Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53

Структуралист  

мяктяб 

 

42

структур-антроположи  тядгигатлара  ясасланыр.  Бу  тядгигатларда 



наьылын (миф) ящямиййяти ясас эютцрцлцр. 

Фолклоршцнаслыгда  структуралист  мяктяб XX ясрин 50-70-ъи 

илляриндя  эениш  йайылса  да,  бир  чох  тядгигатларда  онун  айры-айры 

хцсусиййятлярини щяля 20-ъи иллярдя эюрмяк мцмкцн иди. В.Й.Пронпун 

«Морфология  сказки» (1928) ясяри  бу  ъящятдян  диггяти  ъялб  едир. 

В.Й.Пронп да структуралистляр кими, бядии мятни предметля (ъисимля) 

ейниляшдирмякдян  чыхыш  едир, «материал»  вя  «гябул  едилмя» (прием) 

мяфщумларыны ясас нязяри термин кими гябул едирдилярся, она гаршы ися 

мятнин  вя  структурун  фяргляндирилмясини  гойурдулар.  Нязяриййядя 

олан бу фикирляр В.Й.Проонда вар иди. 

Ядябиййатшцнаслыг  нязяри  фикриня  «структур»  терминини 

чыхаранлардан  бири  Й.Н.Тынйановун  тядгигляриндя  бядии  ясяри 

психоложи  деталлар  явязиня  стуктур  ващидляр  бахымындан  юйрянмяйи 

тяклиф  едирди.  Бядии  мятня  коммуникатив  просес  кими  бахылыр  вя 

бурада  бядии  ишаря  проблеми  актуаллашырды.  Нязяриййядя  ейни 

заманда  функсионал-семантик  тядгигатын  актуаллыьы  ваъиб  щесаб 

олунур. Нязяриййя бядии мятнин тяркибиндя иштирак едян елементлярин 

фяргляндириъи хцсусиййятлярини тапмаг, онлары тутушдурмаг, мцгайися 

етмяк бахымындан диггяти ъялб едир. Бу нязяриййя, фолклоршцнаслыгда 

юзцнц  даща  чох  эюстярди.  О,  наьыл  мятнини  структур  щиссяляря 

айырмагла щяр бир структурун мащиййятини изащ етмякля йанашы, ейни 

заманда  онун  кюкцнц,  йаранма  шяраитини,  башга  гайнаглардан 

эялмя  сцжетлярин  мяншяйини  мцяййянляшдирмяк  бахымындан  да  йени 

имканлар ачмагдадыр (17,126). 

Бцтцн  бунларла  йанашы  ясрин  яввялляриндян  башлайараг  фолклор 

нязяри фикрини арашдыран вя ону зянэинляшдирян мяктябляр Авропада 

эениш  йайылмышдыр.  Онларын  бир  чоху  ютян  ясрлярдя  Авропада 

мейдана  эялмиш  вя  фолклор  ирсинин  юйрянилмясиня  мцщцм  тясир 

эюстярмишдир.  Щямин  нязяри  мцлащизя  вя  мяктябляр  италйан 

фолклоршцнасы  Ъ.Кокйаранын  ири  щяъмли  тядгигатында (5.690) эениш 

шярщ  едилмишдир  ки,   фолклор  ирсинин  айры-айры  дюврляри,  мярщяляляри, 

мяктябляри  вя  проблемлярини  юйрянмяк  цчцн  щямин  нязяри  гайнаг 

дяйярли мянбялярдяндир. 

Эенеаложи  нязяриййя.  Нязяриййя  ХХЫ  ясрин  башланьыъында 

Азярбайъанын  бюйцк  елм  вя  тядрис  мяркязляриндян  бири  олан  Бакы 

Дювлят  Университетиндя  йаранмышдыр.  Нязяриййяйя  эюря  охшарлыглар 

сонракы тарихи инкишаф просесляри охшар дцнйяви дяйярляр йаратмышдыр. 

Нязяриййянин мцяллифи профессор Азад Нябийевдир (Бах: А.Нябийев. 

Охшар  дяйярлярин  эен  гайнаьы – Эенеаложи  нязяриййя.  Бакы, «Елм-



 

43

тядрис» няшриййаты, 2009, 100 с.). 



 

Тцрк 


халгларынын 

фолклор 


ирсинин 

юйрянилмясиндя  Азярбайъан  фолклоршцнаслыг 

мяктябинин зянэин яняняляри вардыр. 

Милли  аьыз  ядябиййатынын  йаранмасы 

жанрлашма  тарихи  просеси  ня  гядяр  гядимляря  эедиб  чыхса  да,  ону 

юйрянян  елмин  мейдана  эялмяси    ясасян  ийирмиъи  ясрин  яввялляриня 

тясадцф  едир.  Яслиндя  Азярбайъан  фолклоршцнаслыьы  эечикмиш 

фолклоршцнаслыг  иди.  Авропада  алманлар,  инэилисляр,  франсызлар,  финляр 

вя  б.  юз  шифащи  ядябиййатларыны – ясатир  вя  наьылларыны,  мярасим  вя 

ямяк няьмялярини эениш шякилдя топлайыб юйряндийи бир вахтда бизими 

аьыз ядябиййатымыз щяля йазыйа алыныб топланмамышды. 

Тябии  ки,  бунун  башлыъа  сябяби  милли  дювлятчилик  яняняляри  баьлы 

иди.  Сяфяви  дювлятинин  сцгутундан  сонра  Азярбайъанын  тарихи 

парчаланмасы  бу  халгын  мядяни-тарихи  инкишафыны  тякъя  лянэитмяди, 

йаранмыш 

чохясрлик 

мядяниййят 

нцмуня 

вя 


абидяляринин 

даьылмасына,  шифащи  вя  йазылы  ядябиййатынын  айры-айры  мятнляринин 

мящв  едилмясиня,  талан  олунуб  Авропа  музейляриня  апарылмасына 

сябяб олду. 

Азярбайъанын  ханлыглара  бюлцнмяси  бюйцк  мядяниййяти  няинки 

горуйуб  сахламады,  она  бир  реэиончулуг  ящвалы  верди  ки,  узун 

мцддят  милли  мядяниййятин  инкишафы  щямин  психоложи  тясирдян  йаха 

гуртара билмяди. Онларын изляри бу эцнкц бирэя йашайыш яняняляриндя 

щяля  галдыьы  кими,  шифащи  йарадыъылыгда,  онун  тясниф  едилиб 

груплашдырылмасында да юзцнц эстярмякдядир. Тясадцфи дейил ки, чох 

эениш  яразидя  йараныб  йайылан  Азярбайъан  тцркляринин  аьыз 

ядябиййаты  бу  эцн  бязян  Гарабаь  фолклору,  Ъянуби  Азярбайъан 

фолклору кими групларда тясниф едилир. Бюйцк халгын бюйцк сюз сярвяти 

бязян  хырдаланыр,  парчаланыр,  реэион  яхлагына  вя  чярчивясиня  табе 

едилир. 

Тябии ки, бу узун иллярдян бяр милли фолклолршцнаслыгда кюк салан 

рус  шовинизми  методолоэийасы  иля  баьлыдыр.  Мцстягиллик  ялдя 

етмяйимиздян  хейли  кечмясиня  бахмайараг  биз  щяля  йабанчы 

методолоэийалардан  йаха  гуртарыб  юз  аьыз  ядябиййатымызы  милли-

мяняви  дяйярляр,  онларын  типолоэийасы,  реэионлашма  спесификасы 

бахымындан  ващид  милли  методоложи  истигамятлярдя  юйряня  билмирик. 

Азярбайъан  фолклоруна  рус  тядгигатлары  цчцн  яняняви  методоложи 

цсулларын  тятбиги  щеч  дя  щямишя  дцзэцн  нятиъяляря  эятириб  чыхармыр. 

Азярбайъан  фолклоруну  ващид  бир  халгын  мцхтялиф  диалектлярдя 



Азярбайъан  

фолклоршцнаслыг 

мяктяби 

 

44

йайылмыш аьыз ядябиййаты кими юйрянмяк лазымдыр.  



Яслиндя  Азярбайъан  тцркляринин  узун  ясрлярин  кешмя-кешляриня 

синя эяриб юзцнц бу эцня йетирян ващид аьыз ядябиййаты вардыр вя о, 

Азярбайъанын  мцхтялиф  бюлэяляриндя  юзцня  мяхсус  хцсусиййятляря 

малик  бир  шякилдя  йашамагдадыр.  Онларын  йазыйа  алынмасы, 

топланмасы  вя  няшри  вязиййяти  дя  бу  эцн  гянаятбяхш  дейилдир. 

Азярбайъан  тцркляринин  аьыз  ядябиййаты–милли  яфсаняси,  мифи,  наьыл 

дастаны  кцтляви  шякилдя,  мясялян, XIX ясрдя  Алманийада  олдуьу 

кими  топланмамышдыр.  Ъянуби  Азярбайъан  Иран  табелийиня 

кечдикдян  сонра  ися  щямин  яразидя  тарихян  мювъуд  ядяби 

мяркязлярин  фяалиййяти  дайандырылмыш,  фарс  дилинин  дювлят  дили  елан 

едилмяси,  Азярбайъан  аьыз  ядябиййатынын  топланма  вя  няшр  ишини 

яслиндя  дайандырмышдыр.  Аьыз  ядябиййатымызын  илкин  нцмуняляри 

Азярбайъан  икийя  парчаландыгдан  сонра – 1828-ъи  ил  Тцркмянчай 

мцгавиляси  ясасында  Шимали  Азярбайъанын  Русийа  тяряфиндян 

илщагындан  сонра  щямин  яразидя  йашайан  тцрклярин  милли 

психолоэийасыны,  адят-янянялярини  юйрянмяк  мягсядиля  йазыйа  алыныб 

няшр  едилмишдир.  Аьыз  ядябиййаты  Эцней  бюлэядя  йалныз  тяк-тяк 

зийалыларын, мяъмуя вя журналларын няшри сайясиндя мцяййян топлама 

вя  юйрянилмя  мярщялясини  кечмишдир.  Шимали  Азярбайъан  яразисиндя 

ися  аьыз  ядябиййатымызын  юйрянилмяси  мцяййян  мярщялялярля  баьлы 

олмушдур. 

Аьыз ядябиййатымыз тябии ки, чох гядим дюврлярдян тарихя йолдаш 

олмуш, гядим дювр вя орта яср йазылы ядябиййатымызын йаранмасында, 

инкишафында еркян бир зямин олмушдур.  

Хаганидян  башлайараг  йазылы  ядябиййатымызын  бир чох  эюркямли 

ядяби  сималары – Низами  Эянъяви,  Фцзули,  еляъя  дя  ондан  сонракы 

дюврцн  классикляри,  маарифчиляри  халг  ядябиййаты  гайнагларына  дюня-

дюня мцраъият етмишляр. Классикляримиз ондан мювзу, сцжет, образлар 

эютцрмцш  мцдрик  кяламлардан,  афористик  ифадя,  аталар  сюзц  вя 

мясялярдян,  яфсаня  вя  рявайятлярдян  истифадя  йолу  иля  юлмяз  классик 

нцмуняляр  йаратмышлар.  Низаминин  «Сиррляр  хязиняси», «Лейли  вя 

Мяънуну», «Хосров вя Ширин»и, «Йедди эюзял» вя «Искяндярнамя»си, 

йахуд  Нясинин  диваны  бюйцк  мящяббят  няьмякары,  Фцзулинин 

«Юлмяз  мерикасы», «Лейли  вя  Мяънун»у  вя  с.  буна  йахшы  мисалдыр. 

Сонракы  дюврлярдя - еля XIX яср  ядябиййатында  аьыз  ядябиййаты 

нцмуняляриндян  истифадя  фяал  олмушдур.  Лакин  ня  Низамини,  ня 

Фцзулини,  ня  дя  лап  еля  М.Ф.Ахундову  милли  фолклоршцнаслыьымызын 

йарадыъылары,  йахуд  елмин  илк  баниляри  щесаб  етмяк  олмаз.  Йахуд 

гядимдян хяттатлыг сяняти, Йахын вя Орта Шяргдя эениш йайылмышдыр. 


 

45

Диэяр  сяняткарларын  айры-айры  ялйазмалары  йазыйа  алыныб  диван  вя 



башга  ялйазмалар  шяклиндя  сахланмышдыр.  Еркян  орта  ясрлярдя 

Анадолуда ялйазма яняняси, катиблик сяняти мювъуд олмуш, бир сыра 

мящяббятнамяляр, газаматнамяляр орта яср яхлагыны вя мяишятини бу 

эцня  чатдыран  йазылы  абидяляр  кючцрцлцб  сахланмышдыр.  Йахуд  елм 

щямин  янянялярин  мящсулу  кими  бизя  эялиб  чатан  «Китаби–Дядя 

Горгуд»ун  ялйазмалары,  йахуд  «Ямсали-Мящяммяди», «Ямсали-

Тцркани»  вя  диэяр  оьузнамялярин  йазыйа  алынмасыны  аьыз 

ядябиййатынын  топланмасынын  гядим  дюврц  щесаб  етмяк  олмаз. 

Яслиндя  мцхтялиф  катибляр  тяряфиндян  тяртиб  едилиб  йазыйа  алынан 

ядяби-мядяни 

ябидяляримизин 

йазыйа 


алынмасыны 

мядяниййятшцнаслыьымызын  мцяййян  бир  мярщяляси  кими  гябул  етмяк 

эярякдир. 

Азярбайъан  аьыз  ядябиййатынын  йазыйа  алынмасынын  биринъи 

мярщяляси 1830-1900-ъу  илляр  арасыны  ящатя  едир.  Йяни XIX ясрин 

биринъи  рцбцндян  сонра  Тифлис  Загафгазийанын  мядяни  мяркязиня 

чеврилди, Русийа Тифлисдя юзцнцн идаря апаратыны – эенерал-губерна-

торлуьуну  йаратды.  Вя  йалныз  бундан  сонра  Тифлисдя  русдилли 

мятбуатын  илк  нцмуняляри  йаранды. «Ведомости», «Тифлисские 

ведомости», «Новое  обозрение»,  гисмян  сонралар  няшря  башлайан 

«Кафказский  вестник», «Кавказ»  гязетляри  Гафгаз  халгларынын  аьыз 

ядябиййатынын  мцхтялиф  нцмунялярини  юз  сящифяляриндя  рус  вя 

Азярбайъан  дилляриндя  няшр  етмяйя  башлады.  Рус  наширляринин  татар 

адландырдыьы  Азярбайъан  тцркляринин  аьыз  ядябиййатынын  илк 

нцмуняляри  сонракы  дюврлярдя  −йетмишинъи  иллярдян  сонра  няшря 

башлайан  СМОМПК  мяъмуяси  даща  эениш  шякилдя  якс  олунду.  Бу 

материаллары  илк  дюврлярдя  А.Захаров,  А.Калашйев,  Н.Калашйев, 

А.Афанасйев,  Й.Н.Полонски,  И.П.Владимиров  кими  Азярбайъанда 

ишляйян  маариф  ишчиляри,  еляъя  дя  Й.Н.Йефимов,  И.П.Владимиров  кими 

рус зийалылары няшр етдирди. 

XIX ясрин отузунъу илляриндян илляриндян сонра йетмиш ил ярзиндя 

Тифлис ядяби мцщити, хцсусиля бурада няшр олунан гязет вя журналларда 

милли  фолклорумузун  топланмасы  вя  няшринин  бюйцк  ишин  чох  уьурлу 

башланьыъы  кими  дярин  миннятдарлыгла  хатырламаг,  бу  ишя 

башлайанларын  вя  ону  щяйата  кечирянлярин  ямяйини  ися  тягдир  етмяк 

эярякдир.  

1875-ъи  илдя  няшря  башлайан  «якинчи»,  сонракы  иллярдя  «Кяшкцл» 

гязетляри  башланан  иши  ляйагятлдя  давам  етдирдиляр, «Якинчи» 

гязетиндя  аталар  сюзц  вя  мясялляр  верилмиш, «Кяшкцл»  ися  юз 


 

46

сящифясиндя  халг  ядябиййатына  хцсуси  эушя  айырмышды.  Бу  эушя 



«Дядялярин  сюзц»,  йахуд  «Лятаиф»  адланырды.  Мясялян, «Кяшкцл» 

гязетинин 1887-ъи ил 63-ъц нюрясиндя ондан артыг аталар сюзц, мясял, 

афоризм верилмишдир: «Аьыл башдадыр, йашда дейилдир», «Аьылсыз башын 

зящмятини айагчякяр», «Аьыл инсанын сярмайясидир», «Аьыллы адамда 

йа  елм  олар,  йа  мал», «Кцсцмцз  кцс  олсун,  эял  йцкцмцзц  чатаг», 

«Инсан язизиня юлцм йазмаз» вя с. (19,30). 

XIX  ясрин  мцхтялиф  мятбу  органларында  рус  мцялллифляри  иля 

йанашы,  Азярбайъанын  эюркямли  зийалылары  да  аьыз  ядябиййатымызы 

топламаг,  няшр,  рус  дилиня  тяръцмя  ишляриндя  фяал  иштирак  едирдиляр. 

Онлар 


ичярисиндя 

Ейняли 


Султановун, 

Мащмуд 


бяй 

Мащмудбяйовун,  Фирудин  бяй  Кючярлинин,  Теймур  бяй 

Байрамялибяйовун, 

Щ.Зярдабинин 

вя 

онларла 


башгаларынын 

хидмятляри  даща  чох  иди.  Бу  иллярдя  Азярбайъан  аьыз  ядябиййаты 

Авропада,  Русийа,  даща  йахын  вя  узаг  хариъдя  няшр  едилир,  ян 

шющрятли  наьыл,  яфсаня  вя  дастанларымыз  дцнйа  охуъуларына 

чатдырылырды. 

Милли аьыз ядябиййатымызын кцтляви шякилдя топланмасынын мцщцм 

вя  башлыъа  мярщяляси 1900-1920-ъи  илляр  арасында  олду.  Бу  дюврлярдя 

Азярбайъанда 

милли 

мятбуатын 



йцксялиши 

фолклор 


няшрини 

эенишляндирди.  Ачылан  мцхтялиф  няшрляр  юз  сящифяляриндя  фолклор 

нцмуняляриня  эениш  йер  верирди.  Милли  дцшцнъядя  эцълц  бир 

юзцнягайыдыш  юзцнц  эюстярирди.  Бу  эцълц  фактор  халгын  милли 

кечмишиня,  адят-яняняляриня  гайыдышын  ясасыны  гойду. «Мяктяб», 

«Рящбяр», «Дябистан», «Ары», «Тути», «Бабейи-Ямир» журналларында 

халг  ядябиййаты  нцмуняляриня  эениш  йер  верилди.  Ряшид  бяй 

Яфяндийев,  Ф.Кючярли,  Щцсейн  Гайыбов,  Щаъы  Щясян,  Сяфяряли 

Вялибяйов,  Исмайыл  Мяммяд  вя  Щясян  Яфяндийев  гардашлары, 

М.Гямярли вя б. бу ишдя хцсуси фяаллыг эюстярирдиляр. 

Щямин  мярщялядя  аьыз  ядябиййатымызын  бцтцн  Йахын  вя  Орта 

Шяргдя  йайылмасында  «Молла  Нясряддин»  журналынын  ролуну  гейд 

етмяк  ваъибдир.  Журналда  аьыз  ядябиййатымызын  ян  мцхтялиф 

нцмуняляри няшр едилмишдир.  

XX  ясрин  яввялляриндя  Азярбайъанда  няшр  олунан  мяктяб 

дярсликляри  вя  гираят  китабларында  аьыз  ядябиййаты  нцмуняляри  –

сынама,  сайгаъ,  аталар  сюзц,  мясял,  ямяк  няьмяляри,  лятифя  вя 

рявайятляря  эениш  йер  верилмишдир.  Бу  бахымындан  «Ана  дили», 

«Эцлзар»  вя  башга  дярсликляр  нцмуняви  няшрляр  иди.  Ф.  Кючярлинин 

«Балалара  щядиййя» (1912) топлусу  ушагларын  гираят  китабы  кими 

шющрятлянди.  


 

47

1910-1915-ъи  иллярдя  Азярбайъан  мятбуатында  фолклорумузун 



тядгиги  вя  тящлилини  ачыглайан  йазылар  эюрцнмяйя  башлады.  Ясрин 

яввялляриндяки  тяхминян  он-он  беш  иллик  фяал  топлама  ишин  юз 

бящрясини верди.  

Топлама  вя няшр ишляри ардыъыл давам етмякля нязяри фикрин илк 

ъцъяртиляри 

йаранмаьа 

башлады. 

Узун 


мцддятдян 

бяри 


ядябиййатымызын  шифащи  вя  йазылы  голлары, «Ядябиййатымыз  щарадан 

башламышдыр»?  суалларына  ъаваб  мцхтялиф  тядгигат  вя  дискусийа 

характерли йазыларда юзцнц эюстярмяйя башлады.  

Шифащи  ядябиййатын  сюз  сянятинин  башланьыъы  кими  эютцрцлмяси 

онун топланмасы, няшри вя юйрянилмясинин яслиндя илкин елми ясаслары 

гойулурду. 

Фолклоршцнаслыьын  бир  елм  кими  формалашмасы  цчцн  аьыз 

ядябиййаты  материалларынын  топланмасы,  бу  ишин  елми-нязяри 

иститгамятляринин мцяййянляшдирилмяси ваъиб шяртлярдян иди.  

Шифащи вя йазылы ядябиййатын гаршылыглы ялагяси аьыз ядябиййатынын 

йазылы  ядябиййатын  башланлыьыъы  кими  эютцрцлмяси  истигамяти,  онларын 

цмуми  вя  фярди  хцсусиййятляринин  айдынлашдырылмасы  кими  мясяляляря 

бу  дюврдя  ещтийаъ  бюйцк  иди.  Йухарыда  дейилдийи  кими 

фолклоршцнаслыьын  тядгиг  обйекти  олан  аьыз  ядябиййатынын  сюз 

сянятиндяки  йеринин  мцяййянляшдирилмясинин  елмин  йаранмасы  цчцн 

ясас шярт иди. Лакин щямин мцлащизялярдя бир мяналы, йекдил фикир щяля 

йох  иди.  Айры-айры  зийалыларын  бир  сыра  арашдырмаларында  тамамиля 

щаглы  олараг  халгын  бядии  ядябиййаты  ики  йеря – шифащи  вя  йазылы 

ядябиййата  айрылыр,  бир  чох  тядгигигатлар  Азярбайъан  ядябиййатынын 

халг  ядябиййатындан  башладыьы  барядя  мцлащизялярини  даща  елми 

ясаслар цзяриндя гурурдулар (19,117). 

Ейни  заманда  аьыз  ядябиййатынын  мяншяйи  вя  ящямиййяти  илкин 

мярщялядя  топланылан  нцмунялярин  дяйяри  вя  ящямиййяти  иля 

мцяййянляшдирилирди.  

Бу  иллярдя  ися  топланылан  материалларын  мювзу  вя  мязмун 

даиряси эетдикъя эенишлянмякдя иди. Няшр едилян гязет вя журналларда 

дюврцн  габагъыл  бахышлы  зийалары  бир-биринин  ардынъа  аьыз 

ядябиййатынын  дяйярли  нцмунялярини  няшр  едиб  йайырдылар.  Бу  дювр 

аьыз ядябиййатынын ян сечмя нцмунялярини щяля XIX ясрдян топлайыб 

няшр  едян  Ейняли  Султановун (1868-1935)  Иряван  губернийасы  вя 

Нахчыван гязасындан топлайыб чап етдирдийи цч миндян артыг аталар 

сюзц  вя  мясялляри  милли  ядябиййатымызын,  халг  дцшцнъясинин  башлыъа 

нцмуняси щесаб едилирди. Сайачы сюзляри, аталар сюзц вя мясялляр, халг 

ядябиййатында  наьыл  вя  яфсанялярдяинсан  щцгугу  мясяллярин  аьыз 



 

48

ядябиййатында якс олундуьуну дюня-дюня гейд едир, илк дяфя олараг 



аталар сюзлярини груплашдырыр, она мяняви мядяниййят дашыйыъысы кими 

бахырды. 

Еля щямин иллярдя Мащмудбяй Мащмудбяйовун (1849-1923) ири 

щяъмли  мящяббят  дастанларымызы  топламасы,  няшри  вя  тядгиги 

сащясиндяки  фяалиййяти  фолклоршцнаслыьын  илк  аддымлары  щесаб 

едилмялидир. М.Мащмудбяйов топлайыъылыг фяалиййяти иля йанашы, ашыг 

сяняти, дастан йарадыъылыьы барядя илк дольун, нязяри мцлащизяляр иряли 

сцрцлян  арашдырыъылардан  иди.  Бу  щяр  шейдян  яввял  онун  топлайыъылыг 

фяалиййятиндян иряли эялирди. М.Мащмудбяйов чап етдирдийи мятнляря 

эениш  шярщляр,  изащлар  верир,  бир  сыра  щалларда  ися  онлары  рус  дилиндя 

сятралты  тяръцмялярля  няшр  етдирирди.  Материалларын  йазыйа  алындыьы 

мцщитин бцтцн етнографик ъизэилярини шярщ едирди. Бу ъящятдян онун 

«Короьлу», «Гачаг Кярям» дастанлары, бурада азадлыг идейаларынын 

тяряннцмц иля ялагядар мараглы фикирляри вардыр. М.Мащмудбяйова 

эюря XIX яср гачагчылыг дастанлары «Короьлу»нун тясири иля мейдана 

эялмишдир. 

М.Мащмудбяйовун 

халг 


мащнылары, 

мящяббят 

дастанларынын  гурулушу,  шер-няср  нювбяляшмяси,  ашыг  вя  ашыг  сяняти, 

ифачы вя импровизаторчу ашыглар барядя дяйярли мцлащизяляри вардыр. 

XX  ясрин  яввялляри  фолклоршцнаслыг  нязяри  фикринин  инкишафы  цчцн 

мцнбит  зямин  йаратмышды.  Дюврцн  бир  сыра  эюркямли  хадимляри халг 

ядябиййатынын иътимаи-сийаси, яхлаги-естетик мащиййяти барядя дяйярли 

мцлащизяляр  иряли  сцрцр,  ону  естетик  дяйярляр  мянбяйи  кими  йцксяк 

гиймятляндиридиляр.  Щ.Зярдаби, Н.Няриманов, С.Щцсейн, Ф.Кючярли, 

Ц.Щаъыбяйов,  А.Шаиг  вя  башгалары  халг  ядябиййатыны  ядябиййатын 

башланьыъы кими эютцрмяйи зярури щесаб едирдиляр. Н.Няриманов аьыз 

ядябиййатыны «Елин эцзэцсц» щесаб едирди, Щ.Зярдаби ися няьмяляр вя 

ашыг  шери  нцмуняляри  барядя  йазырды  ки, «...Бизим  Гафгаз 

мцсялманларына щеч бир йазы вя дил иля дейилян сюз о гядяр ясяр етмяз, 

неъя ки, шер иля дейилян сюз». (2о,18). 

Еля щямин иллярдя аьыз ядябиййатында дил мясяляси тядгигатчыларын 

диггят  мяркязиндя  дайанырды.  Халг  дилинин  эюзялликляри,  ону  йад 

елементлярдян,  зярярли  тясирлярдян  горумаг  барядя  Ф.Кючярли, 

А.Шаиг,  Р.Яфяндийев,  А.Сящщят,  Ъ.Мяммядгулузадя  вя  башгалары 

юзляринин  ардыъыл  мювгелярини  билдирирдиляр.  Аьыз  ядябиййатынын  дили 

аан  дили  кими  горунур,  ону  османлы,  тцрк,  фарс  дилляринин,  еляъя  дя 

йабанчы  диалект  вя  ишвялярдян  горумаьын    ваъиблийи  бу  дюврцн 

фолклор арашдырмаларында хцсуси йер тутурду. 

«Молла  Нясиряддин»  журналынын  илк  нюмрясиндя  вердийи  «Сизи 

дейиб эялмишсиниз...» фелйетонунда дейилирди: 


 

49

«Сизи  дейиб  эялмишям  ей  мяним  мцсялман  гардашларым.  О 



кясляри  дейиб  эялмишям  ки,  аналары  бешик  башында  онлары  юз  ширин 

лайлары иля бюйцтмцшляр...» (21, с-93). 

Ана  дилини  горуйуб  сахламаьа  аьыз  ядябиййатыны  йашатмаг, 

топламаг, няшр вя тядгиг етмякдя башлыъа васитя иди. Тясадцфи дейил 

ки,  сонрадан  давам  едян  дил  мцбащисяляриндя  иштирак  едян 

Й.В.Чямянзяминли  йазырды: «Дил...  зор  вя  эцъц  гябул  етмяз!  Дил  юз 

кюкц  цстя  битяр,  галхар,  гол-ганад  ачар  вя  асудялик,  тябилик 

сайясиндя дя еля эюзял, зяриф вя эениш бир щала эяляр ки, щамыны щейран 

гойар. 

Дилин 


кюкц 

ъамаатымызын 

ясрлярля 

йарытдыьы 

ел 

ядябиййатындадыр» (22, с-39). 



Бу  дюврдя  ел  ядябиййатынын  сахталашдырылмасы,  топлама 

принсипляринин  позулмасы,  айры-айры  мцяллифлярин  фолклор  няшри 

принсиплярини  позмасы  да  нязяри    фикрин  диггят  мяркязиндя  иди.  Бу 

ъящятдян  С.Щцсейнин  аталар  сюзц  вя  мясяллярин  топлайыъысы  И.Мящяр-



рямзадянин няшри барядя гейдляри дяггяти ъялб едир. Мцяллифин башга 

бир мягалясиндя ися Рза Зякинин няшр етдирдийи «Короьлу» голларына 

мцнасибят  билдирилирди.  С.Щцсейн  бу  мцряккяб  вя  ваъиб  ишля  мц-

тяхяссисин  мяшьул  олма  зярурятини  хцсуси  вурьулайырды: ...Ел 

ядябиййатыны ъям едян ярбаби-ихтисас олмалыдыр» дейирди (19,49). 

Азярбайъан  аьыз  ядябиййатынын  бу  дювр  топланылма,  няшр  вя 

тядгиг тарихиндя ады хцсусиля гейд едилмяли олан зийалылардлан бири дя 

Фирудин  бяй  Кючярлидир (1863-1920). Ф.Кючярли  фолклоршцнаслыьымызын 

тарихиня  тякъя  топлайыъы  кими  дейил,  ейни  заманда  Азярбайъан 

фолклоршцнаслыьынын  йарадыъыларындан  бири  кими  дахил  олмушдур. 

Ядябиййат  тарихимизин  бу  эюркямли  тядгигатчысы  юз  арашдырмаларына 

аьыз  ядябиййатыны  топламагла  башламышдыр.  Ашыг  поезийасы 

нцмуняляри,  Ашыг  Валещин  шерляри,  байатылары,  ушаг  няьмяляри,  ушаг 

наьыллары вя б. нцмуняляр онун гялями иля йазыйа алыныб дюврцн гязет, 

журнал  вя  гираят  китабларыны  бязямишдир.  Ф.Кючярли  аьыз  ядябиййатыны 

топлайан бюйцк фядаи олмагла йанашы, ейни заманда топлама ишинин 

нязяри ясасларыны, принсиплярини ишляйиб щазырлайан илк нязяриййячя иди. 

О,  истяйирди  ки,  бцтцн  халг  аьыз  ядябиййатыны  топласын,  ону  итиб-

батмагдан,  унудулмагдан  горусун.  О,  бюйцк  бир  вятяндашлыгла 

йазырды ки, «биз онларын гядрини билмирик вя итиб-батмасына ясла етина 

етмирик» (19,122). 

Ф.Кючярлинин  «Балалара  щядиййя»  китабы  ийирминъи  ясрин 

яввялляриндя аьыз ядябиййатымызын йазыйа алыныб, няшр олунан ян йахшы 

нцмуняси кими, бу эцн дя юз ящямиййятини итирмямишдир. 

Фирудин  бяй  ейни  заманда  фолклоршцнаслыг  арашдырмаларынын 



 

50

мцяллифи  иди.  Ядябиййатын  илк  тяснифатлары,  жанр  вя  нювляри  барядя  илк 



сюз  дейян  Ф.Кючярли  цмумиликдя  ядябиййаты  ики  гисмя  айырыр  вя 

биринъи  гисми  ядябиййаты  сюзцн  башланьыъы  щесаб  едирди: «Бир  гисм 

аьызда сюйлянян нягл щекайялярдян, ъцрбяъцр милли няьмялярдян, ашыг 

сюзляриндян,  мясяллярдян,  тапмаъалардан,  йанылтмаълардан,  аьычы 

сюзляриндян, байатылардан ибарятдир. Бу гисим ядябиййата ядябиййати-

лесани вя йа яфващи, йахуд ел ядбиййаты дейилир. (19, с-33). 

Ф.Кючярлинин ел ядябиййаты адландыьы бу ядябиййатын аталар сюзц 

вя мясял, наьыл, лятифя, халг мащнылары, сайачы сюзляри барядя мараглы 

мцлащизяляри  вардыр.  О,  юз  тядгигат  ясярляриндя  кцлли  мигдарда 

фолклор нцмунясини мисал эятирмиш, бу ядябиййата даим бюйцк севэи 

вя мящяббят бяслямишдир. 

Фирудин бяй Кючярлинин аьыз ядябиййатынын топланмасы вя нязяри 

мясяляляри иля мяшьул олмасы ийирминъи ясрин яввялляриндя цмумиликдя 

аьыз  ядябиййатына  олан  мараьы  артырды.  Бу  ядябиййаты  сюз  сянятинин 

башланьыъы  кими  эютцрмяйин  ваъиблийини  гяти  шякилдя  арайа  эятирди. 

Ядябиййатшцнаслыьын  диггятини  аьыз  ядябиййатына  йюнялтди,  онун 

ядябиййатын  башланьыъ  сащяси  кими  юйрянилмя  ваъиблийини  бир  нюв 

тясдигляди.  

Бу иллярдя аьыз ядябиййатымызын топланмасы, няшри вя тядгигиндя 

хидмяти олан фолклоршцнаслардан бири дя Щяняфи Зейналлы (1896-1938) 

иди. О, халг ядябиййатыны елми принсиплярля юйрянян тядгигатчылардан 

бири  олмушдур.  О,  яввялъя  «Азярбайъаны  юйрянмя  ъямиййятиндя» 

фолклор  комиссийасынын  сядри,  сонралар  ися  кечмиш  ССРИ  ЕА 

Азярбайъан  филиалында  «Халг  ядябиййаты  иши»  шюбясинин  мцдири 

олмушдур.  Онун  рящбярлийи  иля  Азярбайъанын  мцхтялиф  районларыны 

ЕА  хятти  иля  тяшкил  едилмиш  он  ики  фолклор  експедийасынын  рящбяри 

олмуш,  чохлу  фолклор  материалларынын  йазыйа  алынмасында  билаваситя 

иштирак  етмишдир. «Азярбайъан  колхозчусу»  гязетинин  редаксийасына 

эюндярилян кцлли мигдарда фолклор материалларыны ЕА филиалынын «Халг 

ядябиййаты  иши»  шюбясиня  гябул  едян  дювлят  сявиййяли  комиссийанын 

цзвляриндян  бири  олмушдур.  О,  аьыз  ядябиййатынын  йазыйа  алынма 

гайдаларыны−тялиматыны  щазырлайан  илк  мцтяхяссис  кими  фолклорун 

топланмасына узун илляр юмцр щяср едян мцтяхяссисляр щазырламаьын 

ваъиблийини  хцсусиля  гейд  едирди. «Биздя  Афанасйевляр,  Анчиковлар, 

Далл  вя  Снеэирйовлар  олмайынъа  офамын  аьыллы  бир  тарихи  (шифащи 

ядябиййат  тарихи  нязярдя  тутулур)-ядябиййатымызда  олаъаьына  цмид 

аздыр» (23,122). 

Щ.Зейналлы  аьыз  ядябиййатымызы  илк  дяфя  тясниф  едян 

арашдырыъылардан  бири  иди.  О,  шифащи  ядябиййаты  мянзум  вя  мянсур 


 

51

олмагла  ики  йеря  бюлцрдц.  Яслиндя  ядябиййатын  лирик  вя  епик  яняня 



ясасында  йаранмасы  барядя  рус  фолклоршцнаслыьында  щямин  дюврдя 

мювъуд  нязяри  фикри  милли  фолклора  тятбиг  едир  вя  беляликля  илк  дяфя 

онун елми истигамятдя арашдырылма зярурятини ясасландырырды. Мцяллиф 

мянзум  гисм  -нюв    барядя  тядгигатлары  ичярисиндя  поезийанын 

мяншяйи,  онун  ритм,  ащянэ,  такт  кими  хцсусиййятляри,  илк  ямяк  вя 

мярасим  няьмяляриндяки  айин,  етигад  елементляри  барядя  мараглы 

мцлащизяляр  иряли  сцрцрдц.  Онун  няшр  етдирдийи  «Азярбайъан  аталар 

сюзц  вя  мясялляри» (1926), «Азярбайъан  тапмаъалары» (1928) 

китаблары  бу  жанрларын  няшри  вя  тядгигиндя  йени  мярщялянин  ясасыны 

гойду.  


Щ.Зейналлы  дцнйа  вя  рус  фолклоршцнаслыьынын  топлама,  тяртиб, 

няшр  вя  еляъя  дя  нязяри  принсиплярини  Азярбайъан  фолклоршцнаслыьына 

эятирян  илк  арашдырыъылардан  иди.  Бу  ъящят  Щ.Зейналынын  хцсусиля 

«Азярбайъан  ел  ядябиййаты», «Халг  аьыз  ядябиййаты», «Октйабр 

ингилабы» вя «Азярбайъан фолклору» мягаляляриндя диггяти даща чох 

ъялб едир. 

Фолклор  нязяри  фикрини  юйрянян  дюврцнцн  ян  габагъыл  тядгигат 

методларыны  Азярбайъан  фолклоршцнаслыьына  эятирянлярдян  бири  дя 



Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin