Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53

Фолклорун башлыъа 

хцсусиййятляри 

 

15

шифащилик  хцсусиййятиндян  доьмушдур.  Дилдя,  аьызда  йаранан  бу 



ядябиййат  йазыйа  алынана  гядяр  халг  арасында  щягигятян  аьызда 

йашамышдыр.  Она  эюря  дя  шифащи  ядябиййата верилян  бу  ад  ян  уьурлу 

ифадя дейимляриндян щесаб едилмялидир.  

Аьыз  ядябиййатынын  йаранма,  инкишаф  вя  тякамцл  просесиндя 

йцзлярля фярд, импровизаторчу, ашыг, дастанчы, наьылчы иштирак етмишляр. 

Онларын  щяр  бири  фолклор  ващидинин  юзцнямяхсус  вариантыны  йарадыб, 

ону  ъилалайыб  йенидян  халга  гайтармышдыр.  Узун  сцрян  йарадыъылыг 

просесиндя  бу  ядябиййат  дюня-дюня  йенидян  ишлянмиш,  камилляшмиш, 

дюврцн  мяняви-яхлаги  дцнйаэюрцшц  иля  гайнайыб  гарышмышдыр.  Еля 

бурадан  шифащи  ядябиййатын  коллектив  йарадыъылыг  мящсулу  олмасы 

идейасы  мейдана  чыхмышдыр.  Бу  ядябиййатын  йаранмасында  йцзлярля 

пешякар  импровизаторчу,  йарадыъы  фярд,  сюз  устасы  билаваситя  иштиракы 

олмушдур.  Чохмцяллифлик  вя  чохвариантлылыг  коллектив  йарадыъылыг 

анламы  йаратдыьы  кими,  коллектив  йарадыъылыг    да  халг  йарадыъылыьы 

кими  сяъиййянлянмишдир.  Бу  ися  о  демякдир  ки,  сайсыз-щесабсыз 

йарадыъы  фярдялярин  иштиракы  иля  йаранмыш  шифащи  ядябиййат  коллектив 

йарадыъылыьын  мящсулудур.  Халг  поезийасынын  йаранмасында 

коллективлик  вахтиля  диггяти  ъялб  етмишдир (5, с-240).  Сонрадан 

М.Горки  коллектив  йарадыъылыьы  халг  йарадыъылыьы  щесаб  едяряк 

эюстярирди  ки,  халг  мяняви  сярвятлярин  йеэаня  вя  тцкянмяз 

мянбяйидир,  йер  цзцнцн  бцтцн  дастанларынын,  бцтцн  фаъияляринин  вя 

онларын ян бюйцйц олан цмумдцнйа мядяниййяти тарихини йаратмыш, 

заман, мякан, эюзяллик вя йарадыъылыг дцщасы етибариля илк философ вя 

шаирдир. 

Эюрцндцйц  кими,  коллектив  йарадыъылыгда,  фярдлярин  гцдрятли 

ифачылыг  вя  импровизаторчулуьу  яслиндя  инкар  едилмишдир.  Бу  бир 

щягигятдир  ки,  йалныз  халг  щяйатынын  ян  дярин  гайнагларына,  милли 

мядяниййятин  дярин  гатларына  бяляд  олан,  милли  мядяниййятляри 

йашадан  фярдляр  цмумдцнйа  мядяниййяти  хязинясиня  тющвяляр 

вермяк игтидарына йцксяля билирляр. 

Одур  ки,  шифащи  сюз  сяняти  йарадыъылыьында  коллективликля  йанашы, 

фярди  йарадыъылыг  мцщцм  йер  тутур.  Чцнки  бу  сянятин  ян  гцдрятли 

нцмуняляри фярди йарадыъылыг сцзэяъиндян кечмиш, коллектив зякасы иля 

зянэинляшиб бцллурлашмышдыр. Фолклор тядгигатчылары бу ъящяти мцхтялиф 

шякилдя изащ едирляр. Бязиляри халг йарадыъылыьынын фярдидян коллективя, 

диэярляри  ися  коллективдян  фярдийя  доьру  инкишаф  етдийини  эюстярирляр. 

Шифащи  сюз  сянятиндяки  бу  йарадыъылыг  просеси  яслиндя  фярд-коллектив-

фярд-коллектив  шяклиндя  инкишаф  едир.  Мясялян,  щяр  щансы  бир  халг 

мащнысыны  эютцряк.  Бу  мащнынын  йаранма  просесини  нязярдян 


 

16

кечирсяк,  илк  бахышда  адама  еля  эяляр  ки,  о,  коллектив  тяряфиндян 



йарадылмышдыр.  Халг  поезийасынын  яски  няьмяляриня,  антик  поезийа 

нцмуняляриня  диггят  версяк  эюрярик  ки,  онларын  бюйцк  яксяриййяти 

хорлар,  йахуд  тякрарлар-нягяратлар  шяклиндядир.  Бир  сыра  няьмялярин 

ямяк  просесиндя  айры-айры  фярдляр  тяряфиндян  йарадылдыьы  да 

мялумдур.  Щямин  няьмялярин  сонрадан  коллектив  тяряфиндян 

ишлянмяси,  ъилаланмасы,  бязян  бир  чох  мисраларын  тамам  дяйишмяси  

мцмкцн  олан  йарадыъылыг  просесидир.  Фярдин  йаратдыьы  коллектив 

тяряфиндян  ъилаланыр.  Фярд  ону  йенидян  гябул  едяндя  йени 

импровизялярля  зянэинляшдириб  халга  йени  вариантда  гайтарыр. 

Беляликля,  йарадыъылыг  просесиндя  фярд-коллектив-фярд-коллектив  дюврц 

системи йараныр. 

Коллетивля  фярд  арасындакы  бу  ялагя  давам  етдикъя  халг 

ядябиййаты зянэинляшир, ъилаланыр вя ейни заманда шифащи репертуарда 

дювр  едир.  Халг  ядябиййатынын  даим  тязя-тяр  галмасынын, 

йаддашлардан  силинмямясинин,  заман-заман  йениляшмяйя  мяруз 

галмасынын  сябяби  мящз  бу  сещкар  йарадыъылыг  просеси  иля  баьлыдыр. 

Даим  дювриййядя  олан  бу  просес  аьыз  ядябиййатыны  кющнялмяйя 

гоймур,  архаик  сцжет,  мотив  вя  образлара  милли  йаддашда  эениш 

заман  щцдудунда  йени  щяйат  верир,  бир  чох  щалларда  ися  онлары 

мцасир  данышыг  дили  нормаларына  йахынлашдырыр.  Щямин  просеси  беля 

ифадя етмяк олар: 

Ф 

К          К 

Ф 

Сянятин  формалашмасында  коллектив  ясас  рол  ойнайыр,  коллетивин 

бир  цзвц,  йарадыъы  фярд  ися  сюз  сянятинин  склетини  йарадыб  ону 

пцхтяляшдирмяк  цчцн  халга  гайтарыр,  чох  кечмядян  ону  йенидян 

халгдан алыб ифа едир. 

Бу  ъанлы  просесин  рийази  формулуну  да  щямин  дюври  системя 

уйьун мцяййянляшдирмяк олар. Беля ки, халг ядябиййатыны 

β

, фярди 



γ

 

иля  ишаря  етсяк,  халг  ядябиййатынын  йаранмасыны  рийази  шякилдя  беля 



ифадя етмяк олар: 

α = β + γ 

Яэяр  фярдин  юзцнц  коллективин  тяркиб  щиссяси  кими  эютцрсяк, 

онда: 


γ = β + γ 

Щямин принсип ясасында дцстуру даща да дягигляшдирмяк  олар: 



 

17

α = β + (β – γ)  



Халгларынн  аьыз  ядябиййатынын  фярдля  баьлы  йарадыъылыг 

просесиндя бир фювгялбяшярилик дя вардыр. Бу елми ядябиййатда бязян 

фярдин  «фитри  йарадыъылыьы»  кими  шярщ  едилир.  Лакин  эениш  анламда 

фярдин фитри истедады еля фювгялбяшяр гцввянин  кюмяйи, йахуд тясири иля 

цзя  чыхыр.  Фювгял  гцввянин  йардымы  иля  фярд  даща  профессионал 

сявиййяйя йцксялир, бядащятян сюз модели йарадыр, даща мящарятли вя 

сяриштяли  ифачыйа  чеврилир.  Буталанан,  щагг  ашыьына  чеврилян  беля 

фярдляри Азярбайъан тцркляринин орта яср дастан йарадыъылыьында даща 

тез-тез  эюрмяк  мцмкцн  олур.  Щятта  онлар  озана  вя  ашыьа 

чеврилдикдя  «эяляъякдя  баш  веряъяк  щадисялярдян  хябяр  верир», 

юнъяэюрмяклийи иля бир сыра мюъцзяляр эюстярир, фялакятлярин габаьыны 

алырлар. 

Пешякар  ифачылыгда  фювгялбяшярилик  аьыз  ядябиййатында  бир  чох 

мягамларда  даща  эениш  кюкляря  вя  иризляря  эедиб  чыхыр.  Импровизя 

мятниня  ябядиййат  верир,  ону  коллективин  силинмяз  йаддашына  щякк 

едир, йахуд коллектив иърайа хцсуси бир йарадыъы гцдрят бяхш едир.   

Коллектив йарадыъылыг бир тяряфдян шифащи ядябиййатын йаддашлара 

щякк  олунмасыны  мцтлягляшдирирся,  диэяр  тяряфдян  онун  цмуми 

мязмун, мяна дольунлуьуну шяртляндирир. 

Бязян  бу  йарадыъылыг  просесинин  беля  бир  ъящяти  дя  нязяри  ъялб 

едир. Халгын щафизясиндя узун замандан бяри камил шякилдя йашайан 

поетик  ващид,  йахуд  бцтюв  бядии  мятн  сяриштясиз  ашыьын, 

импровизаторчунун  репертуарында  ъылызлашыр,  тящриф  олунур.  О,  халг 

арасында  вариант  кими  галыр,  лакин  сцжет  йенидян  коллектив−фярд 

йарадыъылыг просесиня гайыдыр. Мясялян, «Короьлу» епосунун Шопен 

варианты  буна  мисал  ола  биляр.  Бу  варианты  сюйляйян  «Азярбайъан 

дилини  билмяйян  ашыьын  сюйлямяси»  милли  йаддашда  тящрифляря  уьрамыш 

вариант  иди.  Ашыг  репертуарында,  сонралар  мялум  олдуьу  кими, 

дастанын  мцхтялиф  вариантлары  йаранды.  Ейни  просеси  дастанын  А. 

Ходзко няшриндя эюрмяк мцмкцндцр. Бу няшрдя дя бязян Короьлу 

гящряманлыьыны  кичилдян  епизод,  щадися,  ящвалат,  еляъя  дя  дейим  вя 

ифадяляр аз дейилдир. Лакин Парис нцсхяси ады иля елм аляминя мялум 

олан бу няшрин мязиййятляри дя аз   дейилдир. О, дцнйа иътимаи вя елми 

фикрини  Азярбайъан  халгынын  бядии  дцшцнъясиня  йюнялтмиш,  дцнйаны 

мящз азярбайъанлыларын А.Ходзконун дедийи кими «гцдрятли епосу» 

иля  таныш  етмишдир.  Диэяр  тяряфдян  юз  дюврц  цчцн  яняняви  ашыг 

репертуарындан  йазыйа  алынан  Парис  нцсхяси  «Короьлу»нун 

йаддашдан  силинмясиня  йол  вермямиш,  ону  йенидян  йаддаша,  ашыг 

репертуарына дцшмясиня  кюмяк етмишдир. Бу ялйазманы гейдя  алан, 


 

18

йазыйа  кючцрян,  Парис  Крал  китабханасына  верян,  нящайят  ону 



горуйуб  сахлайан  вя  йенидян  няшр  едянлярин  ямяйи  бцтцн 

гцсурларына вя хяталарына бахмайараг щяр ъцр тягдиря лайигдир. 

 Фолклорун мцщцм йарадыъылыг хцсусиййятляриндян бири дя онун 

заман кечдикъя трансформасийайа уьрамасы вя мцасирляшмясидир. Бу 

щал  узун  мцддят  шифащи  нитгдя  йашамыш  фолклор  ващидляриня  аиддир. 

Бязян  айры-айры  фолклор  нцмуняляри,  лап  еля  наьылларын,  дастанларын 

шифащи  нитгдя  трансформасийасы  нязяря  чарпыр.  Йяни  сцжет  йенидян 

ишлянир,  дяйишилир,  юз  илкин  кюкцндян  айрылыб  башга  сцжетлярля 

чарпазлашыр,  йени  вариант  шяклиня  дцшцр.  Бу  заман  щятта  халг 

йарадыъылыьынын мцщцм хцсусиййятляриндян олан диалект хцсусиййятиня  

дя хялял дяйир. Ашыьын, ифачынын репертуары щямин импровизаторчунун 

йашадыьы,  мятни  сюйлядийи  дювр  цчцн  мцасирдир.  Тябии  ки,  мятн  дя 

щямин  диалекти  йашатмалыдыр.  Репертуар  гурулушундакы  мцасирлик 

фолклор  ващидиня  сирайят  едир.  Мятндя  диалект  хцсусиййяти 

сахланылмагла  ейни  заманда  йени  дюврцн  поетик-дил  вя  диалект 

цслубу  юзцнц  якс  етдирир.  Лакин  тялябя  эюря  фолклор  ващидляри 

диалектдя  йазыйа  алынмалы  вя  няшр  олунмалыдыр.  Бу  принсиплярин 

позулмасы  мятнин  елм  цчцн  йарарлыьына  хялял  эятирир.  Онун  бир  чох 

бахымдан арашдырылмасыны чятинляшдирир, тарихилийини итирир.  

Бу  щал  щям  ялйазма,  щям  дя  имформаторчу  мятнляринин  няшри 

заманы юзцнц даща габарыг эюстярир. 

Биринъи  щалда,  щансыса  даща  яввялки  ясрлярдя,  юзц  дя  мцхтялиф 

йазы 


графикаларында 

кючцрцлмцш 

ялйазма 

мятнинин 

транскрипсийасында  мятн  щягигятиня  ясасланмаг  чох  ваъибдир. 

Катибин  гялятлярини  ислащ  етмяк  йолу  иля  щазырланан  няшрляр  даща 

гцсурлу охунушлар тюрядя биляр. Мятн щягигятиня ясасланма дюврцн 

мювъуд  йазы  вя  дил  цслубу  барядя  даща  дольун  щягигятляри 

ачыгламаьа  имкан  верир.  Тябии  ки,  гяляти-мяшщурлар  ислащ  едилмякля 

беля ялйазмаларда мятн щягигяти ясас эютцрцлмялидир.  



Икинъи  щалда,  шифащи  дилдян  йазыйа  алынмыш  мятни  няшря 

щазырлайаркян  диалект  хцсусиййятлярини  горумаг  да  ваъибдир.  Лакин 

бурада  бир  сыра  мцхтялифликляр  мювъуддур.  Биринъиси  одур  ки, 

намялум бир сцжет гарышыг диалектдя, йахуд тящриф едилмиш диалектдя 

йазыйа алынмышса вя щямин сцжет, йахуд няьмя, дастан, наьыл мятни 

милли йарадыъылыг яняняляриня зидд дейился онун няшриндян чякинмяк, 

йахуд  имтина  етмяк  доьру  олмаз.  Дцнйа  фолклорунун  няшр 

тяърцбясиндя  цч  няшр  методу  мялумдур:  академик  няшр,  ишлянмиш 



няшр  вя  кцтляви  няшрляр.  Щяр  цч  няшр  методу  милли  сярвяти  горумаг, 

йашатмаг  вя  милли  йаддаша  гайтармагла  ону  мцщафизя  етмяк 



 

19

мягсядиня хидмят едир. 



Тябиидир ки, академик няшрляр аьыз ядябиййатыны йазыйа алмаьын 

бцтцн принсиплярини эюзлямякля чапа щазырланыр. Онун анлашылмайан 

сюз, ифадя вя образларына шярщляр верилир. Бу типли няшрляр ялйазмалары 

вя  кцллийатлар  цчцн  сяъиййявидир.  Икинъи  тип  няшрляр  аьыз  ядябиййаты 

сцжетни  ишлямяк  вя  садяляшдирмяк  йолу  иля  милли  дцшцнъядя  мцщафизя 

етмякдир. Бу метод вахтиля алман вя рус наьылларына тятбиг едилмиш 

вя  дцнйа  фолклоршцнаслыьы  тяряфиндян  гябул  едилмишдир.  Мясялян, 

Гримм  гардашлары  алман  наьылларыны  ишляйяркян  онларын  башлыъа 

мязмунуну  горуйуб  сахламыш  вя  бу  наьыллары  йенидян  ишлямякля 

онлары  алман  естетик  дцшцнъясиня  ябяди  олараг  гайтармышдыр.  Инди 

дцнйа  дилляриня  тяръцмя  олунан  Гримм  наьыллары  дцнйаны  Гримм 

йарадыъылыьы иля дейил, алман естетик дцшцнъяси иля таныш едир. Ейни няшр 

методу рус вя диэяр халгларын шифащи йарадыъылыьы цчцн дя янянявидир. 

Мясялян, рус наьылларынын  бу типли бир сыра ишлямяляри ясасында  дцнйа 

шющрятли няшрляр щазырламышлар. 

Цчцнъц  тип  няшрляр  аьыз  ядябиййатыны  эеъ  топлайан  халгларын 

йарадыъылыьы  цчцн  сяъиййявидир.  Беля  ки,  мцяййян  обйектив  вя 

субйектив  сябяблярля  баьлы  еля  халглар  вардыр  ки,  онлар  юз  аьыз 

ядябиййатыны топламаьа вя няшр етмяйя эеъ башламышлар. Мцстямлякя 

вя йарыммцстямлякя халглар да бу гялибя мяхсусдурлар. 

Бу халгларын бир сыра мцщцм сцжетляри щаким халглар тяряфиндян 

тящрифлярля  чап  едилмишдир.  Бюйцк  бир  гисм  аьыз  ядябиййаты  йа  щеч 

йазыйа  алынмамыш,  йа  да  пяракяндя  шякилдя,  системсиз  щалда  няшр 

олунмушдур. Азярбайъан тцркляринин аьыз ядябиййаты мящз бу група 

мяхсусдур. 

XIX ясрдя Авропа халглары цмумдцнйа мядяниййяти ичярисиндя 

юз  йерини  мцяййян  етмяк  цчцн  аьыз  ядябиййатыны  эениш  шякилдя 

топлайыб чап етдирмяйя башладыьы мягамда, Азярбайъан бюлцнмяляр 

вя парчаланмалар мянэянясиндяйди.  

XVIII ясрин сонраларындан башлайараг Азярбайъанда ханлыглар 

арасында  эедян  зиддиййятляр  мцстягил  Азярбайъан  дювлятини  бярпа 

етмяйин  тарихи  ясасларыны  арадан  галдырды.  Бюйцк  Азярбайъанын 

Русийа  вя  Иран  арасында  бюлцнмяси  уьрунда  апарылан  данышыглар 

1813-ъц  илдя  Эцлцстан  мцгавиляси  иля  рясмиляшдирилди. 1928-ъи  ил 

Тцркмянчай  мцгавиляси  Бюйцк  Азярбайъаны  ики  йеря  парчалады. 

Щям  эцней,  щям  дя  гузей  бюлэядя  мцстямлякя  сийасяти  бяргярар 

олду.  Азярбайъан  аьыз  ядябиййатынын  топланма  няшр  вя  тядгиг 

имканлары  яслиндя  щяр  ики  бюлэядя  арадан  галхды.  Ютян  ясрин 

орталарындан  гузей  бюлэядя  аьыз  ядябиййатынын  топланмасына 



 

20

тяшяббцсляр эюстярился дя бу, кцтляви щал ала билмяди. Эцней бюлэядя 



ися  бу  эцня  гядяр  аьыз  ядябиййаты  яслиндя  щяля  топланылмамыш 

галмагдадыр. 

XX ясрин яввялляриндян башлайараг Азярбайъан тцркляринин аьыз 

ядябиййатынын гисмян системли топланмасы, няшри вя тядгиги мярщяляси 

башлады. Мцяййян дюврдя бу, эцней бюлэяни ящатя ется дя отузунъу 

иллярин  орталарындан  башлайараг  бу  иш  сянэиди.  Азярбайъан  аьыз 

ядябиййаты  ясасян  гузей  бюлэя  реэионларынын  материаллары  ясасында 

юйрянилмяйя  башлады.  Ейни  заманда  мцхтялиф  реэионларда  фяргли 

диалектлярдя йайылмыш аьыз ядябиййаты нцмуняляринин йазыйа алынмасы 

вя  няшри  иши  давам  етдирилди.  Тябии  ки,  аьыз  ядябиййатынын  бцтцн 

няшрляри  академик  тялябляря  ъаваб  веря  билмязди.  Одур  ки,  кцтляви 

няшрляр  эяляъяк  академик  няшрлярин  щазырланмасы  цчцн  зяминя 

чеврилди.  Кцтляви  няшрлярин  щазырланмасы  юзц  дя  аьыз  ядябиййатыны 

горумаьын  йолларындан  биридир.  Чцнки  ишлянмиш,  йахуд  ядяби  диля 

йахынлашдырылмыш  мятнин  йенидян  шифащи  репертуара  гайытмасы 

Азярбайъан  тцркляринин  аьыз  ядябиййаты  цчцн  яняняви  щалдыр.  Сон 

иллярдя  милли  ашыг  репертуарында,  еляъя  дя  пешякар  наьылчылыгда  бу 

просес  нязяря  чарпаъаг  дяряъядя  эцълцдцр.  Ещтимал  ки,  бу  щал 

империйа  щимайясиндя  вя  сонрадан  совет  постмяканында  йашайан 

Азярбайъан  тцркляринин  юз  сой  кюкцня  эцълц  гайыдышы  иля  баьлыдыр. 

Мясялян, башга халглардан фяргли олараг Азярбайъан тцркляриндя юз 

еркян  адят-яняняляриня,  ашыг  сянятиня,  саз  мусигисиня  гайыдыш 

эцълцдцр.  Аьыз  ядябиййатынын  бир  сыра  кичик  жанрларындан  башламыш, 

наьыл вя дастанларына гядяр йенидян шифащи репертуара гайыдыр. Онлар 

даща  там  щалда  мцхтялиф  далектлярдя  йени  йарадыъылыг  щяйатыны 

кечирир.  Бир  сыра  щалларда  ися  мцхтялиф  кцтляви  няшрляр  бу  ишя  тякан 

верир. Бу эцн Ширван вя депортасийа иля баьлы Азябайъанын мцхтялиф 

реэионларына  сяпялянмиш  Эюйчя  ашыгларынын  репертуарында  вахтиля 

няшр  едилмиш  орта  яср  мящяббят,  ютян  ясрин  гачагчылыг  дастанлары  вя 

башга аьыз ядябиййаты нцмуняляри тамамиля йени, яввялкиндян даща 

эцълц импровизялярля охунур.  

Бу  просес  «Короьлу»  дастанындан  да  йан  кечмир.  Мялумдур 

ки, «Короьлу»  дастанынын  М.Щ.Тящмасиб  няшри  йазылы  ядябиййата 

даща чох йахынлашдырылмыш няшр кими тез-тез хатырланыр. Лакин бу няшр 

милли  дцшцнъядяки  идеал  Короьлуну  гцдрятли  образ  кими  халгын 

йаддашына  бцтцн  язямяти  иля  щякк  елямишдир.  Ня  Шопен  вя 

А.Ходзко,  ня  дя  ондан  сонракы  топлайыъы  вя  наширляр  беля  гцдрятли 

епос  вариантыны  чапа  щазырлайа  билмишдиляр.  Щямин  няшрляр,  бцтцн 

вариантлар  хцсусиля  Парис  нцхсяси  ня  гядяр  орижинал  олса  да  Короьлу 


 

21

бу  няшрлярин  щеч  бириндяМ.Щ.Тящмасиб  вариантында  олдуьу  кими 



халгын милли йаддашындаы гящряман сявиййясиня йюняля билмир, йалныз 

Тящмасиб  вариантында  о,  бу  зирвяйя  галхыр.  М.Щ.Тящмасиб  дя 

Короьлуйа  мяхсус  бцтцн  мяняви-яхлаги  кейфиййятляри  ашыг 

вариантларындан  йыьмышды.  Щардаса  бу  вариант  М.Щ.Тящмасибин 

ишлямяси  ола  билярди,  лакин  бу  няшр  щеч  дя  роман  дейил,  дастанын  ян 

мцкяммял ишлянмиш няшр варианты иди. Мараглысы одур ки, йетмишинъи 

иллярин  ахырларына  йахын  бу  вариант  бцтювлцкдя  ашыг  репертуарына 

гайытды.  Инди  йени  нясл  ашыглар  устад  сяняткарлардан  ешитдикляри 

сцжетляри  Тящмасиб  варианты  иля  чарпазлашдырыб  юз  репертуарына  дахил 

етмишляр.  Бу  эцн  Азярбайъан  тцркляринин  ашыг  импровизясиндя 

гцдрятли бир «Короьлу» йашайыр. Сон иллярдя йазыйа алынан голлар да 

буну  бир  даща  тясдиг  едир.  Щямин  репертуардан  дастанын  бцтюв 

мятни  бу  эцн  йени  диалектдя    йазыйа  алына  биляр.  Бу,  Азярбайъан 

тцркляринин  аьыз  ядябиййатында  сон  иллярдя  нязяря  чарпан  эцълц 

йарадыъылыг просесидир вя бу халгын шифащи яняняляриня мяхсус спесифик 

хцсусиййятдир. 



 

Халгын  йаратдыьы  шифащи  йарадыъылыг 

нцмуняляри эениш вя чохъящятлидир. Бу бядии 

йарадыъылыгда  халг  щяйатынын,  мянявий-

йатынын  мцхтялиф  ъящятляри  бядии  шякилдя  якс 

олунмушдур. Щяля еркян чаьлардан башлайараг айры-айры айин, етигад 

вя  мярасимляри  дольун  тящкийяйя  вя  поетик  тяркибя  малик  бядии 

ващидляр-няьмяляр  рювнягляндирмишдир.  Аьызда  йаранан,  коллективин 

кюмяйи  иля  ъилаланан  вариантларда  йайылан  няьмя,  наьыл, 

дастанларымызла йанашы, бядии тяфяккцрцн еркян мярщяляляри иля баьлы 

тюряйян инанъ, фал, алгыш, юйцд, тясялли, мясял вя б. нцмуняляр дя чох 

яски  чаьлардан  мювъуд  олмушдур.  Йухарыда  дейилдийи  кими,  бядии 

тяфяккцрцн  бцтцн  бу  щикмят  дцнйасы – аьыз  ядябиййаты,  халг 

йарадыъылыьы вя йахуд фолклор адландырылмышдыр.  

Йазыйа гядярки бу ядябиййатын йаранмасындан, онун нюв, жанр 

вя  форма  хцсусиййятляриндян,  нязяри  гайда  вя  ганунларындан  бящс 

едян елм сащясиня ися фолклоршцнаслыг дейилир. 

Фолклоршцнаслыг  нисбятян  ъаван  елм  сащясидир.  Онун  мейдана 

эялмяси  Авропада XIX ясрин  орталарына  тясадцф  едир.  Авропада 

мцхтялиф  фолклоршцнаслыг  мяктябляринин  йаранмасы  фолклоршцнаслыьын 

бейнялхалг  мигйасда  кцтляви  елм  сявиййясиня  йцксялмясиня  сябяб 

олду.  Щяр  бир  халг  милли  фолклоруну  арашдырмагла  юзляриня  мяхсус 

милли мядяниййят тарихини, сой кюкцнц, йаранмасыны, башга халгларын 

Фолклор вя  

фолклоршцнаслыг 

 


 

22

мядяниййяти  ичярисиндя  юзцнямяхсуслуьуну  мцяййянляшдирмяйи 



гаршыйа мягсяд гоймушдур. Бу сащядя Авропа халглары хейли ирялийя 

эетмишляр.  

Лакин  Азярбайъан  фолклоршцнаслыьында  бу  тарихи  вязифянин  щяля 

там вя систем щалында щяйата кечирилдийиня щюкм вермяк олмаз. Йцз 

ялли илдян артыг бир дюврдя Авропа халглары бир-биринин ардынъа дцнйа 

фолклорунда  охшар  мядяниййятляр  вя  сцжетлярин  йаранмасы  барядя 

мцхтялиф 

нязяри 


мяктябляр 

йаратса 


да 

Азярбайъан 

фолклоршцнаслыьында, яслиндя бу мясяляйя гисмян Й.В.Чямянзяминли 

истисна олмагла демяк олар ки, тохунулмамышдыр. Бунун ися бир сыра 

обйекетив  вя  субйектив  сябябляри  вардыр.  Обйектив  сябяблярдян 

ясасласы  одур  ки,  айры-айры  тядгигатларда XIX ясрдя  йарандыьы 

эюстярилян  Азярбайъан  фолклоршцнаслыг  мяктяби  яслиндя XX ясрин 

яввялляриндя формалашмыш, еля юз бешийиндя дя боьулмушдур. ХХ ясря 

гядярки  мярщяля  ися  милли  фолклоршцнаслыьын  топланма  вя  няшринин 

башланьыъ мярщяляси олмушдур. 

Истяр XIX ясрин  орталарындан  башлайараг  фолклор  няшрляриня 

йазылмыш  юн  сюз,  мцгяддимя  вя  шярщляр,  истярся  дя  щямин  ясрин 

ахырларында  дастанлара  верилмиш  изащларда  шярщчиликдян  ирялийя  тязя-

тязя  аддымлар  атылырды.  Е.  Султановун,  М.Мащмудбяйовун, 

Ф.Кючярлинин,  А.Байрамялибяйовун,  Щ.Зярдабинин  мягаляляриндя 

ися  артыг  фолклоршцнаслыьын    ясасы  гойулурду. XX ясря  гядярки 

мярщяля  яслиндя  милли  фолклоршцнаслыьын  йаранмасына  тарихи  зямин 

щазырламышды.  Еля  буна  эюря  дя  ня  М.Ф.Ахундовун,  ня  С.Я.Ширва-

нинин,  ня  дя  башга  маарифчи  зийалыларын,  йазычы  вя  шаирлярин 

фолклоршцнаслыг  фяалиййятиндян  данышмаьа  о  гядяр  дя  щаггымыз 

йохдур.  Онлар  йалныз  бюйцк  ишин  давамчылары-  шифащи  ядябиййатла 

йазылы ядябиййат арасында юз дюврцндя кюрпц салан сяняткарлар иди. 

XIX ясрдя Авропа халглары цмумдцнйа мядяниййяти ичярисиндя 

юзцнямяхсус  йери  мцяййянляшдирмяйя  чалышаркян,  илк  нювбядя 

юзляриннин  яфсаня,  миф  вя  наьылларыны  башга  халгларын  иля  мцгайисяли 

тящлиля ъялб едирдиляр. 

Еркян  аьыз  ядябиййаты  сцжетляриндяки  охшарлыглардан  чыхыш 

едяркян  фолклор  нязяри  фикрини  мцхтялиф  мцлащизя  вя  бахышларла 

зянэинляшдирир,  юзцнямяхсуслуьу  мцяййянляшдирмяк  цчцн  чохсайлы 

паралелляр  апарырдылар.  Сайсыз-щесабсыз  аьыз  ядябиййаты  нцмунялярини 

топлайыб  чап  етдирир,  мифоложи  эюрцшлярини  арашдырдылар.  Ясатири 

эюрцшляри,  халгларын  тарихи  гощумлуг  ялагялярини,  тарихи-ъоьрафи 

ялагяляри халгларын аьыз ядябиййатындакы охшарлыгларын мянбяйи кими 

эютцрцр, охшар психи дяркетмяни ящатя едян, дцнйаны долашан сяййар 



 

23

сцжетляри арашдырыр вя нящайят тарихи щягигятляри фактлар ясасындабярпа 



етмяйя чалышрдылар. Бцтцн бу фикирляр дцнйайа сяс саланда, халглар юз 

еркян  дцшцнъясини  арашдырмалара  ъялб  едяндя  Азярбайъан 

тцркляринин  аьыз  ядябиййаты  юзцнцн  йени  топланма  мярщялясиня 

гядям  гойурду.  Сонракы  дюврлярин  арашдырмаларында  да  бцтцн  бу 

мясяляляр тядгигат обйекти ола билмяди. 

Доьрудур, 20-ъи  иллярин  икинъи  йарысындан  башлайараг 

Азярбайъан  фолклоршцнаслыьында  артыг  тцрк  мядяниййяти  гайнаглары 

Б.Чобанзадянин,  Я.Абидин,  С.Мцмтазын  вя  башгаларынын  диггят 

мяркязиндя иди. Лакин 30-ъу иллярдя башлайан совет репресийасы бцтцн 

бу ишляри йарымчыг гойду. Мцщарибядян сонракы иллярдя Азярбайъан 

аьыз  ядябиййатынын  тяк-тяк  арашдырмалары  эюзя  дяймяйя  башлады.  Бу 

тядгигатларда  ясасян  фактик  нцмунялярин  тяснифи  вя  тясвири,  рус 

фолклоршцнаслыьы  гайнагларына  сюйкянян  тядгигат  методу  апарыъы 

мювгедя иди. 



Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin