Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə24/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   53

Йай  няьмяляри.  Новруз  эцнляриндя  охунан  йай  няьмяляринин 

бири бу бахымдан мараг доьурур: 

Сяриндя баьым олсун, 

Талварым таьым олсун. 

Самаварда чайым олсун, 

Щямсющбят тайым олсун, 

Ъанымда ъаным олсун, 

Таьымда шаным олсун, 

Эяляр, гачар, гачар йай, 

Гачар, кючяр, учар йай (18, 25) 

Йахуд  башга  бир  няьмядя  ися  йайын  эюзялликляри  вясф  олунур, 

милли  щяйатын  етнографик  деталлары  мятня  кючцрцлцр.  Йайын 

юзцнямяхсус  эюзялликляринин  инсана  фярящ  эятирмяси,  истинин  дя 

адамлара еля бир зяряри олмадыьы эюстярилир. 

Йайда дамым олсун 

Сялйан гямишиндян. 

Сцфряндя дцзясян 

Зирянин гарпыз, йемишиндян. 

Нящряндян сцзясян 

Дярбянд эюмушу айранын, 

Елин-эцнцн ъан дярманын. 

Сюйцняр йай, 

Юйцняр йай, 

Сяня нейляр йай, 

Мяня нейляр йай (18, 25) 

Йайын мяишят дцшцнъясинин няьмядя якс олунмасы башлыъа мотив 

кими  диггяти  ъялб  едир.  Бу  няьмялярин  бир  чоху  сонрадан  байрам 

эцнляриндя  кечирилян  айры-айры  шянликлярдя  сясляняр,  байрама  хош  бир 

ящвали-рущиййя бяхш едярди.   


 

238


Щяр  бир  халгын  мярасим  фолклорунун  бязяйи 

онун  байрамларыдыр.  Дцнйада  байрамы  олмайан 

халг  олмадыьы  кими,  яъдадларымыз  да  юзцнцн 

зянэин  вя  эениш  тарихи  ярзиндя  силсиля  байрамлар  йаратмышлар. 

Байрамлар  халгын  ритуал  вя  мярасим  фолклорунун  ян  ясас 

эюстяриъисидир.  Халгын  йцксяк  мяняви  яхлаги  дяйярляри,  етик-естетик 

дцшцнъяси,  бяшяри  дуйьулары,  щуманизми  байрамларда  юз  яксини 

тапмышдыр.  Типиндян  асылы  олмайараг  байрамларда  халг  юзцнцн 

бцтцн мяняви-яхлаги дяйярлярини ифадя едир.  

Гырха  йахын  байрамы  олан  халгымызын  бцтцн  байрамларынын 

щамысы бизя эялиб чатмамышдыр. Онларын бир чох архиотипи минилликляр 

ярзиндя итиб–батмыш, йениляри иля явяз олунмуш, бир гисми ися мцхтялиф 

халгларын  байрамлары  иля  чарпазлашмышдыр.  Тамам  унудулуб  эедян 

байрамларымыз  да  вар,  унудулмагда  оланы  да.  Щялялик  милли 

байрамларымызын  цч  типиндян  данышмаг  мцмкцндцр.  Биринъиси, 

мювсцм  мярасимляри,  йени  ямяк  щяйатынын  башланмасы  иля  баьлы 

кечирилян  байрамлардыр.  Икинъиси,  мяишят  щяйатыны  якс  етдирянлярдир. 

Цчцнъц ися дини байрамлардыр. 

Биринъи  група  дахил  олан  байрамлар  ясасян  Хыдыр  Няби  иля 

башлайыб,  Шум  байрамы  иля  баша  чатыр. 20-йя  гядяр  байрамы  ящатя 

едян бу байрамларын ян бюйцйц «Новруз»дур. 

«Хыдыр  Няби»  байрамы. «Хыдыр  Няби»  тцрк  тайфаларынын  бир  сыра 

башга  байрамлары  кими  боллуг,  фираван  йашайыш  етигадлары  иля  баьлы 

мейдана  эялмишдир.  Бу  байрамда  яски  инамларымыз,  улу 

яъдадларымызын  тябиятин  мцгяддяс  цнсцрляри  иля  баьлы  мифик  вя 

йарыммифик дцнйаэюрцшц якс олунмушдур.  

«Хыдыр Няби» февралын биринъи онэцнлцйцнцн сонунда эирир вя цч 

эцн давам едир, февралын 9-11-и эцнляриндя кечирилир. 

Бабаларымыз  беля  юлмяз  бир  щягигятя,  мифик  дцнйаэюрцшцня 

инанмышлар  ки,  инсан  щяйатынын  язял  йашайышы  цчцн  улу  танрынын 

йаратдыьы  дюрд  мцгяддяс  цнсцрцн–Суйун,  Одун  (истинин),  Йелин 

(щаванын)  вя  Торпаьын  щяр  илин  башланьыъында  тязялянмясини  адамлар 

эюрмяли,  тянтяня  иля  гаршыламалы  вя  байрам  етмялидирляр.  Йалныз 

мцгяддяс дюрдлцйя бяслянян етигад инсанлары хошбяхтлийя, боллуьа вя 

фираванлыьа говушдура биляр. 

Бу байрамда тябиятин мцгяддяс цнсцрляриня инам вя етигад якс 

олунур.  Су  вя  торпаг  култу  байрамын  ясас  атрибутлары  кими  бцтцн 

мярасим вя айинляри бязяйир.  

Су  етигадыны  мцгяддяс  тутанлар  еля  онун  архасынъа  Хыдыр 

Нябини ахтармаьа чыхыр ки, о, юзц иля су боллуьуну йаратсын. Аь атлы 

Азярбайъан  

байрамлары 


 

239


Хыдыр  Нябинин  эялишийля  даьын,  мешянин,  торпаьын,  дцзцн  аь  юрпяйя 

бцрцнмяси бир олур. Хыдыр Нябинин аь атынын дырнаьы дяйян торпагда 

ил  бойу  судан  корлуг  чякян  олмур.  Чешмялярин,  чайларын  эюзц 

гурумур,  йазда  аь  йаьышлар,  йайда  «гуртдоьанлар»  адамлара  су 

щясрятини  унутдурур.  Яски  етигадлара  эюря  гар,  човьун  да  юзц  иля 

боллуг  эятирир,  торпаьы  тямизляйир.  Халгда  беля  бир  инам  варды  ки, 

торпаг  «юлмяся»  йенидян  «дирилмяз».  Торпаьы  ися  йалныз  Хыдыр 

Нябинин  Аь  атынын  дырнаьында  эялян  сярт  шахталар  юлдцря  билярди. 

Онун  «дирилмяси»  ися  суйун  дяйишмяси  (истиляшмяси),  истинин  артмасы, 

щаванын гызмасы иля башлайарды. 

Цч  эцн  давам  едян  «Хыдыр  Няби»нин  биринъи  эцнц  Хан  Хыдыр, 

икинъи  эцнц  Ряиййят  Хыдыр  адланыр.  Бу  эцнляр  байрамын  вя 

цмумиййятля  гышын  ян  сярт  эцнляри  щесаб  олунур.  Цчцнъц  эцн  ися 

Чиллянин ян сойуг эцнц кими Чилля Хыдыр адланыр. 

Адамларда  беля  бир  инам  йараныр  ки, «Хан  Хыдыр»  юзцйля  ня 

гядяр гар, човьун, шахта эятирся, торпаьы ня гядяр бярк дондурса бир 

о гядяр хейир – бярякят  артар, «юлцб дирилян» торпаг якинчинин цзцня 

даща  бол  немят  эятиряр.  Байрамын  «Ряиййят  Хыдыр»  эцнц  халг 

арасында  эениш  кечирилярди,  чцнки  юзц  иля  бярякят,  боллуг,  фираванлыг 

эятирирди. Цчцнъц эцн «Чилля Хыдыр» ися Эцняш вя истилик етигадлары иля 

баьлы иди. 

«Хыдыр  Няби»  байрамы  ейни  заманда  щяля  гядимлярдян 

малдарлыг,  гойунчулуг,  якинчилик  етигадлары  иля  зянэин  олмуш,  гышын 

чятин  эцнляриндя  инсанлары  бир-бириня  ял  тутмаг,  чюряйи,  урвасы 

тцкянмишляря кюмяк эюстярмяк мярамына да хидмят етмишдир.  

«Цчцнъц эцн» ъцтчц вя якинчилярин шяхсиндя торпаьы беъярян, йер 

шумлайыб якин якянляр тяриф олнарды. Аь атынын белиндя эяляъяк Хыдыр 

Нябинин  ялиндя  од  мяшял  олаъаьы  эцман  едилярди.  Онун  торпаьы 

исидян  одла  йанашы,  улуса  Эцняш  вя  Су,  адамлара  саьламлыг 

эятиряъяйиня  дя  инам  бяслянярди.  Мярасимдя  якинчи,  ъцтчц  вя  сайа 

няьмяляри охунар, Хыдыр Нябийя халг сюз гошарды. Байрамын щяр цч 

эцнцндя  ъаванлар  якин  йерляриндян  кечиб  Хыдр  Нябини  ахтармаьа 

эедярди.  Онлара  «Хыдырчы»  да  дейярдиляр.  Хыдырчылар  Хыдырын  (бязи 

районларда Хызырын) сящяр ачылмамыш ялляриндя мяшял эюрярдиляр» (18, 

27).  

«Хыдыр  Няби»  няьмяляри  ичярисиндя  «Хан  Хыдыр»  эялясидир», 



«Хан Хыдыр атды эялди» вя башгалары да диггяти ъялб едир. «Году-

Году», «Эуду-эуду»  вариантларында  йайылмыш  няьмялярдя  дя 

Хыдыр Няби иля баьлы мотивляр ифадя олунур (18, 28). 


 

240


Бир сыра башга байрамларымыз кими «Хыдыр Няби»нин дя мярамы 

ели, улусу, мащалы гышдан йаза саламат чыхармаг, инсанлары бир-бириля 

мярщямятли вя рящмли ряфтара чаьырмаг, ян яски етигад вя инамларын 

мцгяддяслийини танытмаг олмушдур. 

Азярбайъан  халг  байрамлары  ичярисиндя  «шум  байрамы», 

«Исэяндярмяз байрамы», «Кцлякян байрамы», «яйясяр байрамы» щяля 

ислам  эюрцшляриндян  хейли  яввял  мювъуд  олмушдур.  Мярасимлярля 

баьлы байрамларын ян бюйцйц ися Новруз байрамы иди.  



Новруз  байрамы.  Азярбайъан  тцркляри  чох  язяли  чаьлардан 

яъдадларынын  йараныш  вя  тюряниши,  яски  малдар  вя  якинчилик  эюрцшляри, 

заман  вя  фясил  анлайышлары,  боллуг  вя  фираванлыг  истякляри  иля  баьлы 

силсиля байрамлар йаратмышдыр. Бу байрамлары заман кечдикъя даща 

язяли айин, етигад, яняня вя мярасимлярля, ойун вя няьмялярля, йаллы 

вя  рягслярля  бязяйиб  тарихин  йаддашына  щякк  етмишдир.  Йцз  илликляр 

долабында,  тцркцн  вятян  вя  торпаг  уьрунда  ъянэавярлик 

савашларында бу байрамларын ширин няьмясинин бянди унудуланы да, 

рянэи соланы да, нягши позуланы да олмушдур. 

Лакин  халг  бу  байрамлары  унутмамыш,  заман  кечдикъя  даща 

ъошгун  бир  йарадыъылыгла  няьмясинин  позулмуш  ащянэини,  сюзцнцн 

унудулмуш  бяндини  ъилаламыш,  ону  мяняви  варлыьынын  даща  гцдрятли 

рягси, йаллысы, ойуну, тамашасы иля бязямишдир. 

Тцркцн 


байрамлары 

байрамдан 

байрама 

тязялянмиш, 

зинятлянмиш,  даща  эениш  торпаглара,  улуслара,  юлкяляря  йайылмышдыр. 

Тцркцн  байрамына  эялян  гоншу  елляр  онун  мин-бир  адят-янянясини, 

мярасимини юзц иля апармыш, тцркцн байрамыны юз елиндя юз байрамы 

кими  горуйуб  сахламыш  вя  ону  бюйцк  тянтянявя  той-бцсатла 

кечирмишдир.  Тцркцн  беля  бюйцк,  улу  байрамларындан  бири  дя  щяр  ил 

кющня  тягвимля  фярвярдин  айынын 7-8-9 - да,  йени  тягвимля  март 

айынын 20-21-22 – кечирилян Новруз байрамыдыр (18, 3). 

Яски  малдарлыг,  якинчилик,  боллуг,  фираванлыг  етигадлары  вя 

тягвим эюрцшляри иля баьлы кечирилян бу байрам щаггында мялуматлар 

тарихин улу йаддашында йашамагдадыр. Ян язяли мялуматлар ися бизя 

яски  тцрк  мифляри  васитясиля  эялиб  чатмышдыр.  Байрамын  йаранмасы  вя 

кечирилмяси  иля  баьлы  бизя  эялиб  чатан  мифлярин  бирисиндя  байрамын 

кечирилмяси  беля  тясвир  едилир: «Оьуз  оьлу  заьада  йашайанда  гышдан 

йаман  гохарды.  Она  эюря  дя  илин  цч  фяслиндя  гыша  тядарцк  эюряр, 

дцнйанын наз-немятини йыьыб заьайа эятирярди. Бир ил гыш узун чякди. 

Оьуз  оьлунун  азугяси  гуртарды.  Чарясиз  галан  Оьуз  оьлу  Бюйцк 

чиллянин отузунъу эцнц заьадан байыра чыхды ки, йемяйя бир шей тапыб 

эятирсин.  Ня  гядяр  эязди,  доланды  щеч  ня  тапмады.  Саггалы  буз 



 

241


баьлады,  яли-айаьы  донду.  Кор-пешиман  евя  гайыданда  йолда  бир 

гурд баласына раст эялди. 

-Оьуз  оьлу,  бу  гарда-боранда  щарадан  эялирсян?  Дейя  гурд 

баласы сорушду. 

Оьуз  оьлу  башына  эялян  ящвалаты  данышды.  Илин  айларындан 

эилейлянди.  Деди  ки,  еля  ай  вар  йахшы  доланырыг,  еля  ай  вар  аъындан 

гырылырыг. Айлары тярифляди, айлары йаманлады. 

Гурд баласы деди: 

-Ей Оьуз оьлу, габагдакы йолайрыъында сяни бир сцрц гойун, бир 

гуъаг  сцнбцл,  бир  ъящря,  бир  дя  ял  дяйирманы  эюзляйир.  Онлары  алыб 

заьана  апарарсан.  Гойуну  кясиб  ятини  йейярсян.  Йунундан  ъящрядя 

ип  яйиряр,  юзцня  палтар  тикярсян,  дярисини  тикиб  яйниня  эейинярсян. 

Сцнбцлцн дянини дя ял дяйирманында чякяр, унундан чюряк биширярсян. 

Йаза  чыхарсан.  Анъаг  сяня  вердийим  яманятлярдян  эяряк  муьайат 

оласан.  Сцнбцлц  вя  гойуну  эяряк  юзцн  артырасан.  Гузулары  ялинин 

цстцндя сахлайыб бюйцдясян. Сцнбцлцн дянини йеря сяпиб ону алнынын 

тяри  иля  суварасан.  Дедикляримя  ямял  едя  билмясян  йашамаг  сянин 

цчцн чятин олаъаг. 

Оьуз  оьлу  йол  айрыъына  эялди.  Гурд  баласынын  дедиклярини 

эютцрцб заьайа эятирди. Гышы кефикюк доланды. Йазда сцрцнц даьлара 

йайды,  сцнбцлц  торпаьа  сяпди,  эеъя-эцндцз  сцрцлярин,  сары  сцнбцлцн 

гуллуьунда  дайанды.  Оьуз  оьлуна  бир  боллуг  цз  верди  ки,  эял 

эюрясян.  О  эцндян  Оьуз  оьлу  бцтцн  или  ишляди.  Гурд  баласына  раст 

эялдийи  Бюйцк  чиллянин  отузунъу  эцнцндян  ися  байрама 

щазырлашмаьа  башлады.  Илин  беш  эцнцнц  йеди  ичди,  чалды,  чаьырды, 

гощум  гардаша  байрама  эетди.  Оьуз  оьлу  илин  башланьыъыны  о 

эцндян  щесаблады.  О  эцня  Новруз  ады  верди.  Новрузу  байрам 

елямяйя адят еляди. Новруз она уьур эятирди» (18, 3-4). 

Эюрцндцйц  кими,  гядим  оьуз  мифиндя  Новрузун  щям 

малдарлыг,  якинчилик,  щям  дя  тягвим  байрамы  олдуьу  юз  яксини 

тапмышдыр. Тцрк оьлу фираванлыьа чыхдыьы илдян, - тахыл якиб-беъярдийи, 

сцрцляр  сахлайыб  бюйцтдцйц,  юзцня  палтар  бичиб  тикдийи,  ун  цйцдцб 

чюряк  йапдыьы  эцнц  Новруз  адландырыб  щяр  ил  ону  щяйат,  йашайыш, 

фираванлыг вя боллуг эцнц кими байрам етмишдир. 

О  эцндян  Новрузун  кечирилмяси  мцхтялиф  дюврлярин  тарих 

китабларына  дцшмцш,  халгларын  адят,  яняня  вя  мярасимляриндя  юнъцл 

мювгейя кечмишдир. 

Заман  кечдикъя  Новруз  даща  эениш  юлкяляр  йайылмыш,  мцхтялиф 

гябиля  вя  тайфалар  ону  юзялринин  йаз  байрамы  кими  гейд  етмишляр. 

Мясялян, мянбялярдя эюстярилир ки, Ящямяниляр дюврцндя (миладдан 



 

242


яввял 558-330) Новруз  байрамыны  кечирмяк  халг  арасында  мцщцм 

адят  олмушдур.  Щямин  байрамын  кечирилмяси  инсанын  йашайышы,  юз 

щяйатыны  горуйуб  сахламаьа  ъящд  етмяси,  ямяк  вярдишляриня 

йийялянмяси, якинчилийин ясасыны гоймасы иля ялагяляндирилир (18, 4). 

Тцрк  халглары  тарихинин  дяринликляриня  вардыгъа  Новруз 

байрамынын  мцхтялиф  адлар,  рянэляр,  чаларларда  мювъуд  олдуьуну, 

щяля  гядим  Шумер  дюврцндян  башлайараг  онун  йени  илин  башланьыъы 

(22,121) олмасы факты кими гейд едилмяси нязяря чарпыр. Бу байрамын 

«Султан  Новруз»  вя  йахуд  Гуртулуш  эцнц  кими  гейд  едилмяси  яски 

тцрк  мянбяляриндя  тез-тез  хатырланыр.  Онун  «Боз  гурд»,  йахуд 

«Ярэянякон»  адлы  байрамла  тарихи  чарпазлашмасы,  йени  тарихи 

шяраитдя  Новрузун  мифоложи  тясяввцрдяки  трансмформасийасыдыр. 

Эюйтцрклярин  щямин  дастаны  барядя  Ябцлгази  Бащадыр  ханын 

«Шяъярейи-тцрк»  адлы  ясяриндя  бу  байрамын  тцрк  халгынын  улу 

байрамларындан  бири  олдуьу  гейд  едилир (23, 124). Дастанын 

мцхтясяр  мязмуну  белядир: «... Ачыг  дюйцшдя  Эюйтцрк  бойуна 

галиб эяля билмяйян дцшмян бойлар щийля йолу иля галиб эялдиляр. Бу 

савашда  Ел  ханын  Гыйан  адлы  ювладындан  башга  бцтцн  оьуллары 

юлдцрцлдц.  Ел  ханын  гощуму  олан  Нцкцз  вя  Гыйан  щямин  ил 

евлянмишди. Щяр икиси арвадлары иля бирликдя бир дцшмян бюлцйцня ясир 

дцшдцляр. Он эцн сонра бир эеъя онлар арвадлары иля бирликдя атланыб 

гачдылар... 

Дцшмяндян гачыб эялян щейван сцрцлярини сцрцб даьлара доьру 

ирялиляйян  Гыйан  вя  Нцкцз  аиляляри  иля  дар  бир  йол  тапыб  даьлары 

ашдылар. Бу йерляря эялдикляри йолдан башга бир йол  йох иди. О йол ися 

бир дявянин, бир кечинин беля чятин кечдийи тящлцкяли бир кечид иди. Бу 

даьын  ъыьыры  иля  эялиб  чатдыглары  йер  ъяннятя  охшайырды.  Эурулту  иля 

ахан сулары, галын мяшяляри, ат бели щцндцрлцкдя отлары, чямянликляри, 

мцхтялиф ов щейванлары варды. Бу эюзял йеря Яргянягон (Ярэянякон) 

аданы вердиляр... 

Дюрд  йцз  ил  сонра  Гыйан  вя  Нцкцзцн  сойундан  оланлар 

Яргянягондан  чыхмаг  цчцн  бир  чыхыш  йолу  арамаьа  башладылар. 

Амма  йол  тапылмырды.  Бир  эцн  бир  дямирчи  эялиб  беля  деди: «Мян 

кечид веряъяк бир йол эюрдцм, амма орада дямир мядяни вардыр, бу 

дямирин  бир  гат  олдуьуну  санырам.  Ону  яритсяк,  йол  ачылаъагдыр» 

(23, 122-123). 

Дямирчинин  фикрини  бяйяндиляр.  Ямр  вериб  щяр  кясин  одун, 

кюмцр эятирмясини истядиляр. Сонра дямир даьын лазыми йериня бир гат 

одун,  бир  гат  кюмцр  дцздцляр.  Даьын  цстцнц,  саьыны,  солуну  одун, 

кюмцрля  долдурдулар.  Йетмиш  дяридян  кюрцк  дцзялдиб  йетмиш  йердя 



 

243


гурдулар.  Атяш  йапыб  кюрцклядиляр.  Танрыны  эцъц  иля  дямир  яриди  вя 

йцклц  бир  дявя  кечяъяк  гядяр  йол  ачылды.  О  айы,  о  эцнц,  о  сааты 

интизарла эюзляйиб, бир эцн орадан чыхдылар. 

О эцн байрам сайылды. Эюй тцркляр бу байрамы щяр ил кечирирляр» 

(23, 124). 

Еля  щямин  байрамла  ялагядар  мифоложи  тясяввцрляр  системиндя 

одун,  истилийин  рямзляшдирилмяси,  байрам  эцнцндя  од  галаныб 

дямирин  истиляндирилмяси  зярдцштилик  тясяввцрляриндян  чох-чох  яввял 

Новрузун щяйат атрибутларындан бири олан од анламынын тцркцн милли 

йаддашындакы еркян тязащцрц иди (21, 64). 

Гядим  тцрклярин  милли  йаддашына  Новруз  щям  дя  тюряниш, 

йараныш эцнц кими дахил олмушдур. Щямин дцнйаэюрцшцнц якс ет-

дирян  сцжет,  мотив,  образлар,  щабеля  бцтюв  яфсаняляр  чох  узун 

заман ярзиндя цмумтцрк кцлтцрцндя юзцня ябяди йер тутмушдур. 

Беля яфсанялярин бириндя дейилир: «Яски чаьларда йаьмурдан щасил 

олан  селляр  Гарадаьчы  даьындакы  инсан  шякли  ъызылмыш  маьарайа 

лилли  сел  эятирди.  Лилля  маьарайа  долмуш  топлантылар  гайнайыб-

гарышды.  Су  иля  торпаг  бир  мцддят  бу  йарыгларда  галды.  Эцняш 

Саратан  бцръцндя  иди  вя  истилийи  чох  гцввятли  иди.  Эцняш  су  вя 

торпаг  гарышыьыны  гыздырды,  биширди.  Маьара  гадынын  гарны 

вязифясини  йериня  йетирди.  Доггуз  айдан  сонра  маьарадан 

инсанабянзяр варлыг Ай-Атам чыхды. Бу «Ай-Атам» дейилян киши-

нин гцввят вя няшяси эцнц-эцндян артды вя о орада гырх ил галды. 

Сонра  селляр  бир  даща  ахды,  йеня  инсан  шякли  ъызылмыш  йерляри 

долдурду...  Бу  дяфя  йайын  сон  эцнляри  олдуьундан  Эцняш  габагкы 

кими  исти  олмадыьындан  маьара  вя  орадакы  гармагарышыг  нясня  аз 

гызды.  Доггуз  айдан  сонра  Ай-Ва  адлы  бир  гадын  да  маьарадан 

чыхды.  Ай-Атам  иля  Ай-Ва  евляндиляр.  Онларын  издиваъындан  гырх 

ушаг дцнйайа эялди. Бунларын йарысы оьлан, йарысы гыз иди. Онлар бир-

бириля  евляндиляр.  Ана  вя  аталары  юлдцкдян  сонра  чыхдыглары 

маьаранын  аьзыны  гызыл  гапы  иля  юртцб,  гапынын  йанына  чичякляр 

гойдулар» (25, 21). О эцнц Новруз адландырдылар. 

Башга  тцрк  мифиндя  ися  Новруз  илк  инсан  ювладынын  дцнйайа 

эялдийи эцн щесаб едилир. Яски тцрк тягвими щесабламалары ися щямин 

эцнц Адямин дцнйайа эялдийи эцн кими тягдим едир вя бу да бир сыра 

диэяр тцрк вя мцсялман рявайятляри иля цст-цстя дцшцр (22, 30-32). 

Новрузун  тягвим  эюрцшляри  иля  баьлы  байрам  едилмяси  дя  тцрк 

дцнйаэюрцшцндя мцщцм йер тутур. 12 щейван ады иля баьлы йаранмыш 

щямин  тягвимдя  тарих  Эцняш  илиня  эюря  щесабланмышдыр.  Ил  Эцняшин 

12  бцръц  дювр  етмяси  иля  баша  чатыр.  Дцнйанын  ян  дягиг 



 

244


тягвимляриндян  олан  тцрк  тягвиминдя 365 эцн 5 саат 50 дягигя 47 

санийялик илин тящвил олунан эцнц Новрузун биринъи эцнц щесаб едилир 

(22, 31). 

Тцрк  тягвиминин  йаранмасы  иля  баьлы  «Дивани-лцьят-ит-тцрк»дя 

ашаьыдакылар дейилмякдядир: «Тцрк хаганларындан бириси нечя ил яввял 

баш вермиш савашы юйрянмяк истяйир. Анъаг мцшавирляр о савашын баш 

вердийи  илин  тарихинин  мцяййянляшдирилмясиндя  йанылырлар.  Бунунла 

ялагядар  хаган  гурултай  чаьырыр.  Хаган  юз  тарихляриндя  баш  веряъяк 

эяляъяк  йанылмаларын  гаршысыны  алмаг  цчцн  эюйцн  он  ики  бцръцня  вя 

дюврцн  щяр  илиня  бир  ад  гоймаьы  тяклиф  едир.  Тяклиф  бяйянилир.  Даща 

сонра  ова  чыхан  хаган  она  раст  эялян  щейванларын  адларыны  илляря  ад 

олараг  верир».  Он  ики  иллик  бир  дюврц  ямяля  эятирян  щейван  сырасы 

белядир:  Сичан,  Юкцз  (Буьа - А.Н.),  Шир,  Довшан,  Яждаща,  Илан,  Ат, 

Гойун (гоч), Меймун, Тойуг (хоруз), Ит вя Донуз (22, 32). 

Новруз  байрамы  ейни  заманда  бир  сыра  тарихи  фактлар  вя 

щадисялярля  дя  ялагяляндирилир.  Мясялян,  рявайят  олунур  ки,  Иран  вя 

Туран  ювлады  Кейкавус  оьлу  Сяйавуш («Авеста»да  Сийаваршарап-

А.Н.)  Яфрасийабын  юлкясиня  эялир.  Яфрасийаб  ону  йахшы  гаршылайыр, 

щятта  гызыны  она  вериб  Сяйавушла  дост  олур.  Сяйавуш  Яфрасийаб 

юлкясиндя  юзцндян  йадиэар  Бухара  щасарыны  тикдирир.  Лакин 

дцшмянляр  Сяйавушла  Яфрасийабын  арасыны  вурурлар.  Яфрасийаб 

Сяйавушу юлдцртцб Бухара щасаранын цстцня атдырыр. Атяшпярясляр ися 

ону  Шярг  дарвазасы  аьзында  дяфн  едирляр.  Щямин  дюврдян  халг 

арасында Сявайушун ады иля баьлы чохлу мярсиййяляр йайылмышдыр (26, 

28). 


Сявайуш  ады  иля  бизя  эялиб  чатан  мярсиййяляр  эюстярир  ки,  онун 

дяфн  едилдийи  эцн  Новруз  адландырылмыш  вя  щяр  ил  тязя  илин  илк  эцнц 

кими байрам едилмишдир. 

Новрузун  Ъямшидин  фярманы  иля  байрам  едилдийини  сюйляйян 

рявайятляр  дя  бу  эцнцмцзя  гядяр  эялиб  чатмышдыр.  Юмяр  Хяййам 

«Новрузнамя»  ясяриндян  йазырды: «Ъямшид  бу  эцнц–фярвярдинин 

яввялини  (март  айынын  яввялини-А.Н.)  Новруз  адландырмаг  барядя 

фярман верди. Щяр ил фярвярдинин башланьыъыны байрам елямяйи, йени или 

щямин эцндян щесабламаьы ямр еляди» (27, 7). 

Новрузун  гядимдян  байрам  едилмяси  Шяргин  мютябяр  ядяби 

мянбяляриндя 

дя 


юз 

яксини 


тапмышдыр. 

Я.Фирдовсинин 

«Шащнамя»синдя байрамы Иран тягвиминин илк айы олан фярвярдинин – 

март  айынын  яввялляриндя  кечирилдийи  эюстярилир.  Н.Эянъявинин 

«Искяндярнамя»синдя,  Я.Няваинин  «Сядди-Искяндяр»индя  бизим 


 

245


ерадан 350 ил  яввял  Новрузун  тцрк  халглары  ичярисиндя  бюйцк  халг 

байрамы  кими  кечирилдийи  эюстярилир.  Тясадцфи  дейилдир  ки,  Низаминин 

«Искяндярнамя»  ясяриндя  Исэяндярин  Бярдя  щюкмдары  Нцшабяйя 

гонаг эялдийи эцн еля Новруз байрамы эцнц иди.  

Новруз  щаггында  тябии  ки,  даща  мцкяммял  тясвирляр, 

мялуматлар гядим дюврлярин тарих китабларында яксини тапмышдыр. XI 

яср  яряб  тарихчиси  Ябу  Рейщан  Ял-Бирунинин (973-1048)  «Гядим 

халглардан  галмыш  йадиэарлар», «Гануни-мясуди», «Ял-тяфщим», 

«Асар  ял-Багиййя»,  йеня  щямин  ясрин  эюркямли  яряб  тарихчиси 

Низамцл-Мцлкцн  «Сийасятнамя»  ясяриндя  Новруз  байрамы  барядя, 

ону  йарадан  вя  кечирян  гядим  халглар,  о  ъцмлядян  тцркляр  барядя 

ятрафлы мялумат вардыр (28, 21). 

Новруз  мифоложи  дцшцнъяси  тцрк  халглары  тарихиндя  чох  дярин 

гатлардан  хябяр  верян  яски  дцшцнъядир.  Бурада  Новрузун 

зярдцштилик вя ислам дцшцнъяляриндян  чох-чох яввял, инсан йаранышын 

дюрд цнсцрц – су, од, йел вя торпагла баьлы етигадла-ры, онун тцркцн 

яски тябият култлары иля сых баьлы олдуьуну эюстярир (29, 24). 

Новруз  шянликляринин  Илахыр  чяршянбялярля  гайнайыб-гарышмасы 

бир  чох  тцрк  халгларынын  мифоложи  дцшцнъясиндя  мцяййян 

чарпазлашмалара мяруз галмышдыр (22, 27). 

Новрузун  байрам  едилмяси  онун  кечирилмяси  инсанын  йашайыш  вя 

фираванлыьы  цчцн  бюйцк  ящямиййят  кясб  етдийиндян  тцркцн  яхлаг  вя 

дцнйаэюрцшцндя, щяйат вя йашайыш гайдаларында узун заман мцхтялиф 

рянэляр,  чаларлар,  адлар  вя  формулалар  шяклиндя  йашамыш,  сивил  инкишафа 

доьру  эедян  бир  сыра  йахын  вя  гоншу  халглар,  динляр,  тяригятляр 

тяряфиндян  идрак  олунмушдур.  Бу  сащядя  ян  бюйцк  тяшяббцскарлыг 

зярдцштилийя  мяхсус  олмушдур.  Атяшпяряст  дцнйаэюрцшц  Новрузу 

юзцнцн илк тягвим эюрцшляри, адят-яняняляри, инсанын йарадылыш атрибуту 

олан  дюрд  мцгяддяс  варлыьа  –суйа,  ода,  йеля  вя  торпаьа  тапынма 

эюрцшляри  иля  баьламаьа  ъящд  эюстярди.  Бу  байрамы  юзцнямяхсус 

атяшфяшанлыг елемнтляри иля зянэинляшдирди, ону Од-Атяш култу иля даща 

тямтяраглы  еляди.  Зярдцштилик  Новрузун  Од-Атяш  етигады  ясасында 

байрамлар  силсилясини  йаратды,  атяшин  вя  щярарятин  инсан  вя  щейван 

бятниндя,  аьаъ  эювдясиндя,  оъаг  эюзцндя,  атмосфер  кцтлясиндя  вя  с. 

сахланмасы байрамларыны йаддаша щякк еляди. 

Зярдцштилярин  ганун  китабы  олан  «Авеста»да  Новруз  байрамы, 

ону  бир  сыра  етигад  вя  айинляри,  байрам  сцфрясинин  рямзляри  якс 

олунду вя с. (30, 101-103). 



 

246


Лакин 

Новруз 


юзцнцнкцляшдириля 

билмяди. 

Байрамын 

йаранмасыны  Ъямшидин  вя  Кеймурасын  ады  иля  баьлайан  рявайят  вя 

яфсаняляр  беля  ону  тцрк  дцнйаэюрцшцнцн  яски  чаьлары  иля  баьлы 

гайнаглардан гопара билмяди. 

Сонракы  дюврлярдя  ислам  дин  хадимляри  дя  Новруза  юз  рянэини 

вурмаьа,  ону  ислам  яхлагы  вя  дцнйаэюрцшц  иля  баьламаьа  ъидди 

ъящдляр эюстярдиляр. Дцнйанын эеъя-эцндцзцн бярабяр олдуьу эцндя 

йаранмасы,  илк  инсаны  щямин  эцн  палчыг  хямириндян  йоьрулмасы, 

Йунис  балыьы  тяряфиндян  пейьямбярин  Новруз  байрамында  азад 

едилмяси,  хялифянин  Новруз  эцнцндя  тахта  чыхарылмасы  вя  с.  барядя 

бир сыра, Новрузла баьлы юзцнямяхсус ислам янянялярини бяргярар ется 

дя  Новруз  щеч  бир  дин  вя  тяригят  рянэини  гябул  етмядян,  гядим 

тцркцн  еркян  якинчилик  вя  астрономик  тясяввцрлярини  якс  етдирян 

цмумхалг байрамы кими йашамышдыр.  

Бу  эцн  Иранда  да  Новруз  байрамына  мяхсус  эюзялликляр  эениш 

гейд олунур. Бу байрам имамын ады иля баьлы кечирилян «Гядир-кон» 

байрамы  иля  бир  сыра  мягамларда  чарпазлашса  да  Новруз  шянликляри 

айрыъа  байрам  мярасими  кими  кечирилир.  Бурада  косаны  Гара  Дядя 

явяз  еляйир,  о  йахшылыг  вя  эюзялликляри  вясф  ется  дя    гышын  рямзидир. 

Амма  Гара  Дядянин  мярамы  чох  мцгяддясдир.  О,  инсанлары  Йаза 

тящвил верир, дейир ки, гышда щамысыны саь-саламат эялиб эери алаъаьам. 

Иранда Новрузла баьлы башга бир яняня ися тцрк дцшцнъяси цчцн даща 

яняняви  деталдыр.  Байрамдан  сонра  евдяки  кющня,  йарарсыз  яшйалар 

атылыр,  адамлар  тябиятин  гойнуна  чыхырлар, «Газан  ханын  евинин 

йаьмаланмасы» сцжетиндяки бир сыра деталлар бурада тякрарланыр.    

Заман  кечдикъя  Новруз  йахын  вя  узаг  тайфаларын  мярасим 

дцнйасына  дахил  олмуш,  мцхтялиф  эюзялликлярля,  ялавялярля 

зянэинляшмишдир.  Лакин  бу  байрамын  башлыъа  мащиййяти  дяйиш-

мямишдир.  Щуманизм,  фираванлыг,  боллуг,  ямяк  мювсцмцнцн 

башланмасы,  инсанларын  бир-бириня  гайнайыб-гарышмасы  вя  достлуг 

вя  гардашлыг  эюрцшлярини  якс  етдирян  дцнйяви  байрамлардан  бири 

кими  бцтцн  Шяргдя,  Кичик  вя  Юн  Асийада,  тцркцн  язяли 

торпагларында  юзцня  ябяди  щяйат  газанмышдыр.  Милли  йаддашда 

гышын,  чятинлийин,  дар  эцнцн  гуртармасы,  боллуг  вя  фираванлыьын 

башланьыъы  олан  Йени  эцнцн – Новрузун  эялмяси  щямишя  бюйцк 

фярящ  вя  шадлыгла  гаршылашмышдыр.  Байрамын  эялишиня  щяля  гырх  эцн 

галмыш она щазырлыг эюрцлмцшдцр. Халг Новруз байрамына гядяр 


 

247


Шум, Сайа, Хыдыр Няби кими язяли байрамларыны, Илахыр чяршянбяляр 

кими мцгяддяс эцнлярини байрам етмишдир. 

Новруза  гядяр  кечирилян  байрам  вя  мярасимлярдя  мящсул 

боллуьу  диляйи  башлыъа  ъящят  иди.  Улу  яъдадларымызда  беля  бир  ягидя 

вар иди ки, ня гядяр боллуьу арзуласан, ону чаьырсан о сяня даща тез 

йавуг  дцшяр.  Яски  тцрк  байрамларынын  башга  бир  гайяси  ися 

ъямиййятдя  бярабярлийи  таразламаг,  йохсуллара,  ялисиз-айагсызлара, 

мящсулуну чяйиртэя вуранлара, сцрцсцнц йел, сел апаранлара, оъаьына 

гяза цз верянляря кюмяк етмяк истяйи иля баьлы иди. Сайа мярасиминдя 

гойунсуз евляря гойун-гузу верян сайачынын мярамы ня гядяр цлви 

иди: 

Гойунсуз евляря сайа вердим, 



Фатыйа, Мащыйа майа вердим. 

Гойунсуз евлярдя сайалар сайланды, 

Сайачы сай алыб, сай вериб, 

Обаны, улусу айланды. (21, 3-15) 

Тцрк  халглары  Новрузла  баьлы  силсиля  няьмяляр  йаратмышлар. 

Щямин  няьмялярдя  улу  яъдадларымызын  эцндялик  мяишят  щяйаты,  аьыр 

эцзяраны,  йцксяк  мяняви-яхлаги  кейфиййятляри  вя  с.  юз  яксини 

тапмышдыр.  Бу  няьмялярдя  байрам  эцнцня  гядяр  шумун  баша 

чатмасы,  гойун-гузунун  йаза  саламат  чыхарылмасы,  дюлцн  уьурлу 

кечирилмяси,  дялямянин,  сцдцн,  ятин,  йаьын,  пендирин  бол  олмасы, 

бцтцн  инсанларын  фираван  йашамасы  вясф  олунмушдур.  Байрагабаьы 

эцнлярдя    гыз-эялиня  ип  яйирян  ъящряйя,  евдя  эцзяранлыг  рямзи  олан 

нящряйя, «гонча  эцллц-хонча  эцллц»  халылар  тохуйан  щанайа 

няьмяляр  гошулмушдур.  Дяйирман  вя  дяйирманчы  иля  баьлы 

няьмялярдя байрам деталлары йцксяк поетик ифадясини тапмышдыр. 

Новруз няьмяляриндя тябият варлыгларыны инсан ъилдиндя тясяввцр 

етмяк  кими  анимист  бахышлар,  антропоморфик  эюрцшлярдя  юзцнц  фяал 

эюстярир. 

Новрузда  охунан  «Думан  гач,  гач...»  няьмясиндя  инсанла 

думан  арасындакы  мцкалимя  яслиндя  тябият  гцввясини  юзцня  табе 

елямяк  истяйянля  табе  олмайан  арсындакы  мцкалимядир.  Бурада 

инсан  йеня  тябият  гцввяси  цзяриндя  щюкмран  олур.  Инсан  думаны 

горхудур ки, чякилиб эетмяся ону ъязаландыра биляр. 

Мятнин  чаьырыш  вя  мцкалимя  системи  Эцняши  инсан  ъилдиндя 

тясяввцр  едян,  ону  чаьыран  «Эцн  чых,  Эцн  чых...»  няьмясинин 

мязмуну  иля  аналожи  уйьунлуг  доьурур.  Новруз  няьмяляриндя 

байрамын  бцтцн  етнографик  ъизэиляри  якс  олунур, «Сямяни», «А  Йел 


 

248


баба,  Йел  баба», «Илдя  эюйярдярям  сяни», «Году-году», «Йаьыш 

эялир»  вя  с.  кими  нцмуняляр  байрамы  шух  кечирмяк  истяйян  халгын 

арзусуну ифадя едирся, «Щяъъяляр, щцъъяляр» няьмясиндя ися байрам 

деталларынын бцтцн лювщяляри вя Новрузун тягвим байрамы кими эеъя-

эцндцзцн бярабярляшмя мягамыны тясдиглямяси дя якс олунур: 

Щяъъяляр, щцъъяляр 

Узанар эцндцзляр, 

Гысалар эеъяляр. 

Салланар торбалар 

Баъадан, 

Ушаглар пай истяр 

Уъадан: 


-Ханым баъы, дурсана, 

Торбаны долдурсана... (16, 17) 

Новруз  няьмяляри  ичярисиндя  гышын  гуртармасыны,  Йазын 

эялмясини арзулайан няьмяляр дя хцсуси йер тутур. «Гары иля Мартын 

дейшмяси»ндя  бцтювлцкдя  ики  рямз – Гышла  Йаз  гаршы-гаршыйа 

дайанмышдыр.  Гыш  ня  гядяр  сярт,  амансыз  олса  да  Йазын  ирадяси 

гаршысында мяьлуб олур. Йазлы Гышын бир-бириня зидд характери «Коса-

коса»  тамашасында  даща  сяъиййяви  шякилдя  якс  олунур.  Еркян 

тясяввцрлярля  баьлы  йаранмыш  бу  тамашада    мифоложи  елементляр, 

рямзляр фяалдыр. 

Коса  юмрц  баша  чатмагда  олан  касыблыг,  йохсуллуг  рямзидир. 

Тцрк  халгларынын  мифолоэийасында  Коса  Гышы  тямсил  елямир.  Йаз  ися 

доьулмур,  дирилир.  Йазын  эялиши  доьулма  йох,  даща  еркян 

тясяввцрлярдян  олан  юлуб-дирилмя  анламы  иля  баь-лыдыр.  Йаз 

гарымамышды.  О,  Гышын  рямзи  олан  Гарыны  гылынъы  иля  юлдцрцлмцшдцр. 

Торпаг  исиняндя,  залым Гарынын  гылынъы  эцъдян  дцшяндя  Йаз  дирилир, 

юз дирилмяси иля дя дцнйаны севиндирир. 

Гытлыг,  йохсуллуг,  хясислик  рямзи  олан  Коса  ися  Гары  гышын 

зцлмкарлыьындан  истифадя  едиб  инсанлары  щяля  ещтийаъ  ичярисиндя 

сахламаг истяйир. 

Тцрк халглары ичярисиндя кечирилян мцхтялиф байрам шянликляриндя 

бир-бириндян  рянэарянэ  ойун  вя  тамашалар  эюстярилир.  Бунлар 

ичярисиндя  ат  чапма,  зорхана,  яйлянъя,  эюзбаьлыъа,  кяндирбаз,  сим 

пялваны,  масгара  вя  фярди  тамашалар  хцсуси  йер  тутур.  Щямин 

тамашаларда охунан няьмяляр юзцнямяхсус ойнаг вязня, ащянэ вя 

ритмя маликдир. 



 

249


Халг  юзцнцн  щяйат,  саьламлыг,  тямизлик,  ямяк  вярдиши  вя  саирля 

баьлы  бир  чох  айин,  етигад  вя  мярасимини  Новрузла  баь-ламыш, 

беляликля  онларын  кцтлявиляшмясиня  вя  эениш  йайылмасына  наил 

олмушдур. 

Новруз башдан-баша рущ йцксяклийи, ямяк ъошьунлуьу, торпаьа, 

инсана  мящяббят  байрамыдыр.  Еля  бу  мящяббятля  баьлы  йаранмыш 

Новруз инанъ, аталар сюзц вя мясялляриндя улу бабаларымызын мцдрцк 

дцнйаэюрцшц, щуманист бахышлары, щялим, гайьыкеш вя мещрибан тябияти 

юзцнц эюстярир. Бу нцмунялярдя халг эиэийенасынын ящямиййяти, онун 

тяблиьи,  инсанын  йахшылыг  вя  хейирхащлыг  дуйьулары,  вятяни  цряйин  бир 

парчасы кими севмяк вя с. кими йцксяк мяняви–яхлаги кейфиййятляр якс 

олунмушдур. 

Новруз  етнографик  щяйаты  тцрк  халглары,  еляъя  дя  Азярбайъан 

тцркляри  цчцн  сяъиййяви  олан  сырф  милли  елат  щяйатыдыр.  Бу  щяйат 

бцтювлцкдя торпаьы севмяйя, ону язизлямяйя, торапагдан даща чох 

мящсул эютцрмяйя чалышан халгын байрамыдыр. 

Бу  байрам  тцрк  дцнйасынын  бюйцк  бир  щиссясиндя,  Йахын  вя 

Орта Шяргдя халгын язиз байрамы кими гейд едилир. О, эетдикъя даща 

эениш мигйас алыр, дцнйа тцркляринин язяли вя бяшяри байрамларындан 

бири кими севилир вя язизлянир. 

Халгын  естетик  дцшцнъясиндя  юзцня  чох  мцщцм  йер  тутмуш 

Новрузла баьлы чох мцхтялиф няьмяляр йайылмышдыр. Онлардан бир гисми 

«Новруздан сонракы байрам няьмяляри» кими таныныр. 

 

Новруздан 



сонракы 

няьмяляр 

ичярисиндя  гышын  гуртармасы  вя  йазын 

эялмясини  якс  етдирян  «Гары  иля  мартын 

дейишмяси»  хцсуси  йер  тутур.  Яввяла,  демяк  лазымдыр  ки,  халг 

арасында гышын чыхмасыны арзулайан беля няьмяляр чохдур: 

Март чыхды, 

Щамы йаза, 

Дярд чыхды, 

Мярд чыхды 

Йахуд:  

Март чыхды, март чыхды 

Йаман гартчыхды, гарт чыхды 

Беля  бир  рявайят  дя  вар  ки,  гышын  чыхмасына  севинян  гары  март 

чыхан кими чыртма чалыб ойнайа-ойнайа охуйур: 

Март эюзцня бармаьым, 

Чыхды йаза оьлаьым. 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin