Азад нябийев


Биринъи  эюлмячядя  инсана  щяйат  верян  суйу  сахлайырды,  бу  бу  суйун рянэи бомбоз иди.  Икинъи



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə16/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   53

Биринъи  эюлмячядя  инсана  щяйат  верян  суйу  сахлайырды,  бу  бу 

суйун рянэи бомбоз иди. 



Икинъи  эюлмячядя  кюсюйц  горуйуб  сахлайырды,  ону  сюнмяйя 

гоймурду. 



Цчцнъц  эюлмячядя  кцряк  дцзялтмишди,  бир  эюрдц  кяряйи  басды, 

ятрафа хош бир щава йайылды. Ъяннят ятирли щава Ай-Атамы лап мейхош 

едярди.  Дюрдцнъц  даща  бюйцк  бир  чалада  сары  торпаг  гарышыьы 

сахлайырды.  Ай-Атам  истяйирди  ки,  щямин  сары  торпагдан  инсан 

мцгяввалары дцзялдиб она ъан версин. 

Бир эцн маьарайа Ай-Атамын йаратдыьы адамлардан бири эялиб 

чыхды. 

Ай-Атам деди: 



-Эюр  ня  вахтдыр  эетмисян?  Щарада  итиб-батмысан,  тез  эяля 

билмирдин? 

Щямин адам Ай-Атам деди: 

-Мяня  йемяк  дцзялтдин,  палтар  дцзялтдин,  бяс  ня  цчцн  миник 

дцзялтмядин ки, эюндярдийин йеря тез эедиб-гайыдым? 


 

152


Ай-Атам  цч  эцн  бир  сюз  демяди.  Дюрдцнъц  эцн  палчыг 

чаласындан  палчыг,  су  чаласындан  су  эютцрдц.  Эилдян  сачлы-йаллы  бир 

мцгявва  дцзялтди.  Эятириб  она  од  чаласынын  цстцндя  истилик  верди, 

сонра Йел чаласындан кцряйи эютцрдц, она няфяс верди вя ъанландырды. 

Адам  Ай-Атамын  йаратдыьы  ъанлыйа  бахды,  кяллясиндяки  буйнузлар 

хошуна  эялмяди, «буйнузлары ат»  дейя  гышгырды.  Ай-Атам  йаратдыьы 

вя ъан вердийи  эюзял щейванын буйнузларыны атды вя деди: 

-Ал мин, бунун адыны Ат гойдум. 

О  эцндян  ал  ганадлы,  аьзындан  од  пцскцрян  ат  йаранды.  Сон-

радан щяр дяфя пис нязярлярля гаршылашанда эащ гызыл ганады, эащ да 

аьзындан пцскцрдцйц атяш йоха чыхды. Анъаг юмцрлцк инсанын йахын 

сирдашы, ону мурада йетирян олараг галды (38, 193). Эюрцндцйц кими, 

бу,  ат  култу  вя  онун  тюряниши  иля  баьлы  бизя  эялиб  чыхан  ян  гядим 

мифлярдяндир.  Ат  култунун  яски  эюрцшлярля  баьлылыьы,  онун  гядим 

гайа рясмляриндя, даш китабяляриндя якси иля баьлы, гядим инсанларын 

мяншяйи,  гящряманлыьы  иля  сых  баьлы  олан  мянбяляр  аз  дейилдир. 

Дцнйанын  бир  чох  халгларында  олдуьу  кими,  сонралар  да  тцрклярин 

естетик дцшцнъясиндя тотемистик, анимистик, эюрцшлярля баьлы мцхтялиф 

зооморфик  образларын  типик  вя  яняняви  формаларынын  мювъудлуьу 

инкар  едилмяздир.  Биз  эюркямли  философ-алим  вя  дцнйа  халглары 

мифолоэийасынын  тядгигатчыларындан  олан  профессор  А.Шцкцровун  беля 

фикри иля тамамиля шярик олдуьумузу билдиририк ки, «бцтцн дцнйа халглары 

кими, гядим тцркляр арасында да тотемизм, анимизм вя с. эюрцшляр эениш 

йайылмышдыр» (36, 81). Ейни  заманда  тцрк  тядгигатчысы  Ряфиг  Юздяйин 

тцркцн яски мядяниййяти барядя ня гядяр дяйярли мцлащизяляр сащиби олса 

да,  тцрк  естетик  дцшцнъясиндя  тотемизми  инкар  етмяси, «гурда-гуша, 

щейванлара  тапынмама»  фикри  бир  о  гядяр  йанлыш,  тцрк  мядяниййятинин 

тарихи – иътимаи  дяйярини  кичилтмяйя,  бу  мядяниййятин  яски  гатларына 

апаран  йоллары  гапамаг  кими  зярярли  мейлдян  башга  бир  шей  дейилдир. 

Профессор А.Шцкуровун бу йанлыш елми консенсийайа мцнасибяти, тцрк 

мифоложи  дцшцнъясиндя  тотемизмин  инкарынын  гейри-елми    ясаслы 

мцлащизяляр кими гябул етмяси йалныз тягдиря лайигдир (36, 82-83).  

Тцрк  тайфаларынын  юзцнямяхсус  мцхтялифлийи  иля  сечилян  мифоложи 

дцшцнъясиндя  щеч  дя  щямишя  бцтцн  култ  вя  онгонларын  сяма 

мяншялийи  эюрцнмцр.  Онлар  анимист  вя  тотемист  мцнасибятлярин 

щцдудундан  о  йана  эедиб  чыха  билмир.  Она  эюря  дя  бязян 

иллцзийалара  гатылыб  тцркцн  бцтцн  эюрцшлярини  танрычылыгла  баьламаг 

щеч дя щямишя дцрцст елми нятиъяляря эялмяйя имкан вермир.  

Мясялян,  лап  еля  «Оьуз  хаган»да  боз  гурдун  эцняшин  шяфяги 

ичярисиндя  эюрцнмяси  анлайышыны  абстрак  дярк  етмяйя  чевириб  гурду 



 

153


сяма мяншяли щесаб етмякля ону танры сявиййясиня йцксялтмякля тцрк 

епик  янянясини  йанлыш  гялиблярдя  шярщ  етмяйя  апарыб  чыхарыр. 

Унутмаг  олмаз  ки,  бцтцн  диэяр  дцнйа  халглары  кими,  тцркляр  дя 

юзцнцн  мифоложи  формулаларыны  реал  щягигятляр  системи  цзяриндя 

гуруб,  яняняви  тюряниш  формулалары  йаратмышлар.  Цфцгдя-спектрин 

йедди  рянэинин  чаларынын  бярг  вурдуьу  эцняшин  доьма  мягамында 

Оьуз хаганын чадырына тяряф ирялиляйян Боз гурдда сяма мяншяли щеч 

бир  хцсусиййят  нязяря  чарпмыр.  Йухарыда  дедийимиз  кими,  о  йер 

мяншяли  рямзи  образдан  тотемчилик  мягамына  йцксялян  гурд 

мифизми йарадыр, тябии ки, бу мифизмин мцхтялиф тцрк тайфалары анлайы-

шында юзцнямяхсус чохчаларлы формулалары фяалиййятдядир. 

Естетик дцшцнъядя ат мифизми дя ейни, йахуд охшар формулаларла 

инкишаф  едир,  еркян  етносун  эцндялик  вя  ъянэавярлийинин  гцдрятли 

тотемистик  мярщяляйя  йцксялир.  Ат  образынын  щеч  бир  тякамцл 

мягамында танрычылыг щцдудуна йцксялдийи эюрцнмцр. 

Гурд  мифизминдя  олдуьу  кими,  бурада  да  сосиал,  щцгуги  вя 

иътимаи  шяртляр  мювъуд  дейилдир.  Р.Юздяйин  беля  бир  фикри  дя  етираз 

доьурур  ки, «тотемчи  тотемя  инанар,  гурда,  гуша  инанмаз»  Мяйяр 

мцхтялиф  тцрк  тайфаларынын  яъдад  култу  эюрцшляриндя  гурда,  йахуд 

Сунгура, Аь гуша тапынма йохдурму? Йахуд ода сящв фикирдир ки, 

гядим  тцрклярдя  юзял  мцлкиййят  щцгугу  вардыр.  Бу  танры  хисляти 

дейилдир,  сонрадан,  юзц  дя  чох  сонрадан  ялдя  едилмиш  нятиъядир.  

А.Шцкцровун  йаздыьы  кими, «щеч  бир  халг  бирдян-биря  шцурлу 

игтисадиййата  кечмямишдир» (36, 85), йахуд  щеч  бир  халг  юзял 

мцлкиййят  дцшцнъясиня  бирдин-биря  эялиб  чатмамышдыр.  Бу  кими  бир 

тяряфли фикирляр тцрк естетик дцшцнъясиня еля бир дяйяр эятирмир, садяъя 

олараг  онун  тякамцл  йолуну  обйектив  елми  арашдырмалардан 

кянарда  гойур,  тцрк  мифоложи  дцшцнъясинин  йанлыш  юйрянилмясинин 

ясасыны  гойур.  Тцркляр  дя  дцнйа  халгларынын  сивил  мядяниййятиня 

доьру инкишаф йолуну охшар ганунауйьунлуглар ясасында кечмишляр, 

ону юзцнямяхсус гялиб чярчивясиндя арашдырмаг даща доьру йолдур. 

Бу бахымдан еля ат мифизми мараглы мцлащизя обйектидир. 

Тцрк  мифолоэийасында  ат  образы  мцхтялиф  арадырыъыларын – 

С.П.Нестеровун,  А.К.Акишевин,  А.Ф.Кирйушинин,  З.П.Соколованын, 

М.Щ.Тящмасибин,  М.Сейидовун,  Е.Язизовун,  Б.Абдулланын  вя 

башгаларынын  диггятини  ъялб  етмиш  вя  мараглы  мцлащизялярин  арайа 

эялмясиня сябяб олмушдур. Лакин проблемин ишляниб баша чатдыьыны, 

цмумиййятля  мифоложи  моделин  зооморфик  образларынын  вя  гушларын 

йеринин мцяййянляшдирилиб баша чатдыьы сюйлямяк олмаз. 

Ат образы тцркцн тарихи гящряманлыьы иля баьлы образлардан бири 



 

154


кими  онун  мифолоэийасында  эениш  йер  тутур.  Лакин  бу,  щеч  дя  ясас 

вермир ки, аты анъаг тцркляря мяхсус мифик образ кими эютцрцб ону 

анъаг  тцркя  мяхсус  йарадыъылыг  фонунда  арашдырмаг  олар.  Дцнйа 

халгларынын  мифолоэийасында  ат  тюрянишин  чох  мцхтялиф  ясаслары  вя 

формулалары  вардыр.  Тцркляр  дя  бу  мифик  формулалара  юз  ялавялярини 

етмиш,  атын  тюряниши  иля  баьлы  йухарыда  эюстярилян  йени  дцшцнъя 

моделлярини йаратмышлар. 

Тцрклярин  ат  мифизминин  илк  эюрцнцшцндя  атларын  ъян-эавярлийи 

онларын  рянэиня  эюря  мцяййянляшдирилмишдир.  Яслиндя  рянэя  эюря 

мцяййян олунан ат образларыны щеч биринин тюряниш моделиндя тцркцн 

вя  йахуд  щяр  щансы  бир  башга  халгын  естетик  дцшцнъяси  йарадыъылыг 

ролуну  ойнамыр.  Садяъя  олараг  мювъуд  гейри-адилийиля  фярглянян 



кящяр аткцрян ат, сары ат, гара ат, аь ат типляри щадисянин уйарлыьына 

уйьун олараг иштиракчы, ъянэавяр, иърачы, бир сыра щалларда гурбанлыг 

функ-сийаларында чыхыш едирляр. Онлар мцяййян мягамларда гейри-ади 

эцъя,  мящарятя,  гцввятя  малик  олсалар  да,  мцяййян  вахтларда  ися 

инсан ирадясиндян асылы вя йа она табе вязиййятиндя олурлар. Мясялян, 

Кялбяъяр гайа рясмляринин бириндя ики яли балталы кяндлинин кящяр аты 

эцняшя гурбан кясмяйя апардыгларыны эюрцрцк. Еля щямин тип кящяр 

ат  башга  мифоложи  мягамларда  ъянэавяр,  йцйян  эютцрмяйян, 

гящряманы  мурадына  чатдыран  вя  с.  функсийалара  малик  олдуьуну 

эюрцрцк.  Тцрк  мифолоэийасында  икинъи  тип  атлар  дярйа  ъинсинядн 

тюряйян,  сонрадан  хцсуси  гайьы  вя  диггятля  бюйцдцлцб  бяслянилян 

ъянэавяр  атлардыр  ки,  Гырат  онларын  типик  нцмунясидир.  Мялум 

олдуьу кими Гырат ъянэавяр ат мягамында чох мярщялялидир. Яввял 

дярйадан чыхан айгыр илхыдакы мадйанла ъцтляшир вя гайыдыб дярйайа 

эирир. Бу еля абстракт, гейри-реал бир дцшцнъядир. О, мифоложи дуйум вя 

дяркетмя системиня сюйкянир. Тюрянян ат гейри-ади дейилдир, ъянэавяр 

ат  мягамына  да  йцксяля  билмир.  Щятта  ян  мащир  ат  пешякарлары 

онларын  дурум  вя  эюркяминдя  ъянэавярлик  яламятлирини  эюря 

билмирляр.  Абстракт  зяминдя  тюряйян  ат  инсанын  яли  иля  йетишир, 

бюйцйцр,  ганадлы  ата  гядяр  йцксялир.  Лакин  йеня  инсан  дцшцнцъяси, 

щансыса  бир  атрибута – мясялян,  тювляйя  дцшян  ишыг  атрибутуна 

сюйкяниб  онун  ганадларын  йох  едир.  Гцдрятли  мифоложи  дцшцнъя  реал 

тарихи  факт  елементиня  чеврилир,  йарадыъылыьын  бцтцн  елементляри 

образын  цзяриндя  галса  да  йаранан  ат  реал  зяминя,  гящряманын 

яфсаняви дейил реал ат образына чеврилир. 

Тцрк  мифолоэийасында  цчцнъц  тип  атлар  да  вар.  Онлар  ъинс 

яламятляриня  эюря  мцяййянляшир.  Мясялян,  сонрадан  «Китаби-Дядя 

Горгуд»да  эюрдцйцмцз  «Кечи  башлы  кечяр  айгыр», «Тоьлу  башлы 



 

155


Дцрц айгыр», шащбаз ат, яряб ат вя башга ат типляри щямин дцшцнъя иля 

баьлыдыр. Яввяла бурадакы «Кечи башлы кечяр», «Тоьлу башлы Дцрц» ат 

образлары цзяриндя дцшцнмяйя дяйяр. Бизъя икинъи ат типиндя Дцрата 

мяхсус яламятляр ахтармаг вя мцгайисяляр апармаьа ясас вар.  



 Дюрдцнъц тип атлар сырф мифоложи сяъиййялидир. Онларда рянэ, ъинс 

яламятляри нязяря чарпса да бу атлар ня ганадлы ат дейил, ня од-йел ат 

типиня мяхсусдурлар. Ня дя онларын дярйа ъинсиня мяхсуслуьу диггят 

мяркязиндядир.  Мящяммяд  пейьямбяр  ялейщсаламын  Дцлдцлц, 

Хызрын ики рянэдя – Аь вя Боз рянэ чаларларындакы яфсаняви аты буна 

мисалдыр.  Хызырын  Боз  аты  бозгыр  ат,  йахуд  дярйа  аты  типиндян 

фярглидир.  Бир  чох  мцхтялиф  чаларлыьы  юзцндя  бирляшдирян  бу  ат  гейри-

мцяййян  функсийалара,  танынма  яламятляриня  мяхсусдур. «Ашыг 

Гяриб»дя онун айаьынын алтындан алынан топаг кор олмуш эюзя шяфа 

верир.  Йахуд  чох  узаг  мясафяни  гят  етмяк  мящарятинин  атрибутлары 

гейри-мцяййяндир. Боз ат ганадлы дейил, бцтцн защирин яламятляриндя 

о, ади атдыр. Гейри-адилийин атын юзцня, йахуд Хызыра мяхсуслуьу да 

намялумдур.  Бир  сыра  мягамларда  Хызырла  Боз  ат  йахуд  Аь  ат 

ващид  атрибут  кими  чыхыш  едир.  Мцяййян  щалларда  Хызыр  щягигятини 

тясдиглямяйя  хидмят  ется  дя,  ясасян  юзцнямяхсуслугларла 

сяъиййялянир. 

Азярбайъан  тцрклярини  мифолоэийасында  ат  култчулугдан  иряли 

эедя  билмир,  о,  танры  сявиййясиня  йцксяля  билмир,  тотемистик-

зооморфик  инкишаф  мярщялясиндя  мифик  дцшцнъянин  мараглы 

формулаларыны  йарадыр.  Онларын  щяр  биринин  ися  цмумиликдя  даща 

эениш арашдырмалара ещтийаъы вардыр. 

 

Азярбайъан 



тцркляринин 

мифолоэийасы  тцрк  етносунун 

тарихи,  йцксялиши  вя  тякамцлц  иля 

сых баьлы шякилдя инкишаф етмишдир. 

Онун  юзцнямяхсус  тюряниш  мярщяляси  тцркцн  дцнйаны  дярк  етмяси, 

илк тцрк ювладынын дцнйайа эялмяси йахуд йаранмасы иля баьлы еркян 

миф формулаларынын дцстурлашмасындан башламышдыр. 

Тцрк мифолоэийасыны реал тарихи зяминдя, тцркцн йараныб инкишаф 

етдийи тарихи кясимдя, онун йайылдыьы тайфа бирликляри мяъмуунда вя 

сяпяляндийи  мякан,  реэион  зянэинлийи  чярчивясиндя  эютцрмяк 

эярякдир.  Тцрк  мифолоэийасыны  онун  мювъуд  олдуьу  заман,  йахуд 

мякан  щцдудундан  кянарда,  мясялян  гядим  шумерлярин, 

йунанларын,  йахуд  арилярин  вя  йа  халдейлярин  мифоложи  моделляри  иля 

баьламаг,  гядим  Мисир  вя  йа  Шумер  мифлярини  тцрк  миф 



Азярбайъан мифолоэийасынын инкишафы 

вя тяснифи мясяляляриня даир 

 


 

156


формулаларынын сяляфи кими эютцрмяк дя тцрк щягигятини тящриф етмяйя, 

онун  йаратдыьы  зянэин  юзцнямяхсус  мядяниййятин  инкишаф  ахарынын 

ясас  истигамятлярини  тящриф  етмяйя  эятириб  чыхарарды.  Одур  ки, 

дцнйанын  бцтцн  башга  халглары  кими,  тцркляр  дя  тарихин  мцяййян 

кясиминдя  юз  мифоложи  дцшцнъяляриня  мяхсус  олмуш,  дярк  етдийи 

дцнйа щаггында юзцнямяхсус формулалар йаратмышдыр. Тцрк етносу 

мцхтялиф  тайфалара  айрылдыьы  щяр  бир  тайфанын  юзцнямяхсус  етик-

естетик  вя  дцнйаны  дярк  етмя  амплитудасына  уйьун  миф  дцстурлары 

йаратмыш,  анимист  вя  тотемистик  тясяввцрляр  системинин  формалашмыш 

вя  бцтцн  бунлар  ися  цмумиликдя  гядим  тцрк  мифоложи  дцшцнъясини 

мцхтялиф 

култлар, 

ангонлар, 

инанълар 

вя 

тапынмаларла 



зянэинляшдирмишдир. 

Гядим  шумерлярин,  мисирлилярин,  йахуд  йунанларын  мифоложи 

бахышларындан  фяргли  олараг,  гядим  тцрклярин  миф  формулалары 

тайфаларарасы реконструксийалара, деформасийа вя йенидян ишлямяляря 

мяруз  галмышдыр.  Мясялян,  алтайларла  тувин,  йахуд  хакасларын  миф 

моделиндя  мцяййян  фяргляр  мейдана  чыхдыьы  кими,  шорларын, 

хаксларын,  йахуд  гисмян  сонракы  мярщялядя  гырьызларын,  юзбяклярин 

вя  йа  Азярбайъан  тцркляринин  мифоложи  формулаларында  фяргли 

ъящятляр, мейлляр, култлар вя онгонлар юзцнц эюстярмяйя башламышдыр. 

Бцтцн  бу  чохъящятлилик  вя  мцхтялифлийя  бахмайараг  гядим  тцрк 

мифолоэийасы  еркян  йараныш  хцсусиййятлярини,  дцнйанын  дярк  етмяйя 

йюнялян  миф  моделини  бюйцк  мцщафизякарлыгла  горуйуб  сахлайа 

билмишдир. 

Юзцнцн  инкишафы  ярзиндя  тцрк  мифолоэийасы  нязяря  чарпан, 

мифоложи  моделдя  йени  реконструксийаларын  йаранмасына  мцщцм 

тясир эюстярян дюрд башлыъа йарадыъылыг мярщяляси кечмишдир



Биринъиси, архаик тотемистик эюрцшлярля баьлы мярщяля иди. Бу, тцрк 

естетик  дцшцнъясинин  мифолоэийайа  гядярки  еркян  йцксялиш 

мярщялясидир. Яслиндя мифоложи дцшцнъянин формалашмасы цчцн зярури 

илкин  база  иди.  Сюз  йарадыъылыьында  символик  −рямзи  мцнасибятлярин 

башланьыъы,  анимист  мцнасибятин  формалашмасы,  камил  формула  

нятиъясиндя  «Оьуз  хаган»  дастанында  эюрдцйцмцз  гурд 

символикасынын  тотемизм  мярщялясиня  йцксялиши  иди.  Гурд 

тотемизминин  йаранмасы  иля  тотемистик  дцшцнъянин  формалашмасы 

−миф йарадыъылыьы цчцн еркян архаик тясяввцрляр системинин, базасынын 

реаллашмасы  баша  чатды.  Тотемизмин  бу  мярщялясиндя  танрычылыг 

яняняляри  мейданда  олмадыьы  кими,  щятта  миф  дцшцнъясиндя  Тенгри 

анлайышы да щяля формалашмамышды. 



 

157


Икинъи  мярщяля – тцрк  етносунун  мцяййян  тярягги  мейлиня 

йетмяси,  юзцнямяхсус  ярази  щцдудуну  мцяййянляшдирмяси,  кифайят 

гядяр  етик-естетик  дцшцнъяйя  йийялянмясинин  сонракы  дюврцндян 

башлайырды.  Шярти  олараг  о  дюврцн  Оьуз  хагандан  сонракы  мярщяля 

кими дя гябул етмяк олар. 

Гядим  тцркцн  инсанын  дцнйайа  эялмясини  Йерля  Эюйцн 

бирляшмясиндян  ямяляэялмя  тясяввцрцндян  сонракы  мярщялядя 

Эюйляри  мцгяддяс  щесаб  едян  тцрк  етносунун  тясяввцрцндя  Эюй – 

Тенгри  етигады  йаранмаьа  башлады.  Гурд  тотемистик  эюрцшц  танрылыг 

сялащиййятиня йцксяля билмяди, Гурд пантеону формалашмады, йалныз 

онун  Боз  юкцз  мифизми  иля  чарпазлашмасы    мифик  дцшцнъядя  йени 

мярщялянин  йцксялишини  шяртляндирди  вя  Боз  Юкцз  пантеонунун 

йарадыъысына чеврилди. 

Бу  мярщяля  сон  дяряъя  эениш  йарадыъылыг  имканларына 

мяхсусдур.  Яслиндя  о,  тцрк  мифоложи  моделинин  вя  пантеонун 

формалашдыьы  мярщяля  иди.  Тенгри-Щумай-Цлэен  мифоложи  дцшцнъядя 

силсиля  тюряниш,  танры,  щами  дцшцнъясини  йаратды.  Лакин  йухарыда 

дейилдийи  кими,  бу  мярщялядя  тцрк  пантеонунун  бцтюв  шякилдя 

формалашмасы йарымчыг галды. Оьуз пантеону гядим тцрк пантеонуну 

цстяляди.  Боз  юкцз  мифизми  силсиля  аллащлар  вя  хатунлар  (илащяляр) 

системини  йаратды  ки,  дцнйанын  идаря  едилмясинин  илкин  тамамланмыш 

тцрк миф моделинин еркян формулалары мифик йаддаша дахил олду. Лакин 

онун да фяалиййяти актив мювге тута билмяди. 

Гядим  тцрк  мифолоэийасы  тайфаларарасы  мифик  дцшцнъяйя 

парчаланды.  Мцхтялиф  култ,  щами  мифляринин  хырда  танрылыг  дцшцнъяси 

гцдрятли  мифоложи  тяфяккцрцн  инкишафыны  нятиъя  етибариля  сянэимясиня 

эятириб чыхарды. Диэяр тяряфдян, гядим тцрк дцшцнъясиня мяхсус Эюй 

хан,  Улдуз  хан,  Дяниз  хан,  Щумай,  Фаты  вя  башга  танры  мяншяли 

образларда  да  тамамланма  просеси  лянэиди.  Парчаланма  миф 

дцшцнъясиндяки  бир  сыра  гцдрятли  образларла  йанашы,  щятта  миф 

моделинин  юзц  баш  верян  эцълц  шахялянмя,  −дцнйанын  тяряггиси, 

интибащы,  тябии  фялакятляр,  дашгынлар,  космик  дяйишикликляр,  нящайят 

дцнйанын  даьылыб  йенидян  ямяля  эялмяси  барядя  дцнйа  халгларында 

йайылмыш  мифик  дцшцнъя  гядим  тцрк  мифолоэийасында  ващид  модел 

схеминдя формалаша билмяди. Щямин сцжетляр яксяр щалларда мцхтялиф 

тайфаларын мифик дцшцнъясиня сяпялянди. Мясялян, бу эцн Нущ туфаны, 

йахуд  Бюйцк  дашгынла  баьлы  мифоложи  дцшцнъянин  бцтцн  тцрк 

тайфалары  ичярисиндя  йайылдыьыны  сюйлямяк  мцмкцн  дейилдир.  Бир  чох 

тайфаларын  дцшцнъясиндя  щямин  сцжет  щяля  йа  гейдя  алынмамыш 

(мювъуд  олмамыш),  йахуд  башга  тайфа,  етнос  вя  халглардан 



 

158


контоминасийа едилмишдир. 

Гядим тцрк мифолоэийасынын гцдрятли инкишафыны сянэидян сябябляр 

ичярисиндя онун даща бюйцк вя гцдрятли мифолоэийаларын тясириня мяруз 

галмасы иля дя мцяййян дяряъядя баьлы олмушдур. Йери эялмишкян ону 

гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  гядим  тцркляр  Шярг  мифоложи 

гайнагларындан, 

хцсусиля 

Икичайарасы 

халгларын 

мифоложи 

дцшцнъясиндян  пантеон  йарадыъылыьы  янянясиндян  мцяййян  мянада 

бящрялянмишляр.  Лакин  бу  йарадыъылыг  просесиндя  тцрк  мифоложи 

тясяввцрц  бир  сыра  дцнйа  моделли  гурулушуну  гябул  ется  дя,  мифик 

тясяввцрдя дцнйаны вя онун идаря олунмасыны юзцнямяхсус шякилдя 

дярк  етмишляр.  Бунунла  беля,  гядим  тцрк  мифоложи  тясяввцрцнцн 

формалашдыьы тарихи мягамда мцхтялиф тайфа групларына бюлцнмя иля 

йанашы,  ики  гцдрятли  миф  дцшцнъяси  иля  чарпазлашма  да  айры-айры 

мярщяляляр 

тяшкил 


етмишдир. 

Тцрк 


мифоложи 

моделинин 

тамамланмамасы, йахуд гядим тцрк пантеонунун бцтюв формалаша  

билмямясинин  шяртляндирян  вя  цчцнъц  мярщяля  кими  нязяря  чарпан 

зярдцшт мифолоэийасы иля чарпазлашма  иди.  

Бу  чарпазлашма  тцрк  мифолоэийасынын  йайылдыьы  мцхтялиф 

тайфаларла  йанашы,  онун  ян  гцдрятли  йцксялиш  кечирдийи  етнослары  вя 

тайфалары  ящатя  едирди.  Зярдцштцлцйцн  тясир  эцъц  онун  адят  вя 

янянялярля  сых  баьлылыьында,  миф  дцстурларынын  гцдрятли  нцфузедиъилик 

эцъцндя иди.  

Мцхтялиф  тайфалар  ичярисиндя    сцрятля  вя  эениш  шякилдя  

йайылмасына  бахмайараг  мцщафизякар  тцрк  мифоложи  дцшцнъяси 

зярдцшт естетик дцшцнъяси тяряфиндян там ассимилйасийа едиля билмяди. 

Зярдцшт адят, яняня вя мярасимляри, айин-етигадлары тотемистик, 

зооморфик  вя  анимист  бахышлары  тцрк  дцшцнъясиндя  ня  гядяр  эениш 

йайылса  да  Ащрумязда  вя  Ащруманйу  мифизминин  йаратдыьы  силсиля 

мифоложи  модел  тцркцн  еркян  дцшцнъяси  цзяриня  кюлэя  сала  билмяди. 

Тцрк  мифик  дцшцнъясиндя  щяр  ики  миф  системляри  йанашы  йашады.  

Зярдцштликдян  кянарда  галан  тцрк  тайфалары  юз  еркян  дцшцнъялярини 

йцксялян  хятт  цзяриндя  давам  етдиря  билмясяляр  дя  яски  сцжетлярини 

горуйуб  сахладылар.  Атяшпярястлийи  гябул  едян  тцрк  тайфалары  йени 

мифоложи моделляри гябул едиб йашатдыьы кими, даща яски дцшцнъя йад-

дашыны позмады вя узун мцддят икили миф дцстурларыны йашатды.     

Тцрк  мифоложи  моделинин  реконструксийасында  сонунъу 



дюрдцнъц  мярщяля – ислам  мифолоэийасы  иля  баьлы  олмушдур.  Яряб 

мифоложи  бахышынын  тясириндян  юзцнц  щифз  едян  тцрк  дцшцнъяси  исламы 

гябул етмякля ислам мифолоэийасыны яслиндя бцтювлцкдя гябул етмяк 

зяруряти иля гаршылашды. Лакин сонракы инкишафда тцрк мифолоэийасында 



 

159


яъдад  моделиня  гайытма  вя  шахяляря  парчаланыб    йени  йцксялишя 

говушма  яламятдар  олмушдур.  Беля  ки,  исламы  гябул  едян  тцрк 

тайфалары  сялиб  йцрцшляриндян  сонра  халг  адландырылан  тайфа 

груплашмаларына мяруз галды. Хач мцщарибяляри тайфалара бюлцнмцш 

тцркц халглара –юзбякляря, гырьызлара, тцркмянляря, азярбайъанлылара, 

кумыклара  вя  с.  айырды.  Тцрк  етнослары  тайфа  бирляшмяляриндян  халг 

бирликляриня  кечидин  ясасыны  гойду  вя  тцрк  халглары  йаранды. 

Цмумтцрк  еркян  дцшцнъясинин  бир  чох  лайларыны  юзцндя  бирляшдирян 

тцрк  халгларынын  щяр  бири  юзцнямяхсус  реэион,  иглим,  мяишят,  адат-

яняня гайдаларына малик олду, бу онларын щяля инкишафда олан еркян 

мифик дцшцнъясиндя мцяййян мцхтялифликляр доьурду. Бу мцхтялифлийи 

юзцндя  илкин  якс  етдирян  мифоложи  модел  олду.  Яняняви  еркян  дц-

шцнъясини  юзцнцн  яъдад  шяъяряси  кими  йашадан  тцрк  халглары    йени 

тарихи,  иътимаи-сийаси  шяраитдя  эедиб-гайытмалары,  тарихи  кючляри  баша 

вуруб  мцяййян  сярщядлярдя  бяргярар  олдулар.  Тцрк  халглары  бу 

дюврдя  зярдцшт  вя  ислам  мифизмини  йашатмагла  яъдад  миф  моделини 

горуду,  щямин  еркян  дцшцнъяни  йаддашдан  силмядян  она  йени 

шяраитдя йени щяйат верди. 



Тцрк  мифоложи  модели  йени  тарихи  шяраитдя – еркян  орта  ясрлярин 

башланьыъында тцрк халгларынын «гызыл будагларына» айрылды ки, онун да 

мцщцм  вя  башлыъа  бир  голуну  Азярбайъан  тцрклярини  мифолоэийасы 

тяшкил етди. 

Тцрк мифолоэийасынын тяркиб щиссяси олан Азярбайъан тцркляринин 

мифоложи дцшцнъяси цчцнъц вя дюрдцнъц мярщялядя ня гядяр зярдцшт 

вя мцсялман гайнагларындан эялмя сцжет, мотив вя дцшцнъя сели иля 

цзляшсяляр  дя  онларда  еркян  миф  формаларыны  горумаг,  гядим  тцрк 

миф естетик яхлагы дяйярлярини мцщафизя етмяк щисси юзцнц эюстярмяйя 

башлады. 

Яъдад  дцшцнъясиня, – гядим  тцрк  мифоложи  гайнагларына 

сюйкянян 

Азярбайъан 

тцркляри 

щямин 


яняняляри 

бюйцк 


мцщафизякарлыгла  горуйуб  сахламагла  йанашы  култчулуг–щамичилик 

янянялярини ардыъыллыгла инкишаф етдирмяйя башладылар. Яслиндя мифоложи 

дцшцнъядя йарымчыг галмыш, идрак едилмямиш предмет вя щадисяляря 

конкрет заман вя мякан щцдудунда мцнасибятлярини ифадя етмякля 

юзляриня  мяхсус  яски  мифоложи  модели    тамамлайа  билдиляр.  Гядим 

тцрк  дцшцнъясиня  вя  естетик  дяйярляриня  сюйкянян  бу  «гызыл  будаг» 

тцркцн  сонракы  дюврдя  дцнйа  вя  инсан  щаггында  инкишаф  етмиш  ян 

бюйцк вя йени естетик дцшцнъяси олду. Одур ки, системли бир мифоложи 

модел кими, ону чох эениш истигамятдя арашдырмаг вя тясниф етмяк 

мцмкцндцр (66, 71). 



 

160


Бу  сащядя  илк  тяшяббцсляр  эюстярмиш  М.Щ.Тящмасибин, 

М.Сейидовун,  А.Аъаловун,  А.Шцкцровун,  М.Мяммядовун 

тядгигатларында  Азярбайъан  тцркляринин  мифолоэийасынын  мцхтялиф 

тяснифат груплары верилмишдир. 

Азярбайъан  тцркляринин  мифолоэийасынын  ардыъыл  вя  бцтцн  еркян 

гайнаглары  иля  бирликдя  эютцрдцкдя  мараглы  бир  мянзярянин  шащиди 

олурсан.  Мялум  олур  ки,  тцрк  мифоложи  дцшцнъясиндя  дцнйанын 

йаранмасы,  инсанын  тякамцлц,  ону  дцнйаны  идрак  етмяси,  дцнйада 

баш  верян  бцтцн  бу  вя  йа  дяйишикликляр,  гязалар,  туфанлар, 

миграсийалар  вя  с.  онун  миф  моделиндя  юзцнямяхсус  шякилдя  яксини 

тапмышдыр. 

Азярбайъан  тцркляри  цч  гцдрятли  мифик  системи  –гядим  тцрк, 

зярдцшт  вя  мцсялман  мифоложи  естетик  бахышларынын  щяр  бирини  юз 

тарихинин  она  мяхсус  дюврцнцн  еъазкар  эюзяллийи  кими  йаддашында 

горуйуб  сахламыш,  онларын  щеч  бириндян  имтина  етмямишдир.  Еля 

буна  эюря  дя  бу  халгын  мифолоэийасыны  мящз  щямин  цч  мярщялядя 

эютцрцб арашдырмаг зяруряти мейдана чыхмышдыр. Бу ися Азярбайъан 

тцркляринин  мифоложи  системини  даща  эениш  шякилдя  даща  диггят  вя 

ещтийатла тядгиг вя тясниф етмяк зярурятини гаршыйа гойур. 

Азярбайъан  мифоложи  модели  садя  вя  айдын  дярк  едиляндир.  О, 

миф  мятнляриня,  миф  естетик  дцшцнъясиня  ясасланмагла  тцркцн  еркян 

тясяввцрляр  чеврясини,  щцдудуну,  гцтблярини  ящатя  едир.  Шярти  олараг 

щямин мифоложи модели ашаьыдакы кими тясниф етмяк олар: 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   12   13   14   15   16   17   18   19   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin