Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   53

Гядим тцрк пантеону вя 

Азярбайъан мифолоэийасында онун 

тамамланма вариантлары 

 

127


Яски  пантеон  анлайышларында  эюзяэюрцнмяз  иъраедиъилик 

функсийаларынын  сащибляринин  мяскяни  сямадыр,  сяма  онун  бир 

елементидир.  Гядим  тцрк  мифолоэийасында  ися  бу  цмуми  синдром 

тящриф  едилир.  Конкретликляр  абсрактлыгла  явяз  олунур.  Щамилик 

сялащиййяти  конкрет  обйектя  дейил,  мясялян,  Эцняшя,  Айа,  щансыса 

улдуза  йох,  абстаркт  обйектя  эюйляря  йюнялдилир.  О,  Тенгри,  йахуд 

Эюй  Танры  кими  мифик  дцшцнъядя  шяхсляндирилир.  Баш  Танрыйа  гаршы, 

онун  идаряедиъилик  фуксийаларынын  мцяййянляшдирилмясиндя  гейри-

мцяййянлик  формалашыр.  Бцтцн  щамилик  сялащиййяти  онун  ялиндя 

бирляшир.  Бу  баш  аллащ  сащя  щамиляри  арасында  сялащиййятлярини 

бюлцшдцрцб  онлары  цмумиликдя  идаря  етмир,  бцтцн  идарячилийи  юз 

ялиндя  бирляшдирир.  Буна  эюря  дя  гядим  тцрк  пантеону  башга 

халгларын пантеонунда олдуьундан идаряедиъилик функсийасына малик 

аллащларла зянэин дейилдир.  

Бязян  тцркцн  абстаркт  пантеон  йарадыъылыьы  янянясиндян  бцтцн 

эюйляри  ващид  танры  кими  эютцрмяк  вя  ону  Тенгри  ятрафында 

абстарктлашдырмагдан  чыхыш  едяряк  тцркц  тякаллащлыьа  илк  кечян, 

йахуд  тякаллащлыьы  илк  гябул  едян  етнослардан  щесаб  едилир.  Бу 

иллцзийадыр.  Тцркцн  култчулуг  янянясини  диггятдян  йайындырыб  онун 

мифоложи  дцнйаэюрцшцнц  дцрцст  мцяййянляшдирмямякдян  иряли  эялир. 

Култчулуг  яслиндя  юзц  тцрк  мифик  дцшцнъясиндя  пантеон 

йарадыъылыьынын  сонракы  инкишаф  мярщялясидир.  Яэяр  гядим  йунанлар 

Зевси  йарадыб  онун  ятрафында  бирляшмишдилярся,  яэяр  гядим 

зярдцштиляр  Ащру  Мязда  идаряедиъилийиня  гаршы  Ащруманйу  шяр-

мцбаризя  модели  гоймушдуларса,  йаратдыьы  гцдрятли  пантеонда 

дцнйанын  идаря  олунмасы  баш  аллаща  табе  олан  он-он  беш  аллащ 

тяряфиндян идаря олунурдуса, тцрк пантеонунда мянзяря ейни схем 

цзря  инкишаф  етмир,  дцнйа  миф  модели  тящриф  едилир.  Баш  аллащ 

Тенгринин (Эюй Танрынын) ятрафында идарячилик функсийаларыны йериня 

йетирян  аллащлар  системи  йохдур.  Бир  сыра  тцрк  халгларында  Тенгрийя 

даща йахын, мцяййян миф сцжетляриндя щятта Тенгринин ювряти щесаб 

едилян Щумай да даима онун йанында дейилдир. Щумай демяк олар 

ки, бцтцн вариантларда юз щамилийини йердя, инсанлар арасында щяйата 

кечирир,  йер  мяншялилик  онун  башлыъа  хцсусиййяти  кими  нязяря  чарпыр. 

Тцрк пантеону барядя Алтай мифолоэийасында В.В.Радловун мялу-

маты  истисна  едилярся,  Эюй  Танрынын  юз  идаряедиъилийини  йердя  йарат-

дыьы  щамиляр – култлар  васитясиля  щяйата  кечирдийини  эюрцрцк.  Бу 

щамиляр  еля  башга  халгларын  пантеонунда  эюрдцйцмцз  аллащларын 

функсийасыны  ифадя  едир,  тцрк  пантеонунда  баш  аллащ  Тенгри  илк 

бахышда тякаллащлыьын модел дцшцнъясини йаратса да онун табелийиндя 



 

128


силсиля щамиляр – аллащ сявиййясиндя олан култлар системи мювъуддур. 

Бу  систем  Эюй  Танры  тяряфиндян  идаря  олунур.  Демяк  мифоложи 

моделдя Тенгрини тяк ващид кими эютцрмяк доьру олмаз. Тенгринин 

бцтцн  идаряедиъилийини,  нцфузеди-ъилик  фяалиййятини  йердя  яслиндя 

пантеон системи дахилиндяки щами култлар щяйата кечирир. 

Тцрк  пантеонунда  мякан  даща  абстаркт  мязмундадыр,  Эюй 

Танрынын  абстракт  мяканы  сона  гядяр  ачыгланмыр,  интящасыз  сяма 

Тенгринин мяканы олдуьу кими, щами култларын мяканы да эюйлярдир. 

Онлар  йери,  ону  айры-айры  сащялярини, -даьы,  чайы,  дяряни,  мешяни, 

зямини,  бостаны,  суйу,  оду,  истилийи,  саьламлыьы,  хястялийи  вя  с.  йердя 

щимайя етсяляр дя сяма мяншяйлидирляр. Эюзяэюрцнмяздирляр, инсана 

хейир  вя  пислик  эятирян  рущлардыр.  Онларын  мянафейиня  тохунуланда 

инсанлара  хята  эятирир;  онлар  ейни  заманда  уьурун,  хейирин, 

саьламлыьын, бярякятин щамиляридир. 

Щами  рущларда  пантеон  сяъиййяли  аллащлылыг  яламятляри  –

хиласедиъилик,  нцфузедиъилик,  идаряедиъилик  вя  с.  эцълцдцр.  Онлар 

юзляринин  щимайя  даирясиндя  чох  гяти,  эцълц  вя  исрарлыдырлар.  Сай 

етибариля иля интящасыздырлар. Тцрк мясялляринин бириндя дейилдийи кими: 

«Бир  гарыш  йер  дя  сащибсиз  дейилдир».  Щяр  йерин,  баьын-бостанын 

суйун,  мешянин  юз  сащиби,  неъя  дейярляр, «яйяси»  вардыр.  Бцтцн 

бунлар  ися  чохаллащлылыьа  мяхсус  хцсусиййятлярдир  вя  цмумиликдя 

Тенгринин  танрычылыг  гцдрятинин  чохаллащлылыг  принсипляри  цзря  щяйата 

кечирилмясиня хидмят едир. 

Тцрк  пантеонунда  нязяря  чарпан  икинъи  образ  Щумайдыр.  О, 

милли  дцшцнъядя  гадын  ъизэили,  зяиф  бир  мяхлугдур.  Мцх-тялиф  миф 

сцжетляриндя  аь  вя  гара  палтарда  олур,  икили  характеря  маликдир. 

Щумай  бир  сыра  тцрк  халгларынын  мифолоэийасында  хейирхащ  рущ, 

кюрпялярин щамиси, эюзяллийин горуйуъусудур, башга груп халгларда, 

мясялян, хакасларда ейни заманда ъан аландыр, юлцм мяляйидир. «Аь 

ана», «Гара ана», «Албаст» «Ал арвады» вя с. адлар алтында дяйишян 

Щумай ярздя йер цзяриндя щамилик сялащиййятиня малик сяма мяляйи, 

йахуд пярисидир.  

Онун икили характери – хейир вя шяр щимайячилик функсийасы даща 

архаикмифоложи  тясяввцрлярля  баьлы  олуб  зярдцштилкдян  яввялки 

тясяввцрлярля баьлыдыр (33, 401-403). 

Щумай  мифик  танрысынын  Умай,  Щумай,  Щцма-Цма  ким 

вариантлары  да  тцрк  халгларынын  мифолоэийасында  эениш  йайылмышдыр. 

Онун  инсан,  гуш,  рущ  вариантларында  якси  гадынлыьы,  няслин  артымыны 

щами  яламятляри  иля  йанашы  гара  рущу,  бяд  рущлары  тямсил  етмя 

функсийалары да  вардыр (34, 12-23). М.Кашкаринин «Дивани-лцьяти  ит-



 

129


тцрк»цндя бу хцсусиййятляря диггят йетирилир. Азярбайъан тцркляринин 

тюряниш  мифляриндя  ися  Щумай  яъдад,  култу  иля  баьлы  олуб  дцнйанын 

йаранмасында  иштирак  едян  сакрал  мяншяйя  малик  илащядир. 

Цмумиликдя,  тцрк  мифолоэийасынын  естетик  дцшцнъясиндя  эениш 

чаларлылыг  хцсусиййятляри  иля  сечилян  Щумай  мифик  дцшцнъянин  илк 

гадын  илащяси  кими  юзцндян  сонра  йаранаъаг  бир  чох  хатун  вя 

илащялярин аналыг, дцнйайа ювлад эятирмя вя нясл артырма янянясинин 

щимайядарыдыр.  

Гядим  тцрк  пантеонундан  данышаркян  В.В.Радловун  истинад 

етдийи  Алтай  пантеону  цзяриндя  дя  дайанмаг  зяруридир (35, 355-

365).  Йери  эялмишкян  демяк  лазымдыр  ки,  тцрк  пантеону  яксяр 

щалларда  Алтай  мифоложи  моделиня  ясасян  шярщ  едилир,  бир  сыра  диэяр 

тцрк  халгларынын  миф  материалы  диггятдян  кянарда  галырды.  Тябии  ки, 

бу,  диэяр  тцрк  халгларынын  мифоложи  сцжетляринин  кифайят  гядяр 

топланылыб  няшр  олунмамасы  иля  баьлыдыр.  В.В.  Радловун  Сибирдян 

йазыйа алдыьы Алтай тцрк пантеону да бир чох ъящятдян диггяти ъялб 

едир. 

Алтай  пантеонунда  Эюй  он  йедди  гатлыдыр.  Ян  цст  гат  Гара 



ханындыр. О, бурада отуруб дцнйаны идаря едир. Эюрцндцйц кими, о, 

Зевс,  Ра,  Ащрумязда  типли  баш  аллащдыр.  Пантеон  шяъяряси  дя  еля 

ондан, онун ювладларындан башлайыр. Пантеонда хцсуси йери олан цч 

оьлу-Цлэен  Гызыл  даьда,  он  алтынъы  гатда  отурмушдур.  О,  Гара 

ханын  бцтцн  тапшырыгларыны  юзцндян  кичик  гардашларына-доггузунъу 

гатдакы  ъянэавяр  Кысагапы  вя  йеддинъи  гатдагатда-Эцняшин 

йашадыьы  гатдакы  Марэеня  ютцрцр.  Алтынъы  гатда  Ай-ата  аллащы 

бяргярар олуб. Дюрдцнъц гатда дцнйанын йарадыъысы Цлэен йашайыр. 

Онун ики оьлу вар, онларын щяр икиси Цлэенин йаратдыьы дцнйанын вя 

инсанларын йашадыьы бу гат яслиндя ъянэавяр мяканы, мялякляр йурду, 

яфсаняви Сцд эюлц, Гара ханын йаратдыьы Сцрвя даьы да щямин гатда 

йерляшир.  Алтай  мифолоэийасында  пантеон  пассивдир.  Гядим  йунан, 

йахуд  зярдцшцт  вя  йа  лап  еля  йящуди  пантеонунда  эюрдцйцмцз 

аллащларарасы чякишмя вя вурушмалар бурада йохдур. Йяни аллащларын 

актив  щяйатыны  вя  мцбаризясини  тясвир  едян  наьыл  вя  мифляря  бурада 

тясадцф  олунмур.  Аллащлар  арасында  хейрин  тянтяняси  уьрунда 

мцбаризя  эюзя  чарпмыр.  Она  эюря  дя  тцрк  пантеону  «юлц  вя  массив 

пантеондур». Бу пантеонда ирялийя доьру инкишафы эюстярян, еляъя дя 

шярин  гаршысыны  алан  мотивляр  йохдур.  Бцтцн  бу  кими  ъящятляри 

мцшащидя едян В.В.Радлов «мякан» мцгяддяслийини иряли сцрцр, щеч 

бир  зиддиййятин  олмадыьы  бу  мифик  мяканда  анлашманын  юзцнц 

щямин  мяканда  ъямляшян  рущларын  мяъмусу  иля  баьлайыр.  Йяни 


 

130


рущлар  мяъмусунда  шяр    йохдур,  мцгяддяс  рущлар  вя  щамиляр 

бурада  инсанлары  йаманлыглардан  щифз  едир.  Тцрк  мифолоэийасында 

инсанлары  йаманлаглардан  горумаг  щами  култларын  функсийаларына 

дахил иди. Лакин онлар пассив дейил, даим шярля цзбяцзя эялян, онунла 

мцбаризя  апаран  актив  щамиляр  иди. «Инсанларын  йашадыьы  йерин  юзц  

бяшяриййят  цчцн    хейирхащлыг  эюстярян  рущларын  персонофикасийа 

едилмиш нцмайяндяси кими чыхыш едир» (36, 30). 

Йер-су дедикдя он йедди бюйцк ханын (щакимин) мяъмусу кими 

баша  дцшцлцр. «Бу  эцн  бу  щакимляр  нящянэ  даьларын  гарлы 

зирвяляриндя,  чай  мянбяляриндя  йашайырлар» (36, 31). Демяк, 

«Дцнйанын  йаранмасы  щаггында»  Азярбайъан  тцркляринин  мифиндя 

дейилдийи  кими,  Йери  щами  етмяк,  йаранмыш  дцнйаны  вя  инсаны 

горумаг  цчцн    сяма  мяншяли  антропоморфлар,  щами  рущлар-Эцн, 

Йел  вя  Су-сян  йер  цзяриндя  мяскунлашмышлар  ки,  щамилик 

функсийаларыны лазымынъа йериня йетиря билсинляр. Йери эялмишкян Йер-

су иля Су-сян арасында да бир тарихи тиположи уйьунлуг нязяря чарпыр. 

Суйун  танрычылыг  функсийалары  чохдур.  Сонракы  тясяввцрлярдя  о, 

тюрянян  инсанын  дюрд  атрибутундан  биридир.  Бу  эцн  мифоложи 

йаддашда  култ  кими  йашамагдадыр.  Бу  эцн  тцрк  пантеонуна  дахил 

олан  вя  лап  еля  Эюй-танрынын-Тенгринин  идаряедиъилик  функсийаларыны 

щяйата  кечирян  щами  рущларын  танры  мяншяли  олуб  тцрк  пантеонунда 

аллащлар  системини  тамамламасы  тябиидир.  Су-Сян  вя  Йер-су  тиположи 

уйьунлуьу  буну  бир  даща  тясдиглямякдядир.  М.Сейидова  эюря 

«мцхтялиф  тцрк  халгларында  су  вя  Йерля  баьлы  танрылар  олмушдур (37, 

233-236). Мцасир мярщялядя онлар щами руща чеврилсяляр дя танрылыг 

хцсусийятлярини  чох  эцълц  шякилдя  юзляриндя  горуйуб  сахлайа 

билмишляр.  Азярбайъан  тцркляринин  мифоложи  тясяввцрцндя  дя  бу 

эюрцшляри  йашадан  мифляр  щяля  дя  халг  арасында  еркян  танынмалары 

мцщафизя етмякдядир.  

Биринъи  мятн.  «Йер-су»  адлы  мифдя  дейилир  ки,  Халтан  кяндиндя 

йедди гызын, бир оьлун анасы Пяри Хатун варды. Кафирляр эялиб он алты ил 

габаг оьлуну дустаг ейляйиб юзэя еля апармышдылар. 

Бир эцн оьлунун йолуну эюзлямякдян ярийиб шама дюнмцш Пяри 

Хатун  евиндя  оландан-олмайандакындан  хуръун  дцзялдиб  бир 

ялянэя  ата  миниб  дцшмян  юлкясиня  оьлуну  эюрмяйя  йола  дцшцр.  Цч 

эцн  цч  эеъя  мешя  иля  йол  эедиб  бир  вадийя  эялиб  чыхыр.  Эюрцр  ки, 

бурада гырх цзцлмцш, ялдян дцшмцш ъаван отуруб йолдан кечянляря 

бир тикя чюряк цчцн ял узадыр. Ъаванларын гаршысында башы чалмалы Аь 

Ана йолчуну эюрцб сорушур: 

-Бу хястя бичаряляря бир тикя чюряйини гыймазсанмы?   


 

131


Пяри Хатун дейир: 

-Нюшцн гыймарам, щяр няйим вар онлара пешкашдыр. 

Сонра  атын  белиндян  эютцрцб  хуръунлары  йеря  гойур,  сцфря  ачыб 

щяр няйи вардыса арайа эятирир. Йейиб ичирляр.  Ъаванлар яввялки гайда 

иля эятириб бош хуръунлары атын далына гойурлар. 

Пяри  Хатун  хейли  йол  эедир.  Сабащ  ахшам  цстц  эцншя  гяншяр 

йолуну давам етдирмякдяйкян габагда тоз-думана гарышыр. Бир дя 

эюрцр ки, палтарсыз чылпаг бир атлы онун габаьында атыны сахлайыб йеря 

дцшдц. «Ана мяня бир тикя чюряк вер, юлдцм» дейя она тяряф эялди. 

Дустаглыгдан  гачан  оьлуну  таныйан  ана  пярт  олур.  Хуръунун 

дибиндя  чюряк  гырынтысы  галмасына  эцман  едяряк  ялини  хуръуна 

апарыр. Эюрцр ки, хуръунлар икиси дя долудур. Тез хуръуну ачыб сцфря 

дцзялдир.  

Йейиб-ичиб  юзцня  эялян  оьлан  ял  атыб  юзцня  хуръундан  тязя 

либас,  пал-палтар  чыхарыр.  Йейиб-ичиб,  эейиниб-эеъиниб  эери  гайыдырлар. 

Йолда  Аь  Ана  онлары  гаршылайыр.  Эюрцр  ки,  Пяри  Хатун  лап  ялдян 

дцшцб гахаъа дюнцб, бели бцкцлцб, гычлары йыьылыб, цзцнц она тутуб 

дейир: 


-Халтана  чатан  кими  эюряъяксян  ки,  хан  чинарын  ятяйиндян  исти 

бир  булаг  ахыр.  Одун  адыны  «Йер-су»  гойдум.  Эир  чим,  гол-гычын 

ачылаъагдыр.  О  эцндян  Халтан  кяндиндя  «Йер-су»  адамлары 

хястяликлярдян хилас едир, шяфа верир (38,193-194). 



Икинъи  мятн.  «Йер-эцъ»  адлы  бир  мифдя  дейилир:  Бир  падышащын 

эюзцнцн  аьы-гарасы  бир  оьлу  варды.  Той  эеъяси  хястялянмишди.  Ня 

гядяр дава-дярман ейлядиляр хейри олмады. Бир лоьман деди ки, эютцр 

ушаьы  мешяйя  палыдлыьа  апар,  гой  бир  мцддят  орада  йашасын.  Ушаьы 

даьын йамаъындакы палыдлыьа апардылар. Падышащ юзц дя оьлу иля бирэя 

кючдц палыдлыьа. Эеъянин бир вахты ня эюрся йахшыды, эюрдц ки, бир атлы 

эялди, атдан дцшдц. Оьланын йанына эялиб деди: 

-Оьул ач эюзцвц, Йерэцъ бабан эялиб ки, сяня эцъ версин, гцввят 

версин. 

Гоъа  ялини  оьланын  бойнуна,  башына,  бядяниня  чякди.  Падышащ 

эялиб юзцнц йетиряня гядяр бир эюз гырпымында йох олуб эетди. 

Падышащын оьлу ширин йухуйа эетди. Ган-тяр ичиндя ики эцн йатды. 

Цчцнъц эцн эюзцнц ачыб айаьа галхды. Иэид, саьлам бир оьлан олду. 

Йерэцъ палыдлыьы Губанын эюзял бир кяндиня чеврилди. Инди дя бу 

кянддя Йерэцъ пири инсанлара шяфа верир (39,251) 

Щяр ики мифдя Йер-су вя Йерэцъля баьлы онларын танрылыг, щамилик 

функсийасы эюз габаьындадыр. 

Биринъи мятндяки Йер-су Аь Ана либасында чыхыш едир, юз щамилик 



 

132


сялащиййятини тясдиглямяк цчцн Пяри Хатунун бошалмыш хуръунларыны 

долдурур.  Ейни  заман  бу  эцн  дя  вердийи  «Йер-су»  ады  иля  йашайан 

шяфа  оъаьыны  йарадыр.  Икинъи  мятн-дяки  Йерэцъ  щамиси  ися  аналожи 

охшарлыгла юз щамилик функ-сийасыны ачыглайыр. 

Тцрк тайфалары етник груплара вя яразиляря сяпялянмишляр. Бу эцн 

тцрк мифолоэийасыны алтай, йакут, хакас, тувин, сака естетик дцшцнъяси 

иля  йанашы  ейни  заманда  гырьыз,  Азярбайъан,  юзбяк,  кумык  вя  б. 

тцрк  тайфаларынын  мифоложи  эюрцшляри  иля  бир  констекдя  эютцрмяк 

эярякдир. 

Тцрк  мифоложи  моделини  бцтювлцкля  тутаг  ки,  Орхан-Йенисей 

китабяляриндя,  йахуд,  йакут,  алтай  мифляриндя  якс  олунуб 

гуртардыьына  щюкм  вермяк  тябии  ки,  олмаз.  В.В.Веселовскинин 

фикриня  эюря  «Миф  юзц  дя  поетик  структурдур.  Юзц  дя  мцряккяб, 

йаддашлардан силинмяси мцмкцн олмайан поетик гялибдир. Халг юзц 

тарих  сящифясиндян  силиня  биляр,  лакин  онун  архаик  дцшцнъяси  яэяр 

поетик гялибя чеврилмишся, о, юлцмя мящкум дейилдир. Заман-заман 

щардаса  йаддашда  дашлашан  беля  поетик  гялбляр  чох  чятин 

реконструксийа  едилир,  йаддашларда  йашайыр  вя  изляринин  илкинлийини 

ясасян горуйуб сахлайырлар» (40, 123). 

Еля тцрк халглары вардыр ки, онларын мифоложи дцшцнъяси топланыб 

няшр едилмишдир. Лакин ютян йцзилликдя Сибирдя, Алтайда апарылан эцълц 

йазыйаалма ишляриня Эцнейли-Гузейля Азярбайъанда, ня Дярбянддя, ня 

Сярабда, ня дя Тябриздя апарылмышдыр. Тябии ки, тцрк миф моделинин чох 

мцхтялиф  вариантлары  Азярбайъан  тцркляринин  йашадыьы  бу  яразилярдя  дя 

йайылмышдыр.  Мясялян, 1982-1984-ъц  илляр  ярзиндя    бу  сятирлярин 

мцяллифинин Губа-Дярбянд зонасына фярди експедисийасы эюс-тярди ки, ян 

гядим  мифик  дцшцнъянин  бакиря  нцмуняляри  щямин  яразидя,  хцсусян 

Дярбянд  ятрафы  Азярбайъан  кяндляриндя  йашайан  щям  вятянляримизин 

йаддашындан силинмямишдир (41, 9-21). 

Експедисийа  эюстярмишдир  ки,  бу  яразидя  йашайан  Азярбайъан 

тцркляри ичярисиндя илк инсанын йаранышы иля баьлы мифляр эениш йер тутур. 

Бу  мифлярдя  илк  инсанын  йаранмасы  дцнйа  мифолоэийасында  яняняви 

олан  Гызыл  Юкцз  мифизминин  Боз  Юкцзя  реконструксийасы  ясасында 

тюрянир.  Бу  йарадыъылыг  янянясиндя  зярдцшт  мифизминин  нцфузедиъи 

тясири,  даща  доьрусу  зярдцшцт  мифизми  иля  тцрк  мифоложи  моделинин 

чарпазлашмасы нязяря чарпыр. Бу чарпазлашма гцтблярини бу эцн тцрк 

мифоложи дцшцнъяси иля мцяййянляшдирмяк о гядяр дя яняняви олмаса 

да  просесин  гаршылашмасы  эюз  габаьындадыр.  Бу  мифоложи  дцшцнъядя 

баш  аллащ  Боз  Юкцздцр.  Боз  Юкцзцн  мяканы  абстрактдыр.  О, 

йарадыъыдыр,  дцнйанын  илк  адамыны  йаратмышдыр.  Йарадыъылыг 



 

133


просесиндя  о  дцзялдилмиш  мцгяввайа  йалныз  ъан  вермишдир (41, 11). 

Эюрцндцйц  кими,  о,  Ерликин  функсийасыны  йериня  йетирмишдир.  Боз 

Юкцз  дцнйанын  бу  илк  адамыны  Оьуз  адландырыр (41, 12). Бундан 

сонра  Боз  Юкцз  Оьузун  арвадыны  йарадыр  вя  она  ъан  верир.  Боз 

Юкцз тцрк шяъярясинин ики гцтбцнц йарадыр (41, 13). 

Гядим  тцрк  пантеонунда  баш  аллащын  Тенгринин  йаранмасы 

мялум  олмур.  О,  садяъя  олараг  каинатын  йарадыъысыдыр.  Абстракт 

дцшцнъядя  Тенгри  дяркедилмяздир.  Каинаты  ящатя  едян  бцтцн 

эюйлярин  сащибидир.  Истяр  тяк  аллащ,  истяр  танры,  истярся  дя  култ 

дцшцнъясиндя    онун  идаряедиъилик  сялащиййятляринин  щцдудлары  гейри-

мцяййяндир.  Тенгри-Эюй  танры  моделиндя  дцнйа  халгларынын 

пантеонундакы  Аллащ  вя  йахуд  баш  Аллащ  гялибляри  эюрцнмцр.  О, 

щцдудсуз,  мякансыз  вя  интящасыз  имканлара  маликдир.  Тенгрийя 

гаршы анимист мцнасибят дя гейри-мцяййяндир. О, мцяййян предмет, 

мясялян,  Эцняш,  Ай,  улдуз  кими  дярк  едилян  дейил.  Тенгри 

бошлугдур,  мякансызлыгдыр.  Онда  култ  яламятляри  дя  йохдур.  Лакин 

бцтцн  бунлара  бахмайараг  чох  эениш  фязаны-сяманы,  бцтцн  эюйляри 

юзцндя  бирляшдирян,  ващид  дцшцнъя,  инам  вя  етигад  мянбяйиня 

чеврилян гейри-мцяййян Антроморфдур. Бу тяклик, кимсясизлик юзц дя 

шяртидир,  чцнки  баш  антроморф  кими  Тенгринин  иърачылары  вар.  Онлар 

башга халгларын пантеонундакы сащя аллащларынын фунсийасыны щяйата 

кечирир.  Щямин  иърачы  щамиляр  Тенгринин  чеврясиндя  дейил,  ондан 

ашаьыда,  йяни  Йер  цзцндя,  инсанлар  арасында  щяйаты  тянзимляйирляр. 

Онларын  мяканы  ися  дяйишкяндир,  сабит  мяканы  мялум  дейил,  Йерля-

Эюй  арасында  орта  бир  тябягядя,  инсанлардан  йухары,  Тенгридян 

ашаьыдадырлар.  Лазым  эялдикдя  онлар  щям  Тенгринин,  щям  дя 

инсанларын  сясини  ешидирляр.  Тенгри  иля  щами  култлар  арасындакы  ялагя 

гядим  тцрк  пантеонуна  илк  бахышда  тякаллащлы,  йахуд  аз  аллащлы 

пантеон  кими  нязяря  чарпырса  да  яслиндя  щами  рущлар  системи  онун 

чохаллащлыг  сяъиййясини  ачыглайыр.  Тцрк  пантеонунда  баш  аллащын 

Тенгринин-Эюй  танрынын  абстрактлыьы  онун  явязлянмясиня,  пантеон 

системинин позулмасына, йахуд онун йарадыъылыьына сябяб олмушдур. 

Абстракт  тяфяккцр  абстракт  модел  формалашдырыр,  бир  сыра  танры 

сявиййяли  атрибутлар  кичилир,  онларын  мифик  дцшцнъядяки  зянэин    вя 

рянэарянэ  чаларлары  позулур.  Еля  буна  эюря  дя  тцрк  пантеонунда 

айры-айры  гящряманларын  сярэцзяштляри  барядя, -мясялян,  йунан 

мифолоэийасында Щераклын иэидликляри типиндя щекайятляр эюзя дяймир. 

Еля  ейни  сябябля  баьлы,  яслиндя  йарымчыг  щесаб  едиля  билян  тцрк 

пантеону сонракы мярщялялярдя мцхтялиф тцрк тайфалары тяряфиндян бу 

вя  йа  диэяр  шякилдя  дяйишиклийя,  йахуд  тамамиля  йени 



 

134


реконструксийалара мяруз галыр.  

Яски тцрк пантеонунун оьузларда реконструксийасы буна мисал 

ола  биляр.  Реконструксийа  варианты  узун  мцддят  йаддашда 

йашамышдыр.  Бурада  баш  антроморф  Тенгрини  явяз  ейляйян  Боз 

Юкцздцр. О, йухарыда дедийимиз кими, ейни заманда илк инсанларын-

Оьузун вя онун ювряти, -тцркцн илк гадын анасы Фатынын йарадыъысыдыр 

(41, 9-10). Оьуз  пантеонунда  Боз  Юкцз  ейни  заманда  илк  тцрк 

няслинин вя еркян пантеонун тюрядиъисидир. Боз Юкцз Оьузун ювряти 

Фатыны йаратдыгдан сонра онлар йыьышыб щямин антроморфун йанында 

йашамаьа башлайырлар. 

Издиваъдан «доггуз ай, доггуз эцн, доггуз саат кечди, Оьуз 

башыловлу Боз Юкцзцн йанына эялди. 

-Йа Боз Юкцз, Фаты юлцр, -деди.  

Боз Юкцз деди: 

-Йох  Оьуз,  горхма,  Фаты  юлмцр.  Фаты  Оьуз  няслини  дцнйайа 

эятирир. 

Оьуз севинъяк дахмайа гачды. Эюрдц Фаты юзцня эялиб, анъаг 

йан-йюрясиндя  йедди  оьлан  ушаьы  щай-йарай  салыб  гышгырышыр.  Оьуз 

билмяди нейлясин. 

Боз Юкцзцн сяси эялди: 

-Оьуз, Фаты ушаглары ямиздирсин.             

Еля  бил  Фатынын  дюшляриндян  сцд  чайы  ъуша  эялди.  Ушаглар 

дойунъа йейиб йатдылар» (41, 10). 

 Тцрк  мифолоэийасынын  мцхтялиф  сцжетляриндя  тцркцн  дцнйайа 

эялмяси  мцхтялиф  эюрцш,  етигад  вя  сакраллыгларла  ялагяляндирилир. 

Тцркцн эюй тцрк, сяма, аьаъ, гурд вя с. яъад шяъяряси вадыр. Лакин 

бунларын  щеч  бириндя  миф  дцшцнъяси  беля  реал  щягигят  деталына 

сюйкянмир. Бу тюрянишин мяншяйиндя аьаъ култу (Фатынын мцгяввасы 

гоз  аьаъындан  щазырланмыш,  Боз  Юкцз  доггуз  ай,  доггуз  эцн, 

доггуз саат мягамындан сонра цфцрцб она ъан вермишдир) дайанса 

да яъдад няслинин дцнйайа эялмясини реал зяминини якс етдирир. Мящз 

бундан  сонра  мятндя  Боз  Юкцзцн  оьуз  пантеонунун  йарадыъысы 

функсийасы юзцнц эюстярир: 

«...  Бир  эцн  Боз  Юкцз  иэидляри  башына  йыьды.  Оьуза  вя  Фатыйа 

деди: -Ей  мяня  сядагятля  хидмят  ейляйян  Оьуз  нясли!  Истяйирям  сиз 

дцнйайа  сяпялянясиниз,  дцнйаны  абад  еляйясиниз.  Одур  ки,  дцнйаны 

сизин аранызда бюлцшдцрцрям» (41, 11). 

Баш  антроморфун  бюлцшдцрмяси,  пантеонун  илк  башланьыъ 

яламятидир. Демяк оьуз ювлады артыг дцнйаны идаря етмяк игтидарына 

малик  иди.  Лакин  Оьуз  пантеонунда  бу  сялащиййят  она  юз  няслини 



 

135


щяля  дцнйайа  йаймамышдан  габаг  верилир.  Онларын  аллащлаг 

сялащиййятляринин бир шярти Оьуз няслини давам етдирмяк вя артырмаг 

иди.  Щямин  тялябин  узун  мцддят  оьузлар  ичярисиндя  давам 

етдирилдийини, «оьлу-гызы  олмайанын  ъямиййятдя  ъидди  шякилдя 

ъязаландырылма» 

яняняси 


мювъуд 

олмушдур. «Китаби-Дядя 

Горгуд»да  Байандыр  ханын  оьлу-гызы  олмайан  Дирся  ханы  гара 

чадырда  отурдуб (42, 26), габаьына  гара  гойунун  ятиндян  гара 

говурма гоймагла ъязаландырмасы да чох эцман ки, оьузун еркян 

дцшцнъясиндяки щямин эюрцшля ейни гайнагдан бящрялянмишдир. 

Миф  мятниндян  эюрцнцр  ки,  щядди-булуьа  чатмыш  ъаванлар  щяля 

адсыздыр.  Боз  Юкцз  онлара  ад  гойур,  идаря  едяъяйи  сащя  вя  йа 

яразилярин щамилик сялащиййятини тясдигляйир: 

«Боз Юкцз ян уъабойлу иэиди иряли чаьырды. Деди: 

-Сянин адыны Эюй хан гойурам. 

Сонра  Оьузун мави эюзлц оьлуну сясляди: 

-Сяня дянизляри тапшырырам. Адыны да Дяниз хан гойурам. 

Гыпгырмызы оьланын цзцня эцлцмсяди: 

-Сяня дя Году хан ады верирям. Оду, Эцняши сяня тапшырырам. 

Сачлары даьыныг оьлана Боз Юкцз Йел хан, дейиб-эцлян, су кими 

ахыб  эедян  о  бири  оьлана  Сел  хан  адын  верди.  Йели,  кцляйи,  щаваны 

щимайя етмяйи Йел хана, чайы, суйу, сели Сел хана тапшырды. 

Оьузун бюйрцня гысыларан даьэювдяли иэидя Даь хан ады гойду. 

Сонра Боз Юкцз гарагаш, гараэюз иэиди мейдана чякди. Деди: 

-Щя, бу йеддинъи гара гардашын адыны да Йер хан гойурам. Сиз 

щамыныз  Йер  хана  кюмяк  еляйин  ки,  о,  оьузун  няслини  Йер  цзцндя 

артыра билсин» (41, 12). 

Эюрцндцйц  кими,  Боз  Юкцз  йедди  гардаша  ад,  ханлыг  вя 

щамилик  сялащиййяти  верир.  Тенгри  бурада  Эюй  хан  кими 

реконструксийа едилир. Идеализя ъящятлярини итирир, Эюй Танрыйа мяхсус 

щцдудсуз сялащиййят, баш аллащлыг онун ялиндян алыныр. Тцркцн вятяни 

йедди бярабяр тама парчаланыр. Эюй щямин тамдан кянарда галмыр. 

Демеренглуг  Эюй  танрыдан  алыныр,  защири  яламятлярдя  Боз  Юкцздя 

галса да яслиндя бу хцсусиййят Йер хана верилир (41, 12).   

Боз Юкцзцн сечиминдя яламят хцсусиййятляриня эюря тяйин етмяк 

дя юзцнц эюстярир. Мясялян, уъа бойлулуьа эюря  Эюйляр Эюй хана, 

мави  эюзлцйя  эюря  дянизляр  Дяниз  хана,  ал  гырмызылыьа  эюря  ода, 

Эцняшя  сащиб  олма  Году  хана  верилир.  Бу  яламят  сечими  бюлэцнцн 

сонракы гисминдя дя давам едир. Цмумиликдя тцрк мифолоэийасында 

адлары  чякилян  антроморфлар  онлара  тяйин  едилян  рянэлярин  яксиня 

уйьун  дяниз  эюй,  мави,  эцняш  ися  гыпмызы  рянэ  чаларлары  иля 


 

136


йашайырлар. 

Пантеонларда  аллащ  вя  танрылар  ъцтлцк  тяшкил  едирляр.  Истяр 

йунанларын,  истярся  дя  шумер  вя  зярдцштилярин  пантеонунда  ъцтлцк 

яламятляринин мювгейи фяалдыр. 

Оьуз  пантеонунда  ъцтлцк  Боз  Юкцз  тяряфиндян  йарадылыр.  Ана 

яъдадынын илк шяъяряси мящз Боз Юкцзцн ъан вердийи Андан башлайыр. 

Лакин  о,  щяля  Ана  хатун  дейил.  Оьуз  хатуну  шяъярясинин  башында 

Фаты  дайанса  да  о  йалныз  йедди  оьулун  йарадыъысыдыр.  Боз  Юкцзцн 

сайясиндя Йедди антроморфун гаршы ъцтлцйц архасында да аьаъ култу 

дайаныр.  Гоз  аьаъындан  щазырланмыш  ъцтлцйя  ъан  верян  Боз  Юкцз 

Йедди  хатун  йарадыр  вя  онларын  аллащларла  издиваъыны  тяшкил  едир. 

Йедди хатуна илащялик вя щамилик сялащиййяти верир. 

«Боз Юкцз... иэидляря цзцнц тутуб деди: 

-Щяр кяс бяйиндийи хатуну голуна салсын.  

Яввялъя Эюй ханла эюзял Майанын (бир вариантда Щумайындыр) 

улдузу барышды. Боз Юкцз Эюй хана деди: 

-Сянин хатунун боллуг щимайячиси олсун. 

Дяниз  ханын  цзцня  Нащидя  эцлдц.  Дяниз  хан  да  Нащидянин 

цзцня эцлдц... 

Боз Юкцз Дяниз хана деди: 

-Сянин  хатунун  Оьузун  ъанынын,  эюзяллийин,  бяхтинин,  талейинин 

кешикчиси олсун. 

Году  хан  йанаглары  алланан  Улдуз  хатуну  истяди.  Боз  Юкцз 

Году хана деди: 

-Сянин хатунуна ямин-аманлыг щимайя етмяйи тапшырырам. 

Йел хан сачы даьыныг бир йердя гязябли Теллини маншырлады... Боз 

Юкцз деди: 

-Йел хан, сянин хатунун Телли, - ъан алан шяр, мцщарибя щамиси 

олсун. 

Сел хан бойу узун Селлини бяйянди... Боз Юкцз деди:  



-Сел хан, Селли хатун хястялик вя саьламлыг щамиси олсун. 

Даь  хан  илк  бахышда  Эцллцйя  вурулду...  Боз  Юкцз  Даь  хана 

деди: 

-Даь хан Эцллц хейир ишлярин щамиси олсун. 



...Ана хатун эялиб эирди Йер ханын голтуьуна... Боз Юкцз деди: 

-Ана  хатун  сян  дя  аналыг  щамиси  ол.  Гой  оьуз  ушаьы  тюряйиб 

артсын. Бцтцн аналары Ана хатун щимайя етсин» (41, 11). 

Эюрцндцйц  кими,  Оьуз  пантеону  йедди  хан  вя  йедди  хатунла 

тамамланыр.  Ханлар  вя  хатунлар  бурада  бярабяр  сялащиййятлидир. 

Башаллащ олан Боз Юкцз инсан, - йяни оьуз нясли дцнйайа эялдикдян 



 

137


сонра  онлара  кюмяк  етмяйи  алты  хана  вя  хатуна  тапшырыр (41, 12). 

Ханларын  вя  хатунларын  алтысына  ябяди  щяйат  верилир.  Оьуз  няслинин 

йарадыъылары  олан  Йер  ханла  Ана  хатуна  юмцр  пайы  дизи  тутдугъа 

верилир.  Яслиндя  Йер  хан – Ана  хатун  тцркцн  илк  яъдады,  тюрянишин 

башланьыъыдыр. Бу тюрянишдя сяма щамилийи иля йанашы, йер, аьаъ, бялкя 

дя  даща  эениш  мянада  дярк  едилян  инсан  нясли  башланьыъынын 

атрибутлары юзцнц якс етдирир. 

Истяр ханларын, истярся хатунларын ады иля баьлы миф моделляри оьуз 

мифик  тяфяккцрц,  йахуд  цмумктцрк  тяфяккцрц  йад,  юзэя  дцшцнъя 

дейил.  Яслиндя  гядим  тцрк  мифоложи  системинин  трансформасийайа 

уьрамыш 

йени, 


оьуз 

дцшцнъясиндя 

формалашан, 

ъилаланан 

модификасийадыр. 

Мараглы  ъящятлярдян  бири  оьуз  пантеонунун  динамикасыдыр. 

Яэяр Тенгри-Эюй Эюй вя онун Йерцстц щамиляр системини ящатя едян 

гядим  тцрк  пантеону  гисмян  пассив  щярякят  дашыйыъыларына 

маликдирся,  йяни  мювъуд  предмети-суйу,  эюлц,  мешяни  вя  с.  щимайя 

етмяк  чеврясиндядирся,  оьуз  пантеону  даим  щярякятдя,  ахтарышда 

оьуз  няслини  тякъя  мифик  дцшцнъядя  дейил,  ейни  заманда  реал 

щягигятляр, -тапынтылар,  кяшфляр  вя  ахтарышлар  зямининдядир.  Беля  ки, 

гядим етносун дцшцнъясиндя бир чох тапынтылар танрылыг сялащиййятиня 

малик  ханларын  иштиракы  илядир.  Мясялян, «Оьузун  од  тапмасы», 

«Оьузун палтары», «Оьузун еви» (41, 12) вя башга мифлярдя бу ъящят 

айдын эюрцнцр. 

Оьузун мифик дцшцнъясиндя дя дцнйа цч гатдадыр–Эюй дцнйа, 

Аь  дцнйа  вя  Гара  дцнйа (41, 13). Даща  гядим  халгларын 

пантеонундан  эялмя  бу  дцнйаларын  сяъиййяси  дя  яняняви  мифик 

моделин цмуми гцтбляри  щцдудундадыр (41, 14). 

Оьуз мифолоэийасында Боз Юкцзцн баш танры вя йа Аллащ кими 

функсийалары эенишдир. О, гойулмуш гайдаларын гойулмасына нязарят 

етдийи  кими,  онларын  позулмасына  да  нязарят  едир,  йери  эялдикдя 

ханлары ъязаландырыр вя с. 

Оьуз мифляринин топланма тяърцбяси эюстярир ки, бир чох сцжетдя 

аллащлар  арасында  зиддиййятляр,  гаршылыглы  мцбащисяляр,  кцсцшмя  вя 

анлашмалар  баш  верир.  Бу,  Оьуз    пантеонунун  юзцнямяхсус 

пантеончулуг яняняляри иля баьлыдыр. «Эюй хан вя Боз Юкцз», «Боз 

Юкцз вя Дяниз хан», «Боз Юкцз вя Году хан», «Селли хатунун Боз 

Юкцзцн  йанына  эялмяси»  мифляри  яслиндя  оьуз  пантеону  аллащлары – 

ханларынын  Боз  Юкцз  тяряфиндян  идаряедиъилик  вярдишляриня 

йийяляндирилдийини  эюстярир.  Боз  Юкцз  онун  бюлцшдцрдцйц  дцнйаны – 

даьытмаьа чалышанлара гаршы чох амансыздыр. 


 

138


Бу  пантеонун  шяриня  чалышан  гцввяляри  ися  Кцпяэирян  гары  вя 

дцнйайа  йени  эялян  шейтан  тямсил  едир.  Онларын  аллащлар-ханлар 

арасында тюрятдикляри бцтцн фитня-фясадлары ися Боз Юкцз юз тямкин вя 

аьылы иля зярярсизляшдирир. 

Тцрк  мифолоэийасынын  Тенгри-Боз  Юкцз  реконструксийасы  да 

юзлцйцндя тядгигатларын мараг чеврясиндядир. Бу мифолоэийа юзцнцн 

инкишафында  пантеон  йарадыъылыьана  бирдян-биря  эялиб  чатмамышдыр. 

Сивил  мядяниййятя  доьру  инкишаф  едян  бцтцн  диэяр  халглар,  о 

ъцмлядян  Шярг  халглары  кими,  о  да  илк  яввял  сюзцн  мцхтялиф 

мярщялялярини кечмишляр. 

Беля  мярщялялярдян  бири  тотемизмдир.  Бу  эцнкц  тцрк 

тядгигатлары  тцрк  мифолоэийасынын  тотемизмдян  йан  кечдийини 

йухарыда  дейилдийи  кими  юз  нязяри  мцлащизяляриндя  яслиндя  рядд 

едирляр.  Еля  бунунла  йанашы  тотемизм  фактларынын  тцрк 

мифолоэийасындакы  актив  мювгейиня  йери  эялдикъя  тохунур  вя  она 

ясасланырлар. Тотемизм мярщялясиндя бцтцн башга халгларда олдуьу 

кими,  тцрклярдя  дя  айры-айры  щейванларын  кясилмяси,  овланмасы  вя 

юлдцрцлмясинин йасаг едилмяси, онлардан рямз кими истифадя едилмяси 

(мясялян  «Оьуз  Каган»да),  йахуд  ушагларын  айры-айры  щейванлар 

тяряфиндян  апарылыб,  тапылыб  бяслянмяси,  гурдун  инсана  йол 

эюстярмяси, иланын инсаны хошбяхтлийя говушдурмасы, иняйин (юкцзцн) 

инсаны  фялакятдян  вя  юлцмдян  хилас  етмяси  вя  с.  онларла  бу  кими 

фактлар 

тцрк 


мифолоэийасында 

тотемизмин 

мювъудлуьуну 

тясдиглямякдядир.  Т.Сябятчиоьлу  йазырды  ки, «нахырын  габаьына 

атылмыш  балаъа  зярдцштц  иняк  (юкцз)  пачасы  арасына  алыб  горуду». 

Зярдцштц  горуйан  бу  иняйин  (юкцзцн)  тотемлийиня  тцрк 

тядгигатчысынын  шцбщяси  олмамасы  шяксиздир.  Тцрк  мифолоэийасында 

тотем  етигадынын  йцксялдийи  мягамда  иряли  чыхан  абстракт 

танрычылыьын эенишлянмяси тотемизми зяифлятся дя ону милли йаддашдан 

тамам  силя  билмямишдир.  Лакин  дцнйа  халгларынын  мифоложи 

тясяввцрцнцн  еркян  мярщялясиндя,  щятта  сонракы  бахышларда  гошгу 

щейванына  чеврилмиш  юкцзцн  тотемлийи  инкар  едилмяз  бир  факта 

чеврилмишдир.  Юкцз  тотемизминя  мцхтялиф  дюврлярин  мцнасибяти  вар. 

Космогоник  тясяввцрдя  он  ики  бцръдян  бири  Юкцз  бцръцдцр. 

И.Нясими «Йедди улдуз, он ики бцръ яслимиз» дейяркян Юкцзц юзцнцн 

яъдаларындан  бири  щесаб  едир.  Шумер  етносунда  дейилир:  Мян 

щягигятян (43, 34) эюйдяки нящянэ Юкцзцн майасы вя ювладыйам (44, 

117). Эюрцндцйц кими, эюйдяки юкцзцн мцхтялиф епохаларын мифоложи 

шяъярясиндя  демегуран,  нясл,  яъдад  тюряйиъилик  функсийасы  йени 

дейилдир.  Оьуз  пантеонун  Боз  Юкцзц  Дцнйа  Юкцзцнцн  йени 



 

139


реконструксийасы  кими  щансыса  тцрк  тайфасы  ичярисиндя  йайылмасы 

тамамиля  мцмкцн  ола  билян  просес  иди  ки,  нятиъя  етибариля  онун 

сайясиндя Оьуз пантеону мейдана чыхмышдыр. 

Юкцзя  мцхтялиф  епохаларда  мцнасибят  щеч  дя  бязи 

арашдырыъыларын иддиа етдийи  кими, нясл тюрятмякдян мящрум едилмиш 

гошгу  щейванына  бяслянян  мцнасибят  олмамышдыр.  Гядим 

йунанларын  «Эеолиос  юкцзляри»  еркян  тясяввцрлярдя    юкцзцн  кясилиб 

йейилмясинин  гадаьан  олундуьуну  эюстярир.  Щяр  бири 50 башдан 

ибарят  йедди  нахырлыг  бу    сцрц 350 эцнлцк  гядим  йунан  илини – 

тягвимини  ифадя  едирди.  Йунан  тягвиминин  щяр  эцнц  Юкцзля 

ялагяляндирилирди.  Эямидя  Одиссейин  аълыг  чякян  йолдашлары  бу 

юкцзлярдян  бир  нечясини  кясиб  йедийиня  эюря  дярйада  гярг  олдулар. 

«Эеолиос  юкцзляри  мифизми  дини  тясяввцрлярин  мцгяддяс  щейванларын 

юлдцрцлмясини  йасаг  едян  тотемизм  епохасыны  якс  етдирир» (45, 57-

58). 

Эюрцндцйц кими, яски дцнйанын демурунг образы, сонралар ися 



мцгяддяслийи  горунуб  сахланан  Юкцз  мифизминин  юз  миф 

естетикасында  тотемизми  инкар  етмямясиндян  асылы  олмайараг  Оьуз 

пантеонуну  йаратмасы  тамамиля  мцмкцн  олан  йарадыъылыг  просеси 

иди.  Тцрк  мифоложи  тясяввцрцнц  дцнйа  халглары  цчцн  яняняви  олан 

йарадыъылыг просесляриндян кянарда гойуб онун цзяриня йасаглыглар 

гоймаг,  щюкмляр  вермяк  онун  цмуми  мязму-нунун  тящрифиня 

апарыб чыхара биляр. 

Тцрк  халглары  ичярисиндя  бир-бирини  тамамлайан,  йахуд  дцнйа 

мифолоэийасындан  тцрк  дцшцнъясиня  реконструксийа  едилян  миф 

формула  вя  дцстурларынын  мцхтялиф  тайфалар  ичярисиндя  йайылмыш 

вариантларыны  йазыйа  алыб  арашдырмалара  ъялб  етмяк  ваъиб 

мясялялярдяндир. 

 

Азярбайъан  тцркляринин  мифо-



лоэийасы 

яски 


инам, 

етигад, 


антроморфик  вя  зооморфик  эю-

рцшлярля  зянэиндир.  Гядим  йунан, 

рома  вя  йа  Икичайарасы  халгларын  мифолоэийасы  цчцн  ян-яняви  олан 

щекайятчилик,  аллащларарасы  зиддиййят  вя  тоггушмалары  якс  етдирян 

мифик  дцшцнъядян  фяргли  олараг  тцрк  мифолоэийасында  сыьынма, 

тапынма, инанъ етигады юндядир. 

Истяр  яски  тцрк    йазылы  абидяляриндя (46), истяр  мярасим 

фолклорунда (47, 120-190), истярся  дя  яъдад  култу  дцшцн-ъясини  бу 

эцнцмцзя йетирян яфсаня вя  рявайятляриндя (36, 121) яъдад култуна 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin