Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə9/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   53

Фолклор вя  

йазылы ядябиййат 

 

81

ядябиййата ядябиййати-лисани вя йа яфващи, йахуд ел ядябиййаты дейилир 



(9, 27). «Гялями ядябиййат ися башга тярз иля вцсала эялир. Бурада щяр 

бир наьыл вя щекайянин мяхсуси катиби вя мцншиси вя щяр бир тяснифин 

юз мцсяннифи вя щяр бир шер вя гязялин мцяййян шаири вардыр (9, с-29). 

Щ.Зейналлы ися бир сыра рус нязяриййячиляриня истинадян ядябиййаты 

мянзум  вя  мянсур  гисмляря  бюлцрдц.  Байаты,  той  няьмяси,  бешик 

башы  няьмяляри,  нянниляри,  аьылары,  ямяк  няьмялярини,  мейхана, 

тярифлямя вя башга поетик нцмуняляри мянзум гисмя, дастан, наьыл, 

гаравялли,  яфсаня,  тапмаъа,  аталар  сюзц  вя  мясялляри,  тямсилляри 

мянсур гисмя аиди едирди (10,с-129). Доьрудур, Щ.Зейналлы бир сыра 

кичик  жанрлара,  хцсусян  тапмаъа,  аталар  сюзц  вя  мясялляря  тяснифат 

групунда  йер  айырмаса  да,  ядябиййаты  епик  вя  лирик  цслуба  уйьун 

тясниф  едирди.  Тябии  ки,  сюз  сянятинин  юзцнямяхсус  яламят  вя 

хцсусиййятляри  вар,  еля  онлары  ясас  эютцрмякля  дя  ону  груплара, 

бюлэцляря  айырмаг  лазымдыр.  Бу  мянада  яввялки  арашдырыъылар  кими, 

биз  дя  ядябиййатын  шифащи  вя  йазылы  гисмя  айрылдыьы  фикриндя  олмагла 

онларын  щяр  биринин  −ядябиййатын  шифащи  вя  йазылы  голлара  айрылмасы, 

щяр биринин юзцнямяхсус хцсусиййятляря малик олмасы тябии ки, онлар 

арасындакы  цмумилийя  хялял  эятирмир.  Шярти  олараг  йазыйа  гядярки 

дюврц  ящатя  едян  аьыз  ядябиййаты  юз  ганунауйьунлуглары,  йазыдан 

сонракы  дюврцн  нцмуняси  олан  йазылы  ядябиййат  ися  юзцнямяхсус 

хцсусиййятляри якс етдирир. 

Аьыз  ядябиййаты  иля  йазылы  ядябиййат  арасындакы  цмумиликляр 

интящасыздыр.  Лакин  онларын  башлыъа  цмумилийи  тябии  ки,  хырда 

чохъящятлиликляри цстяляйир. Одур ки, охшарлыгларын хырда тяфяррцфатына 

вармадан башлыъа ъящятляр нязяри даща артыг  ъялб едир.  

Аьыз ядябиййаты иля йазылы ядябиййатын ортаглыьынын цмуми ъящяти 



щяр икисинин сюз сяняти олмасыдыр. Щям шифащи, щям дя йазылы ядябиййат 

сюз материалына, сюзцн бядии ифасына ясасланыр. Щяр икиси щяйаты бядии 

образларда,  лирик  поетик  гялиблярдя,  эениш  епик  лювщялярдя,  эярэин 

драматик  сящнялярдя  якс  етдирир.  Щяр  икиси  поетик  гялибляря,  ядяби 

тялябляря  вя  юлчцляря  ясасланыр.  Щяр  икиси  цчцн  поетик  ифадя  тярзи, 

тящкиййя  вя  епик  яняня  сяъиййявидир.  Цмумиликлярин  тяфяррцатына 

варанда  сюз  сянятинин  щяр  ики  сащяси  щисс  вя  емолсийаларын  бяди 

тяряннцмц,  сцжет,  мотив,  образ  системи,  образын  защири  вя  дахили 

алямини,  характерини  ифадя  етмяк  бахымындан  цмумиликлярля 

яламятдар олмасы нязяря чарпыр. Бцтцн бунлар ися щяр ики ядябиййатын 

мцяййян  шякля,  мязмуна,  стуктура  малик  олдуьуну  тясдигляйир. 

Шякил  вя  формалар,  мязмун  вя  стуктур  тяркибляр  арасында  да 

охшарлыглар  мювъуддур.  Онларын  щяр  бирини  диэяриндян  айыран 


 

82

ъящятляр дя йох дейилдир.  



Сюз  сянятинин  щяр  ики  сащяси  халгын  йцксяк  мяняви-яхлаги 

дяйярлярини,  милли  елемент  вя  хцсусиййятлярини  аз  вя  йа  чох  дяряъядя 

яск  етдирир.  Бцтцн  бу  зянэин  цмумиликлярля  йанашы  шифащи  вя  йазылы 

ядябиййат йцксяк естетик дяйяр мянбяйи кими дя баша дцшцлцр.  



Шифащи  вя  йазылы  ядябиййат  ейни  заманда  щяр  бири  юзцня  мяхсус 

йаранма, йайылма вя формалашма хцсусиййятляриня вя кейфиййятляриня 

малик ики естетик системдир –фолклор вя ядябийат естетик системи (51, 6). 

Мялумдур  ки,  щягигяти  дяркетмя  вя  бядии  тяъяссцмц 

бахымындан  аьыз  ядябиййаты  иля  йазылы  ядябиййатын  цслубу  ейни 

дейилдир.  Тясадцфц  дейилдир  ки, «фолклор» (52, 7) йарадыъылыьын  хцсуси 

формасыдыр.  Спесифик  хцсусиййятя  малик  «ядяби  яняня  кяскин  шякилдя 

фолклор  яняняси  анлайышындан  фярглянир (52,12). Фолклору  йазылы 

ядябиййатдан  фяргляндирян  башга  фактлар  да  вардыр.  Яэяр  бу 

фярглярин  биринъи  эюстяриъяси  йухарыда  дейилдийи  кими,  шифащи  йолла 

йараныб 

йайылмасы, 

мятнин 

мцхтялиф 



шякилли 

дяйишкянлийи, 

вариантлашмасы, поетик анлайышларын сабит янянявилийи вя нормативлийи, 

бядии  сцжетин  образлылыьынын  стеротиплийи,  поетик  сцжет  ситуасийалары  вя 

щадися мяканынын даимилийи, мцяййян фикри ифадя етмяк цсуллары вя йа 

имканларынын  естетик  рянэарянэлийин  (мяналарын  еквивалентлийинин) 

олмасыдыр. 

Тябии  ки,  шифащи  ядябиййаты  йазылы  ядябиййатдан  айыран  башлыъа 

фярг 

онун 


коллектив 

йарадыъылыгла 

баьлылыьыдыр. 

Коллектив 

йарадыъылыгда  мцяййян (53, 49) фярдилийи  инкар  етмяк  тяби  ки, 

мцмкцн  дейилдир.  Чцнки  коллектив  юзц  фярдлярдян  ибарятдир. 

Йарадыъылыг  материаллары  коллективя  фярдлярдян  дахил  олур,  фярдин 

йарадыъылыьы  коллектив  тяряфиндян  ъилаланыр.  Бир  факта  да  диггят 

йетирмяк  эярякдир.  Фярд  мцяллифляшмир,  даща  доьрусу  фярди 

йарадыъылыг юзц дя анонимдир. О, шяхсляшмир, ононим коллектив цзвц 

щалында  галыр.  Она  эюря  дя  шифащи  йарадыъылыг  бцтцн  деталларында 

коллективлик хцсусиййятляри фярдилийи дя ящатя едир. Бу ися юзцнлцйцндя 

йухарыда дейилдийи кими фярд-коллектив-фярд-коллектив дюврц принсипини 

йарадыр (54,с-28).  Щямин  дюврц  систем  аьыз  ядябиййатынын  даими 

олараг  шифащи  нитгдя  дювриййясин  тяминат  верир,  ону  зянэинляшдирир, 

щяр бир дюврцн йени иътимаи-сийаси, яхлаги, мяняви дяйярляри фондунда 

реконструксийа системини йарадыр.  

Йазылы ядябийаты фолклордан фяргляндирян хцсусиййяляр дя вардыр. 

Бу тякъя эерчяклийин дярк едиляряк тяъяссцм етдирилмя цсусу иля дейил, 

щям  дя  щяйат  щадисяляринин  бядии  сечими  вя  типикляшдирилмяси 

принсипляри  иля  тарихи  шяртлянмиш  естетик  яламятляр  мяъмууна, 


 

83

«гящряманын  йарадылмасы»  техникасына  (М.Горки),  абстракт 



тяфяккцр  формасына,  йарадыъылыг  фярдилийиня,  йазылы  мятнин 

«канониклийиня» (гятилийиня  вя  дяйишмязлийиня)  эюря  фярглянир. 

Тящкиййя  материалына  мцнасибят,  щямчинин  ону  фолклор  вя  йазылы 

ядябиййаты бир-бириндян фяргляндирян илкин яламятлярдяндир: фолклорда 

бу фярди, мцяллифли дейил; йазылы ядябиййатда ися  материала мцнасибят 

мцяллифин мянтигиндян вя онун мцяллиф тяряфиндян шярщ едилмясиндян 

данышмаьа щяр ъцр ясас вардыр (51, с-23). 

П.Р.Богатырйов  вя  Р.О.Йакобсона  эюря  ися  фолкларла  йазылы 

ядябиййат арасындакы ясас фярг ондадыр ки, «биринъиси langue»-я (йяни 

фолклар – дил системиня) икинъиси, йазылы ядябиййат ися фярди нитг дилиня 

мейллидир (52,с-121-123). 

Шифащи  ядябиййатла  йазылы  ядябиййатын  ейни  заманда  гаршылыглы 

ялагяси вя йа тямасы да лабцддцр. Мцгайися едилян анлайышларын вя йа 

йарадыъылыг  сащяляринин  бир-бири  иля  мцнасибяти,  гаршылыглы  асылылыьы  да 

лабцддцр. Бу ися тарихи инкишафын мцхтялиф дюврляриндя ейни олмур вя 

бир  чох  диэяр  ашаьыдакы  сябяблярля  мцяййянляшдирилир:  халгын  бядии 

мядяниййятинин (о ъцмлядян шифащи мядяниййятин) сявиййяси.  

Йазылы  ядябиййатла  фолклорун  ялагяляринин  мцхтялиф  сявиййяси 

фярди  башланьыъла  коллективин  мцнасибятинин  дяряъясиндян  вя  естетик 

спесификасындан  асылыдыр.  Д.С.Лихагов  йазыр: «орта  ясрляр  ядябиййаты 

фолклора  щяр  шейдян  яввял  уйьундур  ки,  онларда  фярди  башланьыъла 

коллективин  мцнасибяти  тяхминян  ейнидир.  Онда  мцяллиф  мцлкиййяти 

щисси кцтляшмишдир» (55,76). 

Бу  вя  йа  диэяр  ядяби  фолклор  нцмунясинин  мянсуб  олдуьу  вя 

мцнасибятдя  олдуьу  «цслуби  формасийаны  мцяййянляшдирмяк  дя 

принсипиал характер дашыйыр» (56,11). 

Эюрцндцйц  кими,  гядим  вя  орта  ясрляр  ядябиййатынын  мювзу, 

мязмун,  щям  дя  цслуб  етибариля  фолклора  йахынлыьы  артан 

истигамятдядир, цмумиликляр чох, фяргляр ися аздыр.  

XI-XIII  ясрляр  ядябиййаты,  хцсусиля  Низами  Эянъявинин 

йарадыъылыьында  бу  ъящят  юзцнц  айдын  эюстярир.  Сонракы  мярщялядя 

халг  ядябиййатынын  щямин  функсийасыны  мцхтялиф  дцнйаэюрцшляр, 

хцсусян,  щцруфилик  вя  суфизм  юз  цзяриня  эютцрцр.  Ислам  дцшцнъяси 

милли  яхлагда  бяргярар  олуб  сабитляшдикъя  мцсялман  мядяниййяти, 

дащи эцълц шякилдя ися Гуран гиссяляри фолклора тясир зямининдя чыхыш 

едир.  Низами  Эянъявинин  «Сирляр  хязиняси»  вя  «Исэяндярнамя»си  бу 

бахымдан  илк  гцдрятли  юрняк  идися,  щямин  тясир  Нясими  вя  Фцзули 

йарадыъылыьында  яняня  сявиййясиня  йцксялир  вя  классик  поезийада 

башлыъа мювгейя йийялянир. 


 

84

Фолклор вя йазылы ядябиййат цчцн сон дяряъя мараглы йарадыъылыг 



просеси XVIII ясрдя  М.П.Вагиф  вя  онун  мцасирляринин  йарадыъылыьы 

зямининдя  юзцнц  эюстярир.  Классик  поетик  янянялярин  сон  дяряъя 

мющкям  бяргярар  олдуьу,  Нясими  вя  Фцзули  ядяби  мяктябляринин 

йцзлярля  давамчысынын  щямин  яняняляри  лайигинъя  давам  етдирмяк 

язминдя олдуьу, яряб вя фарс дилинин поезийада щюкмдар мювгейини 

горуйуб  сахладыьы  тарихи  бир  зяминдя  М.П.Вагиф  вя  онун 

давамчылары  поезийада,  халг  дили  вя  шери  яняняляриня  гайыдырлар.  Бу 

гайыдыш  щям  форма,  мязмун,  щям  дя  милли  дил  юзялликлярини  ящатя 

едир.  Шифащи  ядябиййатла  йазылы  ядябиййатын  бу  тип  гаршылыглы  ялагяси 

ядябиййатын  юзцнцн  тябияти  иля  баьлы  олуб  ъямиййятин  инкишаф 

ганунлары иля билаваситя шяртлянир.  

Шифащи  ядябиййатла  йазылы  ядябиййатын  гаршылыглы  ялагяси  даими 

ябяди  йарадыъылыг  просесидир,онлар  арасында  ня  гядяр  фяргляр  олса, 

щяйаты  якс  етдирмяк  бахымындан  мцхтялифликляр  нязяря  чарпса  да, 

онлары  бир-бириня  гаршы  гоймаг,  дахили  структурларында  инкаредиъи 

сябяб  вя  хцсусиййятляр  ахтармаг  мянасызлыгдан  башга  бир  шей 

дейилдир.  

Шифащи йарадыъылыг ядябиййатын базисидир, йазылы ядябиййат ися онун 

цстгурумудур.  Бцтцн  дюврлярдя  вя  мярщялялярдя  шифащи  йарадыъылыг 

йазылы  ядябиййатын  сцжет,  мотив,  образ  вя  сюз  ъяббяханасы 

функсийаларыны  горуйуб  сахламышдыр.  Шифащи  ядябиййат  бцтцн 

мярщялялярдя  бюйцк  ядябиййатын – йазылы  ядябиййатын  йаранмасында 

билаваситя  мцхтялиф  дяряъя  вя  амплитудаларда  иштирак  етмишдир. 

Мясялян,  диггят  версяк  эюрярик  ки,  дцнйа  ядябиййатында  олдуьу 

кими, Азярбайъан ядябиййатында да ян гцдрятли гялям сащибляри халг 

ядябиййаты  нцмуняляриндян, - щекайятлярдян,  ящвалатлардан, 

рявайятлярдян,  яфсанялярдян,  дейимлярдян,  мясяллярдян,  аталар 

сюзляриндян  вя  с.  фяал  шякилдя  истифадя  етмишляр.  Бюйцк  Низами 

Эянъявинин  «Хямся» - «Сирляр  хязиняси», «Лейли  вя  Мяънун», 

«Хосров вя Ширин»и, «Йедди эюзял» вя нящайят «Искяндярнамя»синдя 

халг  щикмятли  гайнагларыны  шериня  эятирмякля  онлара  ябяди  щяйат 

вермишдир. «Доьру  данышан  гары  иля  падшащын  дастаны», «Йаралы 

ушаьын  щекайяти», «Януширяванла  байгушларын  сющбяти»  вя  диэяр 

щекайяляри, «Лейли  вя  Мяънун»ун  мювзусуну,  йедди  дцнйа 

эюзялинин  ибрятамиз  щекайятлярини,  Хосров  вя  Ширин  ящвалатыны 

зинятляшдирян  халг  щекайялярини,  Искяндярин  щяйаты  иля  баьлы  мин-бир 

яфсаняни  халг  дцшцнъясинин  дярин  гатларындан  эютцрмямишдирми? 

Низами  халгын  дилиндя  эязян  щямин  щекайятляри  гцдрятли  гялями  иля 

поезийайа  эятирмиш,  онлары  даща  да  эюзялляшдириб  йаддаша  щякк 



 

85

етдирмишдир.  

Нясими,  Фцзули,  Вагиф,  М.Ф.Ахундов,  С.Я.Ширвани  вя  йцзлярля 

диэяр  сяняткарымыз  халг  йарадыъылыьы  гайнагларына  дюня-дюня 

мцраъият  етмишляр  вя  бу  эцн  зянэин  поезийамызы,  драматурэийамызы 

вя  нясримизи  халг  гайнагларындан  кянарда  дцшцнмяк  тябии  ки, 

мцмкцн дейилдир.  

Аьыз  ядябиййаты  бцтювлцкдя  йазылы  ядябиййат  цчцн  мянбя 

олмагла  йанашы,  онун  тяк-тяк  жанрларындан  йазылы  ядябиййатда 

истифадя  формалары  да  эениш  вя  интящасыздыр.  Тяк  бир  аталар  сюзцнц 

эютцрсяк  онун  йазылы  ядябиййатда  иштирак  функсийалары  истяр-истямяз 

охуъуну  щейрятляндирмяйя  билмяз.  Беля  ки,  аталар  сюзц  вя 

мясяллярдян  йазылы  ядябиййатда  ясяр  ады  кими  (Н.Вязиров  «Далдан 

атылан  даш  топуьа  дяйяр»),  епиграф  кими («Дюймя  гапымы,  дюйярляр 

гапыны»,  С.Щцсейн  «Ширинназ»),  мцяллифин  дилиндя («эен  газ,  дярин 

газ,  юзцн  дцшярсян»,  С.Рящимов  «Кясилмяйян  кишнярти»),  образын 

дилиндя («Йаман эцнцн юмрц аз олар». Я.Мустафайев «Гыровчайын 

пайыз няьмяси»)  вя с. формаларда истифадя едилир.  

Халг гящряманлары иля баьлы факт вя щадисяляр ири щяъмли няср вя 

драм  ясярляринин  мювзусу  олур.  Гачаг  Кярям, (Ф.Ейвазлы),  Гачаг 

Няби  (С.Рящимов  вя  С.Рцстямов)  вя  башга  халг  гязряманлары  иля 

баьлы ядябиййатымызда дяйярли бядии ясярляр аз дейилдир. Халг йазычысы 

Елчинин «Мащмуд вя Мярйям» романы яслиндя Ясли-Кярям дцшцнъя 

формулуну  бу  эцнки  няслин  йаддашына  ядалятли  шякилдя  щякк  едян 

дяйярли  бядии  щягигятдир.  Бир  чох  бядии  ясярлярдя  мцхтялиф  яфсаня, 

рявайят  вя  гящряманлыг  сялнамяляриндян,  байатыларындан,  мярасим 

няьмяляриндян  алгыш,  гарьыш,  инанъ,  юйцд,  йалварыш  вя  онларла  аьыз 

ядябиййаты  нцмунясиндя  истифадя  едилир.  Бу  ися  йазылы  ядябиййаты 

эюзялляшдирир,  ону  рювнягляшдирир,  милли  дяйярини  артырыр.  Фолклорла 

йазылы  ядябиййатын  гаршылыглы  ялагясиндян  бящс  едяндя  бязи 

арашдырыъылар мцасир ядябиййата цстцнлцк верир, онун халг ядябиййаты 

иля  мцгайисяедилмязлийини  иряли  сцрцрляр (57, 178). Доьрудан  да 

мцасир  ядябиййатын  бязян  еля  нцмуняляриня  тясадцф  олунур  ки, 

онларда аьыз ядябиййаты елеменьляри о гядяр габарыг нязяря чарпмыр. 

Бу  типли  нцмуняляр  дцнйа  ядябиййаты  цчцн  яняняви  олдуьу  кими, 

Азярбайъан  ядябиййаты  цчцн  дя  характерикдир.  Лакин  диггят 

йетирдикдя  онларда  эцълц  бир  фолклоризмин  олдуьу  айдын  нязяря 

чарпыр.  Щятта  милли  дилдя  йазмайан,  рус  вя  йа  яъняби  дилдя  йазыб 

йарадан  сяняткарын  йарадыъылыьы  яксяр  щалда  фолклоризмдян  хали 

дейилдир.  Фолклоризм  (сон  вахтларда  щятта  мифолоэизм)  елементляри 

сяняткарын  фолклор  гайнаьындан  истифадя  едиб-етмямясиндян  асылы 


 

86

олмайараг онун йарадыъылыьында бу вя йа диэяр шякилдя якс олунур. 



Бунун ян йахшы нцмуняси мцасир ядябиййатда яъняби дилдя йазан Ч. 

Айтматов,  О.  Сцлейманов,  Ъ.Щцсейновла  йанашы,  Азярбайъан 

ядябиййатында  И.  Яфяндийевин,  И.Шыхлынын,  алтмышынъы  иллярдян 

башлайарагися  эцълц  шякилдя  Анарын,  Елчинин,  Я.Яйлислинин  вя 

Я.Мустафайевин  йарадыъылыьында  юзцнц  эюстярир.  Мясялян,  Анар 

«Дантенин  йубилейи»  щекайясиндя  щеч  бир  фолклор  атрибутуна 

мцраъият  етмяся  дя  щекайядяки  фолклоризм  эцълц  шякилдя  охуъуну 

милли  шифащи  гайнаглара  апарыб  чыхарыр.  Елчиндя  ися  фолклоризм 

чохшахялидир.  Истяр  щекайяляриндя,  истярся  дя  драмларындакы  эцълц 

фолклоризм  Елчин  нясриндя  мятндахили  фолклоризм  олуб  мцхтялиф 

мягамларда билаваситя фолклора мцраъиятиня сябяб олур вя эениш епик 

лювщялярдя  Елчин  фолклоризми  (бир  чох  щалларда  ися  мифолоэизми) 

охуъу  гялбиня  тямас  едир,  мцстягил  ващид  щалында  ачыгланыр. 

«Мащмуд вя Мярйям»дя олдуьу кими Я.Ялисли нясринин фолклоризми 

бялкя  дя  йазычынын  щеч  хябяри  олмадан  етник  дцшцнъядян  сцзцлцб 

эялир. «Мяним няьмякар бибим»дян башлайараг бу яняня ядибин бир 

чох ясярини ящатя едир. 

Ямир  Мустафайевин  нясриндя  фолклоризм  тясвир  обйектиндя  якс 

олунур. Йазычы щямин обйекти ясярляриндя тез-тез якс етдирир, бир чох 

щалда  ися  ясярляриндяки  шяхс  адларында,  адят  вя  янянялярин,  мярасим 

вя  байрамларын  тясвириндя  ифадя  едир.  Я.Мустафайевдя  нясримиздя, 

И.Яфяндийев  вя  И.Шыхлыйа  мяхсус  йаздычы  мювгейиндян  эялмя 

фолклоризм эцълцдцр. 

Тябии  ки,  бцтцн  бу  план  илкин  мцшащидялярдир.  Мцасир 

ядябиййатымызын  бир  чох  диэяр  проблеми  кимионун  тябияти  цчцн 

яняняви  олан  фолклоризмин,  еляъя  дя  аз  ящямиййятли  олмайан 

мифолоэизмин  юйрянилмяси  щяля  юз  арашдырыъысыны  эюзляйян 

проблемлярдяндир.  Индиликдя  ня  мцасир  ядябиййатымызда  юзцнц 

эюстярян  фолклоризмин  яламятляри  ону  тарихян  зянэин    кюкя  вя 

яняняйя  малик  олдуьуну  эюстярмякля,  ейни  заманда  штифащим 

йарадыъылыгла  эюрцнян  вя  йа  чятин  эюрцнян  мягамларда  гаршылыглы 

ялагя вя тясир шяраитиндя йараныб инкишаф етдийини эюстярир. 

Азярбайъан 

фолклоршцнаслыьынын 

актуал 

мясяляляриндян  бири  дя  аьыз 



ядябиййатын 

тяснифи 

вя 


дюврляшдирилмясидир

Яслиндя 


бу  фолклорун  системли  арашдырылмасы  вя  юйрянилмяси  иля  сых  баьлыдыр. 

Азярбайъан фолклорунун 

тяснифи вя дюврляшдирилмяси 

мяслясиня даир 

 

87

Щяр  щансы  чохсащяли  вя  чохжанрлы  йарадыъылыг  сащясини  дяриндян 



юйрянмяк цчцн биринъи биринъи нювбядя ону дцзэцн груплашдырмаг, 

тясниф  етмяк,  даща  зярурц  щалларда  ися  дюврляшдирмяк,  дюврляр  цзря 

тядгигатлара  ъялб  етмякдир.  Илк  тяснифатлар  ядябиййатын  юзц  иля  баьлы 

иди.  Йяни  аьыз  ядябиййатынын  мязмун  вя  форма  хцсусиййятляри 

мцяййян  истигамятдя  арашдырылдыгдан  сонра  ядябиййатын  шифащи 

ядябиййатдан  башланмасы  тезиси  иряли  сцрцлдц.  Мясял,  Я.Абид, 

Ф.кючярли  ядябиййатын  шифащи  вя  йазылы  ики  голу  эюстярилмякля  милли 

ядябиййатын  «Китаби–Дядя  Горгуд»дан,  йяни  шифащи  йарадыъылыгдан 

башладыьыны эюстярирдиляр. 

 Ядябиййатшцнаслыьын  сонракы  инкишафында  шифащи  вя  йазылы 

ядябиййатын сярщядляри мцяййянляшдирилди, онлар арасындакы цмуми вя 

фярди хцсусиййятляр мцяййянляшдирилди. Щяр биринин тяснифи нюв вя жанр 

принсипи ясасында апарылды.  

Шифащи  ядябиййатын  тяснифат  принсипляри  аршдырылдыгъа  садя 

тяснифатлардан  мцряккяб  тяснифатлара  мейл  эюстярилмяйя,  аьыз 

ядябиййаты  сащяляря  айрылыб  нювляря  бюлцнмяйя,  йахуд  жанрлар  цзря 

тясниф  олунмаьа  башладылар.  Бцтцн  бу  тяснифатлар  цмумиликдя  елми 

принсипляря  ясасланыр  вя  цмумиликдя  аьыз  ядябиййатыны  бцтюв  бир 

йарадыъылыг кими даща эениш вя дяриндян юйрянмяйя  имкан верирди. 

Шифащи  ядябиййатын  эениш  вя  ящатяли  тяснифатлары  иля  йанашы,  айры-айры 

жанрларын тяснифи дя проблеми ятрафлы юйрянмяйя имкан верирди.  

Фолклорун тяснифи мясяляляри илк дяфя Авропа фолклоршцнаслыьында 

эениш  тядгигат  обйекти  олмушдур.  Авропалылар  фолклору  илк  яввял 

етнографийа,  психолоэийа,  бир  сыра  щалларда  сосиолаэийа  вя  халг 

тамаша,  айин  вя  етигадлары  мяъмуунда  эютцрцрдцляр.  Беля  щалларда 

фолклор  йухарыда  адлары  чякилян  сащялярин  елементлярини  юзцндя  якс 

етдирян бир йарадыъылыг сащяси щесаб едилирди. Лакин щяр бир йарадыъылыг 

сащяси  онун  юзцня  мяхсус  хцсуси  предмети  иля  мцяййянляшдириля 

билярди вя тябии ки, фолклорун предмети дцрцстляшдирилдикдян сонра о, 

психолоэийа,  етноррафийа,  антрополоэийадан,  айрылыб  мцстягил 

тядгигат  обйекти  кими  юйрянилмяйя  башлады.  Сон  вахтлара  гядяр  бир 

сыра  жанрлар  мясялян,  ойун,  мейдан  тамашалары  вя  с.  етнографийа 

щесаб  едилдийиндян  онлардакы  фолклор  елементляри  нязяря  алынмыр  вя 

ойунлар  кими,  драматик  нювцн  бир  сыра  жанрларыф  фолклоршцнаслыьын 

диггят мяркязиндян кянарда галырды. 

Фолклорун  нювляр  вя  жанрлар  цзря,  еляъя  дя  щяр  бир  жанрын 

юзцнямяхсус  тяснифаты  цмумиликдя  ону  бцтюв  бир  ващид 

щалындаюйрянмяйяимкан  верир.  Бунула  беля,  фолклорун  дюврцн 

психолоэийасыны  якс  етдирмяси  щяр  бир  дюврдя  йаранан  фолклор 


 

88

ващидиндя щямин епоханын мцяййян хцласясинин якс олунмасы онун 



дюврляшдирилмяси, дюврляр цзря тясниф олунма имканыны актуаллашдырыр. 

Аьыз  ядябиййатынын  дюврляшдирилмясияслиндя  шярти  анлайышдыр.  Бир  сыра 

халгларын  шифащи  йарадыъылыьына  ону  тятбиги  етмяк  еля  бир  ъидди 

мязмун  фярги  доьурмур.  Лакин  еля  халгларда  вардыр  ки,  онларын 

шифащи йарадыъылыьынын дюврляшдирилмямяси бир сыра жанрларда хаотиклик 

йарадыр.  Мясял,  мялумдур  ки,  Азярбайъпн  дастанлары  тясниф 

едиляркян  онун  биринъи  групу  гящряманлыг  дастанларына  аид  едилир. 

Гящряманлыг  дастаны  ися  цмуми  анлайышдыр.  Бу  эцн  щямин  анлайыш 

алтында щям «Китабт-Дядя Горгуд», «Короьлу», щямдя ки сонракы 

дюврлярдя  йаранан  «Молла  Нури», «Гачаг  Кярям», «Гачаг  Няби» 

вя башга дастанлар нязярдя тутулур. Бюйцк бир халгын гящряманылыг 

епохасынын  мцхтялиф  дюврляриндя  йаранан  дастанларын  щяр  биринни 

юзцнямяхсус  гящряманлыг  хцсусиййяти,  щямин  дюврцн  милли  етник 

мяишят  щяйаиы  якс  етдирян  мяняви-яхлаги  дяйярляри  вар.  Одур  ки, 

онларын  щамысынын  цмуми  гящряманлыг  дастаны  ады  алтында  тясниф 

етмяк  щяр  биринин  йарандыьы  дюврцн  хцсусиййятлярини  якс  етдиря 

билмяк  имканыны  мящдудлашдырыр.  Йахуд  дастанларын  цчцнъц 

тяснифакт групуну «аиля-яхлаг дастаны» кими эютцрмяк гящряманлыг 

вя мящяббят дастанларында эениш якс олунан аиля-яхлаг мясялялярини 

бир  нюв  диггятдян  йайындырмаг  тяяссцраты  ойадыр.  Одур  ки,  башга 

халгларын  шийащи  ядябиййаты  цчцн  бязян  мягбул  щесаб  едилмяйян 

дюврляшдирмя  Азярбайъан  аьыз  ядябиййатына  тятбиг  едилдикдя  онун 

даща эениш арашдырма имканы нязяря чарпыр. 

Азярбайъан  тцркляринин  узун  заман  щцдудунда  йаратдыьы 

зянэин  мяняви-яхлаги  дяйярляри  шярти  олараг  дюврляшдирилмякля  онун 

тарихи,  иътимаи  вя  естетик  мащиййяти  барядя  даща  зянэин  тясяввцрляр 

ялдя етмяк мцмкцндцр. Тябии ки, аьыз ядябиййаты жанрларынын бюлэцсц 

шярти  олдуьу  кими,  онун  дюврляшдирилмяси  дя  шяртидир.  Узун 

минилликляр ярзиндя йараныб мцхтялиф дини-яхлаги тяригятляря, эюрцшляря 

йолдаш олан, орта ясрлярин зянэин иътимаи-яхлаги дяйярляри иля ъилаланыб 

йаддашлардан-йаддашлара  сцзцлян  аьыз  ядябиййаты  шярти  олараг 

ашаьыдакы  шякилдя  дюврляшдирмяк  мцмкцндцр:  1)  Гядим  дювр  б.е.я. 

онунъу  йцзилликдян  башлайыб  б.е. XIII йцзиллийиня  гядяр  инкишафы 

йарадыъылыг  мярщяляси; 2) Орта  ясрляр  дюврц  шифащи  йарадыъылыг  б.е. 

XIII-XVIII  ясрляр; 3) Йени  дювр  йарадыъылыг  мярщяляси (XIX-XX 

ясрляр). 

Щяр  бир  дюврцн  юзцнямяхсус  тарихи-иътимаи  вя  психоложи 

эюрцнцшц  аьыз  ядябиййатынын  жанрларында  юзцнц  якс  етдирмишдир.  Бу 

дюврляшмя аьыз ядбиййатынын еркян мярщяляляри −символизм, фатешизм, 



 

89

маэийа,  анимизм,  тотемизм  вя  мифолоэийа  кими  мярщяляляр  барядя 



мцяййян  тясяввцрляр  йаратмагла  аьыз  ядябиййатымызын  нюв  вя  жанр 

тюрямяляри,  кичик  жанрларын  йаранмасы,  гядим  тцрк  епосунун 

формалашмасы,  милли  наьылчылыг  вя  пешякар  дастанчылыг  яняняляринин 

йаранмасы барядя даща дольун тясяввцр йарадыр. 

Аьыз  ядябиййатынн  дюврляшмяси  онун  нюв  системинин  сыра 

дцзцмц  барядя  дя  йени  мцлащизяляр  доьурур.  Йазылы  ядябиййатдан 

фяргли  олараг  шифащи  ядябиййатда  ядяби  нювлярин  сыра  дцзцлцмц 

шяртидир.  Йяни  бурада  ядяби  нювляр  шифащи  ядяби  цслублар  ясасында 

формалашдыьына  эюря  асанлыгла  йерлярини  дяйишя  биляр,  йяни  драматик 

вя  йа  епик  нюв  яввяля,  йахуд  лирик  нюв  сонрайа  кечя  билир.  Ядяби 

нювлярин йанашы, мцвази шякилдя фяалийяти дя мцмкцндцр. 

Шифащи  ядябиййат  мцхтялиф  етносларын,  гябиля,  тайфа  вя  щятта 

тайфадахили аиля, аиля бирляшмяси, еляъя дя тяк-тяк фярдлярин йарадыъылыьы 

олуб  бир-бириндян  фяргли  вариантлар  йаратдыьы  кими,  ейни  заманда 

онларын  юзляриня  мяхсус  цслублары  фярги  нювляр  йарада  биляр.  Даща 

дягиг  десяк  бир  гябиля,  тайфа  дахилиндя  ейни  заман  щцдудунда 

мцхтялиф цслубларда данышан фярдляр лирик, йахуд епик вя йа драматик 

нювцн цслубун  жанрларында сюз йаратмаг имканына маликдир. Шифащи 

йарадыъылыгда  нювляр  цслублар  ясасында  йарандыьына  эюря  йухарыда 

дейилдийи  кими,  нювлярин  сыра  дцзцмц  вя  йа  йаранма  хронолоэийасы 

шяртидир. 

Шифащи  ядябиййат  тарихиндя  илк  дяфя  олараг  бцтцн  бу  кими 

тяснифатлара    дцрцстляшдирмя  вермяк  вя  зянэин  халг  йарадыъылыьынын 

дюврляр цзря арашдырмаг гаршыйа гойулмушдур. Щеч шцбщясиз ки, аьыз 

ядябиййатыны  даща  эениш  истигамятдя  юйрянмяйя  кюмяк  едяъяк  бу 

тяснифат  бир  сыра  нюв  вя  жанрларын  юйрянилмясиня,  жанр  системиндя 

онларын йерини дцрцстляшдирилмясиня кюмяклик эюстяряъякдир. 

Бу  тяснифат  групунда  тябии  ки,  щяр  дюврцн  юзцнямяхсус  сяр-

щядди  вар,  щямин  дювр  бир  силсиля  жанрлар  системини  ящатя  едир. 

Цслублара эюря тясниф едилян нюв вя жанр юзцнямяхсуслуглары ися тябии 

ки, щяр бир йарадыъылыг групунда фяалиййятдядир. 

Дюврлярин  юзляриня  мяхсус  хцсусиййятляри  ися  онларла  баьлы 

бящслярин  яввяллиндя  шярщ  едилдийиндян  бурада  онларын  цзяриндя 

ятрафлы дайанмаьа ещтийаъ дуймадыг. 



Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   5   6   7   8   9   10   11   12   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin