вя  проблемляри 

эениш тядгигата ъялб едилмишдир. 

 

Бядии  сюз  мцхтялиф  нювляр,  жанрлар,  шякил 



вя  формалар  йаратмышдыр.  Бцтцн  бу 

чохъящятлилик 

узун 

мцддятдян 



бяри 

ядябиййатшцнаслыьын  тядгигат  обйекти  олмуш,  онларын  щяр  биринин 

йаранмасы,  формалашмасы  барядя  фикирляр  мейдана  чыхмышдыр.  Еля 

щямин  тядгигатларда  йаранан  мцхтялиф  сюз  йарадыъылыьы  нцмуняляри 

тяснифат групларына айрылмыш, ядябиййат нювляри бюлцндцйц кими, айры-

айры жанрлар да тяснифат групларына, нювляря вя шякилляря айрылмышдыр. 

Бяс  ядябиййатын  юзц  неъя,  тясниф  едиля  билярми?  Ядябиййат 

арашдырыъылары  бядии  ядябиййатын  юзцнц  дя  фярди  хцсусиййят  вя 

кейфиййятиня,  щяйаты  якс  етдирмя  форма  вя  шяклиня,  еляъя  дя  дахили 

структуру  вя  системиня  эюря  шифащи  вя  йазылы  ядябиййат  групларына 

айырмышлар.  Дцнйа  нязяри  фикриндя  олдуьу  кими,  Азярбайъан 

ядябиййатшцнаслыьында  да  бу  мясяля  диггят  мяркязиндя  олмуш,  бу 

барядя мцхтялиф фикирляр сюйлянилмишдир. 

Щяля ясрин яввялляриндя Ф.Кючярли ядябиййаты  ики гисмя айырараг 

йазырды: «Бир гисм аьызда сюйлянянляр, нягл щекайятлярдян, ъцрбяъцр 

милли  няьмялярдян,  ашыг  сюзляриндян,  мясяллярдян,  тапмаъалардан, 

йанылтмаълардан, аьычы сюзляриндян, байатылардан ибарятдир. Бу гисм 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   4   5   6   7   8   9   10   11   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin