Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə13/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   53

 

Дцнйа 


халгларынын 

мифоложи 

системляринин  гурулушу  вя  фярди 

спесификасы  онун  мювъудлуьунун  илк 

яламятляриндяндир.  Она  эюря  дя  щяр 

щансы  бир  мифолоэийасынын  мювъудлуьуну  мцяййянляшдирмяк  цчцн 

онун  юзцнямяхсус  структур  гурулушунун  мятнляринин  тяснифат 

групларынын  мювъудлуьуну,  пантеон  системи  вя  йа  пантеон 

яламятляринин мялумлуьуну вя с. нязяря олмаг лазымдыр. 

Азярбайъан  

мифолоэийасынын 

структур схеми 

 


 

116


Азярбайъан  тцркляринин  мифолоэийасына  мящз  бу  бахымдан 

йанашдыгда  онун  спесифик  хцсусиййятляри  ачыг  шякилдя  эюрцнмяйя 

башлайыр. Бу эюрцнцш дя чох ваъиб бир мясяляни эцндялийя эятирир ки, 

бу эцн Азярбайъан тцркляриня мяхсус мифолоэийа вардырмы?  

Бир  сыра  арашдырыъыларын  шцбщя  иля  йанашдыьы  Азярбайъан 

тцркляринин  мифолоэийасынын  мювъудлуьу  щягигятиня  мцнасибят  бир 

мяналы  дейилдир.  Щяля  дя  мейданда  беля  бир  фикир  галмагдадыр  ки, 

«Тцрклярин  ушаглыг  дюврцня  хас  (ифадя  –К.Марксындыр)  ясатир 

эюрцшлярини  инди  Азярбайъан,  газах,  гырьыз  вя  башга  тцрк,  татар 

халглары  арасында  мцстягил  тяфяккцр  анламы  кими  пай-пцш  етмяк 

олармы,  щямин  ясатирлярин  йарандыьы  вахт  гядимлийиндя  милли  фяргляр 

ахтармаг, милли тяфяккцр сядди гоймаг эяряклидирми?» (10, 2). 

Истяр-истямяз дцшцнцрсян ки, ейни етник група дахил олан, дцнйа 

халгларынын  мифолоэийасынын  юйрянилмя  тарихинин  етник  кюкцн 

йаратдыьы  моделин  мцщафизякарлыгла  горунмасы  милли  мядяниййят 

тарихинин  юйрянилмясиня  бир  зяряр  вурмур,  ону  даща  эениш  ареалда 

юйрянмяйя имкан верир. Мясялян, алман мифолоэийасынын скандинав 

гайнаглары, йахуд славйан мифолоэийасыны балтик славйанлары, йахуд 

шярги  славйан  гайнагларында  юйрянмяк  яслиндя  бу  халгларын  миф 

йарадыъылыьыны  даща  эениш  арашдырылма  обйектиня  чевирмяк  цчцн  бир 

фцрсятдир.  Еляъя  дя  бу  эцн  Азярбайъан,  гырьыз,  юзбяк,  тцркмян, 

кумык,  алтай  вя  башга  тцрк  халгларынын  мифолоэийасынын  айрылыгда 

юйрянилмяси  цмумтцрк  мифоложи  моделинин  мцяййянляшдирилмясинин 

башлыъа шяртидир. Тцрк мифолоэийасынын башга халглар цчцн о гядяр дя 

яняняви  олмайан  бир  хцсусиййяти  онун  щяр  бир  тайфа,  елат,  гябиля, 

гябиля бирляшмяси ичярисиндя юзцнямяхсус шякилдя йашамасы вя йайыл-

масыдыр.  Яфшарларын  мифоложи  дцшцнъяси  иля  байатларын  мифик 

системиндя  ясаслы  фяргляр  мювъуд  олмушдур.  Щятта  ейни  тайфа 

ичярисиндя  беля  мифик  дцшцнъянин  рянэарянэлийи  тцркя  хас  яняняви 

ъящятлярдяндир.  Бу  фярг  гыпчаглар  вя  йа  оьузлар  арасында  мювъуд 

олдуьу  кими,  мцхтялиф  мяшьулиййят  сащяляри  иля  мяшьул  олан  диэяр 

тцрк  тайфалары  арасында  да  мцхтялиф  олмушдур.  Тцрк  тайфаларынын 

якинчилик,  малдарлыг,  баьчылыг,  ипякчиликля  мяшьул  оланларынын  миф 

дцстурлары  бир-бириндян  ясаслы  шякилдя  фярглянир.  Отураг  вя  кючяри  

щяйат тярзи дя мцхтялифликляри доьуран амиллярдян щесаб едилмялидир. 

Гисмян  сонракы  мярщялядя  йаранмасына  бахмайараг  тцркцн 

мифоложи  модели  эениш,  зянэин  вя  чохъящятлидир.  Бу  модел  антик 

мядяниййятляря  малик  халгларын  миф  модели  сявиййясиня  йцксяля 

билмяся  дя  онлардан  о  гядяр  дя  эери  галмамышдыр.  Ону  да  нязяря 

алмаг  лазымдыр  ки,  тцрк  мифолоэийасы  антик  мядяниййятлярин  тярягги 



 

117


етдийи  Икичайарасы  халгларын – гядим  шумерлярин,  мисирлилярин, 

аккадларын  вя  б.  халгларын  мядяниййятляринин  чичяклянмяси,  йахуд 

антик  йунанларын  мцнбит  мядяни  мцщитиндя  мейдана  эялмямишдир. 

Даим  мцщарибялярдя,  таланларда,  хариъи  вя  дахили  иртиъаларла  ат 

цстцндя 

мцбаризядя 

олан 

тцрклярин 



ядяби-мядяни-естетик 

дцшцнъясинин  формалашма  шяраити  дя  тамам  башга  иди.  Бир  гисми 

исламы  гябул  етмяк  яряфясиндя,  башга  бир  гисми  ися  ислам  байраьы 

алтында  бирляшян  тайфалар  он  биринъи  ясрин  сялиб  йцрцшляри,  хач 

мцщарибяляриндян сонра тцрк тайфа бирлийиндян гопуб мцстягил халг 

кими  формалашдылар,  Азярбайъан,  юзбяк,  гырьыз,  тцркмян  вя  башга 

адлар  алтында  йени  милли  бюлэц  системляри  йаратдылар.  Мцхтялиф  тцрк 

тайфалары гядим тцрк миф моделини йа щеч гябул етмямишдиляр, даща 

доьрусу  онун  мцяййян  тяркиб  щиссяси  бцтцн  тцрк  етносу  цчцн 

яняняви  идися,  айры-айры  тцрк  гябиля-тайфа  бирляшмяляринин  миф 

дцстцрлары  щеч  дя  щямишя  бир-биринин  ейни  дейилди.  Она  эюря  дя 

Азярбайъан,  гырьыз,  юзбяк,  тцркмянлярин  гядим  тцрк  гайнагларына 

сюйкяняряк  сон  мин  иля  йахын  мцддятдя  миф  йарадыъылыьы,  щям  дя 

мящз  юзцнямяхсус  миф  йарадыъылыьыны  давам  етдирмяси  тамамиля 

мцмкцн йарадыъылыг просесидир. 

Азярбайъан  тцркляринин  мифолоэийасына  йанлыш  бахышлар  вахтиля 

кечмиш  ССРИ  мяканында  тцрк  халгларынын,  о  ъцмлядян  Азярбайъан 

тцркляринин  тарихи  вя  мядяниййятиня  биртяряфли  мцнасибятин  давамы 

дейил, ейни заманда онун кифайят гядяр топланылыб юйрянилмямяси иля 

баьлыдыр. 

Беля ки, ютян илляр ярзиндя тяк-тяк щаллар истисна едилярся, милли миф 

мятнляри кифайят гядяр топланыб няшр едилмямиш, истяр онун мцстягил 

сцжетляри,  истярся  дя  пантеону,  аллащлар  вя  танрылар  щаггындакы  наьыл 

вя  рявайятляри  гейдя  алыныб  юйрянилмямишдир.  Бу  мифолоэийанын 

цмумтцрк мифоложи дцшцнъясиндяки йери мцяййянляшдирилмядийи кими, 

онун  гядим  тцрк  мифолоэийа  гайнаглары  иля  формалашан  структуру, 

сонракы  дюврляр  миф  йарадыъылыьы  мярщялясинин  инкишаф  хцсусиййятляри 

вя с. арашдырылмамышдыр. 

Сон  иллярдя  ися  бу  сащядя  дюнцш  йаранмыш,  гядим  тцрк 

мифолоэийасынын  юйрянилмяси  сащясиндя  хейли  иш  эюрцлмцшдцр.  Ян 

башлыъасы  ися  тцрк  мифолоэийасынын  горунуб  сахландыьы  мятнлярин 

бюйцк  яксяриййяти  топланыб  чап  едилмишдир.  Гядим  тцрк  епосу, 

тюряниш  вя  йараныш  дастанлары,  айры-айры  култлар,  онларла  баьлы 

яфсаняляр,  тцркцн  дцнйайа  эялмя  рявайятляри  вя  с.  тящлиля  ъялб 

едилмишдир. Бцтцн бунлара бахмайараг тцрк миф шяъярясинин бу эцн 

тясниф  едилиб  баша  чатдыьына  щюкм  вермяк,  онун  сонракы 



 

118


мярщялялярдя  юзцнямяхсус  инкишафыны  инкар  етмяк  олмаз.  Эюркямли 

мифолог А.Н.Токарйевя эюря «миф йарадыъылыьы етибариля интящасыздыр, 

бу  йарадыъылыг  яски  мярщялядя  дашлашыб  галмайыб,  дцнян  дя  бу  эцн 

дя мювъуддур, бу йарадыъылыг сабащ да давам едяъякдир». 

Миф  йарадыъылыьынын  бу  динамик  хцсусиййяти  ону  тясдиг  едир  ки, 

гядим  тцрк  мифолоэийасы  гайнаглары  зямининдя  доггуз  йцз  илдян 

артыг  юзцнцн  мцстягил  мифик,  естетик  дцшцнъясини  йарадан 

Азярбайъан  тцркляринин,  −юзбякляр,  гырьызлар,  татарлар  вя  б.  халглар 

кими  юзляринямяхсус  зянэин  миф  структуру  вя  модели  вардыр.  О 

гядим  тцрк  мифоложи  гайнагларына  истинадян  мейдана  эялмякля, 

йахуд ондан айрылмагла ютян йцз илликляр ярзиндя зянэин йарадыъылыг 

мярщяляляри  кечмишдир.  Тарихян  мяскунлашдыьы  яразилярдя  зярдцшт  вя 

ислам  мифолоэийасынын  тясирляриня  мяруз  галса  да  яски  тцрк  миф 

йаддашыны  горуйуб  сахламыш  вя  ону  заман-заман  йени  мцтярягги, 

габагъыл естетик дцшцнъя иля зянэинляшдирмишдир. 

Гядим тцрк вя Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасынын о гядяр 

дя  язяли  олмайан  юйрянилмя  тарихи  вардыр.  Яслиндя  тцркцн  щягиги 

тарихи  йазылмамыш,  онун  тарихян  мейдана  эялдийи,  инкишаф  етдийи  вя 

мяскунлашдыьы 

яразилярдя 

йаратдыьы 

гядим 


мядяниййятляр 

юйрянилмямишдир.  Бир  сыра  щалларда  тарихи  щягигятляр  тящриф  едилмиш, 

мцяййян  сябяблярля  баьлы  сахталашдырылмышдыр.  Лакин  беш  мин  иля 

йахын йашы олан тцрк етносу юзцнцн тарихи йцксялишиндя зянэин шифащи 

мядяниййят   йаратмышдыр ки, онун бизя эялиб чатан бюйцк бир щиссяси 

тцркцн  еркян  сюз  сяняти  гайнагларындан,  мифоложи  эюрцш  вя 

бахышларындан  хябяр  вермякдядир.  Тцркцн  тарихини  гядим  Тцрк 

императорлуьундан  башлайан  тарихчиляр  дя  бир  эцн  о  щягигяти  гябул 

етмиш  олаъагдыр  ки,  дювлят  йарадан  халгын  дювлятчилик  яняняляриня 

йийялянмяси  узун  заман  щцдудунда  реаллаша  билярди.  Одур  ки,  бу 

тарихин  дя  дцрцстляшдирилмясиня  тябии  ки,  ещтийаъ  вардыр.  Тцрк 

етносунун  йайылдыьы  тарихи-ъоьрафи  ярази  даща  эениш  бир  ареалы  ящатя 

едир.  Сакит  океандан  Аралыг  дянизиня,  Орта  Асийадан  Гафгаза, 

орадан  Алтайа,  Сибиря,  Чиня,  Щиндистана  вя  с.  гядяр  чох  эениш 

яразидя  тарихин  мцхтялиф  кясимляриндя  зянэин  мядяниййятинин  изляри 

галан тцрклярин ясл тарихи вя ъоьрафийасы яслиндя щяля дя юйрянилмямиш 

галмагдадыр.  Тцркцн  йашадыьы  тарихи  ъоьрафийа  барядя  мцлащизяляр 

дя  бир  мяналы  дейилдир.  Онун  тарихи  яразиляри,  торпаглары  тякъя 

мцхтялиф  Гафгаз  халгларынын  адына  йох,  ейни  заманда  фарсдилли 

етносларын  адына  чыхылыр.  Бизим  еранын  биринъи  миниллийиндя  Охот 

дянизиндян  Мяркязи  Авропайа  гядяр  бюйцк  бир  яразидя 

мяскунлашмыш  тцркляр  эюрясян  бу  мяскунлара  ня  вахт  вя  ня 



 

119


мягсядля эялмишдиляр (11, 5). Бцтцн бу мясяляляря ня вахтса айдынлыг 

эяляъяйиня цмид етмякля йанашы онларын дцрцстляшдирилмясиня кюмяк 

ола биляъяк мифоложи материалларын юйрянилмясини дя давам етдирмяк 

ваъибдир. 

Азярбайъан  тцркляринин  мифолоэийасы  цзяриня  ютян  йетмиш  илдя 

мцяййян йасаглыгларын гойулмасына бахмайараг тцрк мифолоэийасы, 

онун  тцркдилли  халгларын  дцшцнъясиндя  йашамагда  олан  галыглары 

барядя  щям  Тцркийидя,  Азярбайъанда,  щям  дя  кечмиш  совет 

постмяканында,  хцсусиля  рус  тарихшцнаслыьында  мцяййян  ишляр 

эюрцлмцшдцр.  Ян  башлыъа  хидмят  ися  яски  мянбялярдя,  −гядим  Чин, 

уйьур,  яряб,  фарс  мянбяляриндя,  пящляви  вя  михи  йазыларында,  даш 

китабялярдя  вя  гайа  рясмляриндя,  тцркцн  гядим  «Фал  китабы»нда 

горунуб  сахланан  мятнляр  ачыгланмыш,  онларын  илкин  елми  шярщи 

верилмишдир 

Тцрк  халглары  мифолоэийасынын  илкин  гайнаглары,  тцрклярин  тарихи 

талейи,  онларын  зянэин  мядяниййяти,  адят-яняня  вя  мярасимляри 

барядя  рус  елминин  хидмятини  хцсусиля  гейд  етмяк  лазымдыр.  Бу 

сащядя  В.В.Бартолдун (12, 25-211), В.В.  Радловун (13), 

Н.Й.Бичуринин (14, 21), Н.Гумилйовун (15), Г.Клашторныйын (16, 

131),  бцтцн  зиддиййятляриня  бахмайараг  И.В.Стеблеванын (17, 13-

112),  Й.Неклудовун (18,126-132), А.М.Сагалайевин (19,73-151), 

Л.Н.Потаповун (20), Х.Щ.Короьлунун (21,123-172), Мурад 

Адыьынын (22,56-89), М.Мяммядовун вя башгаларынын хидмятлярини 

хцсусиля гейд етмяк лазымдыр. 

Тцркийядя  гядим  тцрк  абидяляри,  рявайят  вя  яфсаняляри, 

дастанлары эениш шякилдя чап олунуб, шярщ, гейд вя изащларла тядгигат 

обйектиня  чеврилмишдир (24,46-107). Тцрк  мифолоэийасы (25) вя  бир 

сыра  диэяр  тядгигатларда  онун  бир  сыра  ваъиб  вя  актуал  проблемляри 

арашдырмалара ъялб едилмишдир. 

Ф.Кюпрцлзадя,  И.Щикмят,  Я.Абид  вя  башгалары  тцрк  мифоложи 

гайнаглары  иля  баьлы  илкин  мцлащизялярин  мцяллифляри  идиляр.  Сонракы 

мярщялядя  М.Щ.Тящмасиб,  М.Сейидов,  К.Абдулла,  Р.Бядялов, 

Б.Абдулла  вя  башгаларынын  тядгигатларында  тцрк  мифолоэийасынын  бу 

вя йа диэяр ъящятляри тядгигат обйекти олмушдур.  

Сон  иллярдя  тцрк  тарихинин  юйрянилмяси сащясиндя  Азярбайъанда 

мярщум 


академики 

З.Бцнйадовун 

вя 

тарихчи-етнограф 



Г.Гейбуллайевин  тядгигат  ясярляринин  ящямиййятини  хцсусиля  гейд 

етмяк эярякдир. Тцрк тарихинин бир сыра мягамлары-етноэенезиси, тцрк 

мяншяли  тайфаларын  йайылдыьы  ярази,  йаратдыьы  гцдрятли  дювлятляр  вя  с. 

барядя щямин арашдырыъыларын дяйярли мцлащизяляри вардыр.  



 

120


Азярбайъанда сон иллярдя тцрк, еляъя дя дцнйа мифоложи фикринин 

юйрянилмясиндя  эюркямли  философ,  профессор  А.Шцкцровун  хидмятляри 

хцсусиля  тягдиря  лайигдир.  Онун  «Мифолоэийа»  чохъилидликляриндян 

мифоложи  фикрин  тякъя  тцрк  вя  Шярг  халгларынын  дейил,  еляъя  дя 

юлкямиздя дцнйа миф моделини юйрянмяк бахымындан узун мцддят 

дяйярли  мянбяляр  кими  истифадя  едиляъяйи  шцбщясиздир.  Чцнки  дцнйа 

мифоложи  фикриня  бяляд  олмадан  милли  мифолоэийамызын  практики  вя 

нязяри мясялялярини юйрянмяк тябии ки, мцмкцн дейилдир. 

Гядим  тцрк  мифолоэийасы,  онун  тяркиб  щиссяляриндян  бири  олан 

Азярбайъан  тцркляринин  мифолоэийасы  щяля  индилярдя  юзцнцн  ясаслы 

шякилдя топланылма вя юйрянилмя мярщялясиня гядям гойур. 

 

Азярбайъан 

тцркляринин 

мифолоэийасы 

цмумтцрк 

мифолоэийасынын  тяркиб  щиссясидир. 

Гядим 

тцрк 


мифолоэийасы 

гайнагларындан  бящряляниб,  ондан 

гопуб  айрылан  вя  юзцнямяхсус  инкишаф  йолу  кечян,  Азярбайъан 

тцркляриня мяхсус естетик идеалы ифадя едян мифоложи дцшцнъядир.  

Азярбайъан тцркляринин мифолоэийасы гисмян сонралар яски тцрк 

мифоложи  моделини  горуйуб  сахламагла  ону  йени  инанълар,  култлар, 

адят-яняня вя мярасимлярля зянэинляшдирян йарадыъылыг сащясидир. 

Дцнйа  халгларынын  миф  йарадыъылыьында  ана  кюкдян  айрылыб 

мцстягил  миф  ващидляри  йаратмаг  янняси  йени  дейилдир.  Тябии  ки, 

щямин  йени  йарадылан  йарадыъылыг  сащяси  юз  илкин  эюзяллийини,  мювзу 

вя  мязмун  ялванлыьыны  бцтцн  рянэляриндя  вя  чаларларында  горуйуб 

сахлайыр, садяъя олараг ону даща йени хцсусиййятлярля зянэинляшдирир. 

Мифик дцшцнъяйя йени дахил олмуш щадися вя фактлара йени бахышларыны 

ифадя  едир.  Бу  бир  щягигятдир  ки,  гядим  тцрк  мифоложи  дцшцнъясиня 

мяхсус бир сыра фактлар тцрк халгларына мяхсус тайфалар ичярисиндя йа 

тамамиля унудулуб, йа йенидян реконструксийа едилиб, йа да гядим 

тцрк  мифик  йаддашындакы,  яняняви  мотив  тамамиля  йениси  иля  явяз 

едилмишдир.  Мясялян,  гядим  тцрк  яняняви  йараныш  сцжетляри  юзбяк, 

гырьыз,  азярбайъанлыларда  тамамиля  йенидян  ишлянмишдир.  Алтайларда 

мювъуд Цлэен-Ерлик сцжетиндяки дцнйанын йаранмасы барядяки мифик 

дцшцнъя  хакасларда  гейдя  алынмамышдыр.  Бурада  тцркцн  суйа  баш 

вуран  щейрятамиз  гушлары  олан  юрдякляр  дцнйанын  йарадыъысы  кими 

чыхыш  едир.  Икинъи  юрдякин  дярйа  дибиндян  эятирдийи  гуму  аьзында 

язиб йеря сяпир вя доггуз эцндян сонра дцнйа йараныр (28, 123). 

Мифик  дцшцнъядя  бу  кими  реконструксийа  фактлары  эениш 

Азярбайъан   

мифолоэийасынын илкин  

гайнаглары вя тюряниш  

моделляри 


 

121


йайылмышдыр. Бир халгын мифоложи дцшцнъясинин етник бирлийин мцхтялиф 

реэионларда,  яразилярдя  йашайан  дашыйыъылары  тяряфиндян  давам 

етдирилиб 

зянэинляшдирилмясиня 

илкин 

дцшцнъянин 



позулмасы, 

деформасийайа  уьрадылмасы,  йахуд  гядим  тцркцн  еркян  мяняви 

сярвятинин  пай-пцрцш  едилмяси  кими  йох,  йенидян  ишлянмяси, 

зянэинляшмяси  миф  шяъярясинин  давамы  кими  гябул  етмяк  эярякдир. 

Гядим  тцрк  мифолоэийасындан  сонра  тцркцн  айрылдыьы  голларын, 

тайфаларын,  тцркдилли  халгларын  бу  йарадыъылыьы  давам  етдирмяси  бу 

эцн  тцрк  мифолоэийасынын  азярбайъан,  юзбяк,  гырьыз  вя  башга 

голларынын  йаранмасы  онун  дцнйа  мифоложи  системиндяки  язямятли 

мювгейиндян  хябяр  верир.  Аноложи  вязиййят  даща  гядим 

мифолоэийалардан  бири  олан  Икичайарасы  халгларын  мифолоэийасында 

юзцнц  эюстярир.  Дяъля  вя  Фярат  чайларынын  сащили-гядим 

Месапотомийа  яразиси  олан  бу  дийарда  б.е.я. 4000-ъи  илдя 

мяскунлашан гядим Шумер вя Аккадларын йаратдыьы дцшцнъя, юзц дя 

кюк  етибариля  шумеря  мяхсус  дцшцнъя  «Икичайарасы  халгларын 

мифолоэийасы»  адлы  шющрятли  бир  миф  моделинин  йаранмасына  сябяб 

олмушдур (29, 121-123). 

Тцрк 

мифолоэийасынын 



мцхтялиф 

голларында 

йарадыъылыг 

сащяляриндя илкин етигад, пантион вя култчулуг яняняляри ясасян щифз 

олунур,  лакин  онун  мцяййян  дяйишикликляря  мяруз  галмасы  мифик 

образларын  вя  етигад  мягамларынын  мцхтялифлийи  нязяря  чарпыр.  Бу 

хцсусиййят  башга  халгларын  мифоложи  дцшцнъяси  цчцн  дя  янянявидир. 

«Икичайарарсы  халгларын  аллащлар  пантионунда  шумер  вя  аккад 

аллащлары  иля  йанашы,  Бабилистан  падшащлыьы  дюврцнцн  аллащлары  да 

йерляшдирилмишдир (30). Ялбяття,  Бабил  аллащларынын  яксяриййяти  Шумер 

аллащларыдыр.  Анъаг  Бабилистанда  онлары  гябул  едяркян  хейли 

щиссясинин  адларыны  дяйишсяляр  дя,  онларын  функсийа  вя  вязифяляри 

дяйишмядян галмышдыр» (30, 63).  

Гядим  Шумер  вя  Аккад  мифоложи  дцшцнъяси  сонрадан  Щетт, 

Щанаан (Угарит), Урарту, Йащуди, Елам вя еляъя дя Йахын вя Орта 

Шяргин бир сыра кичик халгларынын мифолоэийалары цчцн ана хятт, башлыъа 

тюряниш  гайнаьы  олмушдур.  Бу  мянада  гядим  тцрк  мифолоэийасы 

гайнаглары  ясасында  йени,  ейни  кюкдян  айрылыб  пющрялянян  тцркдилли 

халгларын  мифоложи  моделляринин  мцмкцн  олмасы  инкар  едилмяз 

щягигятдир.  Онларын  щяр  биринин  формалашмасы  архасында  ян  азы 

миниллик тарих дайандыьы кими, тцрк тарихинин чох зянэин, рянэарянэ, 

бир-бириндян  фяргли  мярасим  дцнйасы  дайаныр.  Тцрк  мифолоэийасы 

бцтцн  бу  чохъящятли  эюзялликляри,  −дцнйанын  инсанын  мцхтялиф  типли 

тарихи  формалары,  щямин  дцнйада  онун  тякамцлц,  мюъцзяляри  вя 



 

122


дцнйа  щягигятляриня  бахышыны  якс  етдирян  формулалары  иля  даща 

гцдрятли  вя  язямятли  эюрцнцр.  Гядим  тцрк  мифоложи  естетикасында 



формалашан, бой атан мифоложи системлярдян бири дя мящз Азярбайъан 

тцркляринин мифолоэийасыдыр

Азярбайъан  тцркляринин мифолоэийасында  да  мифоложи  моделинин 

илкин  башланьыъында  дцнйанын  йаранмасы  иля  баьлы  мифляр  −тюряниш 

мифляри  хцсуси  йер  тутур.  Щямин  тип  мифляр  гядим  тцрк  мифолоэийасы 

гайнагларындакы формасыны ясасян мцщафизя едиб сахламышдыр. 

Азярбайъан  тцркляринин  мифолоэийасында  диггяти  чякян  бир 

хцсусиййят цзяриндя хцсусиля дайанмаг истяйирям. Мараглы ъящятдир 

ки, еркян дцшцнъянин мцяййян лайы, еляъя дя «Китаби-Дядя Горгуд» 

епосунун сцжетляри бу эцн милли йаддашдан силинмишдир. Яэяр «Дядя 

Горгуд»  сцжетляри  ялйазманын  йенидян  няшри,  тяблиьи  иля  йаддаша 

гайтарылырса,  тюрянишля  баьлы  мифляр  дя  ейни  йаддаш  талейини  йашайыр. 

Йяни,  о  да, -тюряниш  мифляри  системляри,  Тенгри,  Ерлик,  Ай-Атам  вя 

диэяр  миф  типляри  Азярбайъан  тцркцнцн  милли  йаддашында  мювъуд 

олдуьу модел шяклиндя иштирак елямир. Онларын йалныз реконструксийа 

олмуш  мцъярряд  схемляри  щярдян  шифащи  нитгдя  юзцнц  эюстярир. 

Дцнйанын  йаранмасы  иля  баьлы  щямин    яняняви  сцжетляр,  щекайятляр 

Азярбайъан  тцркцнцн  тяфяккцрцндя  йениляри  иля  явяз  олунмушдур. 

Онларын  бюйцк  гисми  гядим  тцрк  естетик  дцшцнъяси  цчцн  сяъиййяви 

олан  хцсусиййятляри  ящатя  ется  дя  мцасир  дцшцнъяйя  мяхсуслуг 

яламятляри  дя  нязяря  чарпмагдадыр.  Ейни  просес  хакасларда, 

кумыкларда,  тцркмянлярдя  дя  юзцнц  эюстярир.  Лакин    гырьыз  вя 

юзбяклярдя  «Манас»  вя  «Алпамыш»ы  сюйляйян  чырчы  вя  бахшыларын 

репертуарында 

яски 


тцрк 

гайнагларына 

сцжетлярин 

яняняви 


хцсусиййятляри  фяал  мцщафизя  едилмякдядир.  Онларын  ичярисиндя  яски 

дцшцнъяни  йаддашдан  силинмя  просеси  демяк  олар  ки,  щяля 

башламамышдыр.  

Азярбайъан  тцркляринин  йаранышла  баьлы  мифляринин  йени  дювр 

нцмуняляринин  йаддашдакы  вариантлары  бир  чох  бахымдан  мараг 

доьурур. Бу тип мифлярдян ики нцмуня даща чох мараг кясб едир: 



Биринъи  мятн:  «Дцнйанын  йаранмасы»  адлы  щямин  мятндя 

дейилирди: «Йер  цзцнцн  тамам  суйа  гярг  олдуьу,  судан  башга  щеч 

йердя  щеч  няйин  эюрцнмядийи  заманда  Аллащтаала  чох  да  бюйцк 

олмайан,  анъаг  гывраг,  саьлам,  аьыллы  бир  гуш  йаратды.  Она  бакиря 

гыз  эюзяллийи  верди.  Адыны  Щумай  гойду.  Аллащтаала  Щумайа 

тапшырды ки, эеъя-эцндцз ярзи юртян су цзяриндя ганад чалыб дцнйаны 

долашсын.  Суйун  щарда  азалдыьыны,  щарда  артдыьыны,  щарда 

дурулдуьуну,  щарда  буландыьыны  эялиб  айда  бир  дяфя  она  хябяр 



 

123


версин.  О  эцндян  ня  гядяр  кечди  билмирям,  бир  эцн  Щумай 

Аллащтааланын  щцзуруна  чох  йорьун,  ялдян  дцшмцш  щалда  эялиб 

чатды. Щарда ня баш вердийини Аллащтаалайа данышды. Анъаг  йорулуб 

ялдян  дцшмясиндян  бир  кялмя  сюз  ачмады.  Щумайын  цзцлмясини 

дуйан Аллащтаала ону эютцрцб чийниня гойду. Деди ки, чох йорулуб 

ялдян  дцшмцсян,  отур  бир  аз  динъини  ал.  Щумай  бурада  отуруб 

йухуйа  эетди.  Ня  гядяр  йатдыьыны  дейя  билмярям,  эюзцнц  ачанда 

Аллащтааланын габаьында цч дяня нохуд бойда лял эюрдц. Аллащтаала 

Щумайа буйурду ки, бу лялляри дилинин алтында эизлядиб учуб кетсин. 

Щяр эцн бирини дярйайа атсын, сонра гайыдыб онун йанына эялсин. 

Щумай буйрулан кими дя еляди. Ляляри дярйайа атыб цчцнъц эцн 

учуб Аллащын йанына эялди. Доггуз эцн Аллащын евиндя гонаг галды. 

Онунъу  эцн  йола  дцшяндя  Аллащтаала  она  деди  ки,  ляли  салдыьын 

йерляря  гайыдарсан.  Орада  эюзял,  йашыл  бир  торпаг,  торпаг  цстцндя 

нящянэ  бир  аьаъ  эюряъяксян.  Аьаъын  башында  юзцня  бир  йува 

гурарсан. Йорулуб ялдян дцшяндя орада отуруб динъялярсян. Цчцнъц 

ляли  атдыьын  дярйада  о  гядяр  балыг  олаъаг  ки,  щансыны  истясян  баш 

вуруб тутарсан вя аълыг ня олдуьуну билмязсян. 

Щумай  лялляри  атдыьы  йерляря  гайыданда  эюзляриня  инан-мады. 

Суларын  дцз  ортасында,  йашыл  отларын  битдийи,  уъа,  мющтяшям  бир 



аьаъын уъалдыьы бюйцк бир торпаг эюрдц. Торагдан эюйляря баш алыб 

эедян  нящянэ  аьаъа  йанашды.  Торпаг  цстцндяки  будаглардан 

бириндя юзцня бир йува тикди. Орада динъини аландан  сонра аъ сулара 

баш вурду. Бурадакы балыглардан тутуб бирини йеди вя юзцня ращатлыг 

тапды. 

Щумай ярздя илк Торпаьы, илк Аьаъы вя дярйадакы Балыглары беля 



йаратды. Щумайын йаратдыьы щямин дцнйа бу эцн эюрдцйцмцз эюзял 

вя  бюйцк  торпагдыр» (сюйляйяни:  Яфруз  ханым  СейфялЪамал  гызы 

Дурдийева, Дярябянд, 1983-ъц ил (31, 123-125). 

Дцнйанын  йаранмасы  барядя  башга  бир  миф  мятни  дя  вардыр. 

Орада ися дейилир: 

 Икинъи  мятн:    «Йел  вя  эцн»  адлы  бу  миф  мятниндя  дейилир  ки, 

Яршдя  булударын  цстцндя  ики  гардаш  йашайырды.  Эцндцзляр  эедиб 

алями  эязиб  доланыр,  ахшамлар  булутдарын  лап  галын  йериндяки 

дахмаларына эялиб башларыны атыб йатырдылар. Бир эцн кичик гардаш Йел 

эюрдц  ки,  бюйцк  гардашы  Эцн  лап  гаш  гараландан  эялиб  эириб 

дахмайа,  башыны  атыб  йатыб.  Цз  эюзцндян  йорьунлуг  тюкцлцр,  щалы 

йаман гарышыб. Башлады ону дцмсцклямяйя ки, де эцраъ нолуб. Эцн 

деди ки, нечя эцндцр од тутуб йанырам, ня гядяр истим вар тюкцрям 

дярйайа  ки,  суйун  алтында  галан  Анамызы  цзя  чыхарым,  ону  суйун 



 

124


ъянэиндян  гуртарым.  Йел  деди: -бяс  мян  юлмцшям,  нийя  мяня 

демирсян ки, анамыз сулара гярг олуб, эял бирликдя тядбир тюкяк? 

−Эцн кичик гардашынын сачыны сыьаллайыб деди: 

−Ещ, сян кичик гардашсан, дейиб ганыны ня гаралдым!? 

Йел деди: 

-Ярши-ялада  мяним  Су-Сян  адлы  бир  пяри  достум  вар.  Дярйалар 

она Аь ана дейирляр. Эеъяляр юз тянща дахмасына эялир. Эцндцзляри 

дярйалар  гойнундадыр.  Эял  эедяк  онун  дахмасына,  дярдимизи  она 

дейяк, эюряк бирликдя ня тядбир эюрцрцк. 

Эцн вя Йел ярши - ялайа Су - Сянин дахмасына эялдиляр. Су-Сян 

онлары хош цзля гаршылады, цзляриня сцфря ачды, гызыл эцпдян сцздцйц ал 

шяраба онлары гонаг еляди. Сцфрядя отуруб гонагларына деди: 

-Мяним  язиз  гардашларым.  Билин  вя  аэащ  олун  ки,  мян  сизин 

баъынызам,  нечя  мин  илдир  ярзи  су  басандан,  анамыз  торпаг 

дярйаларда  гярг  оландан  мян  дя  гяриблийя  дцшмцшям.  Инди  ки,  сиз 

анамызы  хилас  етмяк  истяйирсиниз,  онда  сцбщ  тездян  сяфяря  чыхаг, 

бирляшиб анамызы дярйаларын ялиндян хилас едяк. Анъаг бир шяртим вар. 

Анамызы  хилас  едяндян  сонра  эяряк  биз  онун  гойнундан  узаг 

олмайаг.  Ону  дирилдяк – Мян  суйуну  верим,  Йел  няфясини,  Эцн 

истилийини.  Бизлярдян  бири  бундан  сонра  ондан  айры  дцшсяк,  анамыз 

Торпаг  йенидян  овулуб,  парчаланыб  дярйалара  гярг  олаъагдыр. 

Гардашлар чох севиндиляр. Дейиб-эцлцб йыхылыб йатдылар. Сцбщ тездян 

эюрдцляр  ки,  гапыда  йящярлянмиш  цч  ат  вардыр.  Су-Сян  Су  ата,  Йел - 

Йел ата, Эцн ися гор ата  миниб чапдылар.  

Ахшам  дярйалар  ичярисиндя  узаныб  эедян  Гара  Торпаг 

эюрцнцрдц.  Йел,  Эцн  вя  Су-Сян  хялвят  бир  йердя  юзляриня  кома 

тикдиляр.  Даща  аналарыны  тярк  етмядиляр.  Еля  онун  гойнунда 

йашамаьа  башладылар.  Эцн  баъысы  Су – Сянин  адыны  дяйишиб  Йер-Су 

гойду.  Онлар  бирликдя  чалышыб  йашамаьа  башладылар.  Дцнйа  беля 

йаранды» (32, 185-187). 

Эюрцндцйц  кими,  щяр  ики  тюряниш  мифи  дцнйанын,  гуру  яразинин 

йаранмасындан  бящс  едир.  Онларда  йарадыъылыг  Цлкен  вя  Йерликля 

баьланмыр. Бу сцжетлярин вя мифлярин юзцндя дя тюрянишля баьлы еркян 

дцшцнъянин изляри айдын эюрцнцр. Лакин ейни заманда онларын гядим 

тцрк тясяввцрцндян сонракы дюврцн мящсулу олдуьу айдын эюрцнцр.  

Алтай  тцркляриндя  ися  дцнйанын  вя  илк  инсанын  йарадыъысы 

Цлэендир.  О,  дцнйада  цзян  торпаг  вя  онун  цзяриндя  дцзялдилмиш 

инсан  фигуру  эюрцр.  Эедиб  щямин  фигурдан  инсан  дцзялдир.  Адыны 

Ерлик гойур.  


 

125


Торпаьын  йаранмасы  ися  башга  бир  алтай  мифиня  эюря  белядир: 

Цлэен бир эцн дярйайа гярг олма тящлцкяси иля цзляшир. Фикирляшир ки, 

неъя  елясин  ки,  гуру  торпаг  йаратсын.  Бу  вахт  она  бир  инсан 

йахынлашыр вя дейир ки, Йери йаратмаг цчцн эялмишдир. Щямин адам 

дяниз алтындакы даьа эедир, орадан бир аьыз торпаг эятирир вя Цлэеня 

верир. Цлэен щямин торпаьы чырпыр вя габаьында Йер йараныр. Цлкен 

торпаг эятиряня щямин йердя пай - йер вермир. Торпаг эятирян йеря 

тцпцрцр, онун аьзында галмыш торпаг дяняъикляри йердя батаглыглар, 

дяря-тяпяъикляр  йарадыр.  Цлэен  торпаг  эятирянля - Йерликля  кцсцшцр. 

Мифин Урсул, Ъянуби Алтай, Шимали Алтай вариантларынын юзляриндя дя 

дцнйанын  йаранмасы  иля  баьлы  естетик  дцшцнъядя  бир  йарымчыглыг 

нязяря  чарпса  да  дцнйанын  йаранма  мянзяряси  там  ящатя  олунур. 

Бцтцн  Алтай  мифляриндя  Цлэенля  Ерлик  арасында  ня  гядяр  дярин 

инъиклик,  айдынлыг  олса  да  онлар  дцнйаны  вя  инсаны  бирликдя 

йарадырлар. Цлэен эилдян вя гамышдан инсан мцгяввасы дцзялдир, она 

ъан  веря  билмир.  Ерликдя  ися  ъанвермя  функсийасы  вардыр.  О, 

йарадыъылыг,  тюрядяъилик  сялащиййятиня  вя  тябиятиня  маликдир.  О,  ейни 

заманда  юляндян  сонра  щюкмранлыг  мювгейини  итирмир,  рущлары 

йералты  дцнйайа  апарыр.  Алтай  миф  вя  яфсаняляриндя  Ерлик  шяр 

хцсусиййятляри  ифадя  етмир,  инсанлар  она  «Ерлик  ата»  дейя  мцраъият 

едир, рущуна ещтирам  бясляйирляр. Ерлик инсан мяншяли, инсан гийафяли, 

гцдрятли  ъянэавяр  либаслыдыр.  Цлэен  ися  хяйали  образдыр;  башындан 

Эцняш кими ятрафа ишыг сачылыр.  

Бу  мифин  Йакут  вариантында  Йерлик  Цлэенин  йаратдыьы 

мцгяввалара ъан верир, гадын вя киши ъинсини йарадыр. 

Цлэенля 


Йерлик 

миф 


дцшцнъясиндя 

тюрянишин 

модерн 

тякамцлцдцр. Бир-биринин яксликлярини тамамлайан демиурглардыр. Бу 



йарадыъы  гцввяляр  бцтцн  зиддиййят  вя  тязадларына  бахмайараг  бир-

бирини тамамлайан мифик йеткин ващидлярдир. 

Гядим тцрк мифоложи моделиндя цч дцнйа эюзя дяйир –Мави-эюй, 

Орта  дцнйа,  Йералты  дцнйа.  Онларын  щяр  биринин  щакими,  сащиби 

вардыр. Мясялян, Эюй Эюйцн сащиби Тенгри (Танры), Орта дцнйанын 

сащиби  Ерлик  (даш  китабялярдя  Ерликдир).  Эюрцндцйц  кими  тюряниш 

мифляриндя  дцнйаны  тюрядян,  йарадан  танрыларын  ады  бу  вя  йа  диэяр 

шякилдя  хатырланыр  ки,  бу  да  эяляъяк  тцрк  пантеонундан,  онун 

аллащлар  системиндян  хябяр  верян  илк  естетик  фикирдир.  Гядим  тцрк 

мифолоэийасында  бу  йарадыъылыг  яняняси, -адят-яняня,  мярасим  вя 

ритуаллар  да  дахил  олмагла  йцксялян  хятт  цзря  давам  едир, 

пантончулугда  о  зяифляйир,  кулчулуг  да  ися  йенидян  мювгейини 

фяаллашдырыр. 



 

126


 

Пантеон – аллащлар системидир. 

Мцхтялиф 

халглар 


юзляринин 

мифоложи 

тясяввцрцндя 

зянэин 


пантеон йаратмышлар. 

Гядим  йунанларын,  шумерлярин,  аккадларын  вя  башга  халгларын 

язямятли  пантеону  вардыр.  Зярдцштлярин  пантеону  да  эениш  вя 

чохъящятлидир. Бурадакы мцбаризя тякъя дцнйанын идаря едилмясинин 

мящдуд  бир  ъящяти,  щансыса  бир  аллащын  боллуьу,  мящсулу,  йахуд 

кюрпяляри  щимайя  етмяси  кими  йох,  цмумиликдя  хейирля-шярин 

мцбаризяси,  хейрин  тянтяняси,  шярин  тюрятдийи  рязалятлярин  мигйасынын 

эенишлийи иля баьлыдыр. 

Пантеон  идярячилийи  мифик  дцшцнъядя  инсанын  инам  вя  етигад 

бяслядийи аллащларын нисби вя шярти мянада, мцяййян заман вя мякан 

щцдудунда дярк едилян дцнйаны  идаря етмясидир.  

Еркян  дцшцнъядя  инсанын  йашадыьы,  фяалиййят  эюстярдийи  мякан 

онун цчцн дярк едилян дцнйа иди. Бу дцнйа онун дцшцнъясиня эюря 

цч гатдан – Эюй вя йа сямадан, Инсанын цзяриндя йашадыьы, гуруб-

йаратдыьы,  якиб-беъярдийи  торпагдан  вя  бир  дя  реал  дцнйасындан 

гопуб, айрылыб кючцб эедяъяйи Йералты дцнйадан ибарят иди. 

Еркян дцшцнъядя бу дцнйаларын щяр цчц дяркедилмяз иди. Инсан 

бу дяркедилмязлийи юз тяфяккцрцнцн эцъц иля йаваш-йаваш анламаьа, 

дярк етмяйя хаосу мянимсямяйя башладыгдан сонра щяр цч мякан 

барядя  юзцнцн  илкин  мцмкцн  тясяввцрлярини  йаратмышды.  Еркян 

дцшцнъядя  беля  бир  инам  йаранмышдыр  ки,  бцтцн  хаосу  идаря  едян 

гцввяляр  вар.  Эцняши  чыхаран,  йаьышы  йаьдыран,  мящсул  боллуьуну, 

гытлыьы  щимайя  едян,  инсанын  щяйатыны,  йашайышыны  тянзимляйян 

гцввяляр вар. 

Инаълар  системлярини,  формулаларыны  йарадан  инсанларын 

тясяввцрцндя  идаряедиъилик  функсийасы  онларын  ирадясиндян  кянарда 

олан гцввялярля баьландыьына эюря, еркян етнослар бяхт, тале, мящсул 

боллуьу,  инсан  щимайяси,  фираванлыг,  шяр  гцввялярин  щимайячилик 

сащялярини  йаратдыгъа,  онларын  мцяййян  охшар  ъящятляря  эюря 

щамилярини дя йаратмышдыр. Бу щамилярин ъямиййятдяки йери, мювгейи 

вя  функсийаларына  эюря    ону  шяхсляндирмиш,  нисби  дцнйа  мянасында 

гябул  етдийи  мцщитдя  она  гцдрятли  идарячилик,  тямзимляйиъилик 

функсийалары  вермишдир.  Гядим  шумерляр  бу  баш  идарячилик 

функсийасыны  Эцняшя  вериб,  ону  баш  аллащ  щесаб  едиб  Ра  кими 

шяхсляндирмиш,  ятрафда  ися  сащя  идаряедиъи  щамиляри  –аллащлар 

пантеонуну йаратмышдыр. 



Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin