Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   53

Сайачы няьмяляри. Шифащи поезийамыза кючяри тайфаларын илк ямяк 

няьмяляри  кими  дахил  олан  сайачы  няьмяляриндя  гойунчулуг  щяйаты 

тяряннцм  олунур.  Бу  няьмялярин  илк  йаранышы  гойунларын 

ящлиляшдирилмяси дюврцня тясадцф едир. Бир чох мянбялярдя ися сайачы 

няьмяляри  мярасим  няьмяси  щесаб  едилир.  Бу  няьмялярин  гойун 

гырхымы, дюл вахты, йайлаьа кючяркян  вя с. яняняви щадисялярля баьлы 

мярасимляр  заманы  ифа  едилдийи  дя  эюстярилир.  Бу  няьмяляря  гядим 

азярбайъанлылар ичярисиндя кечирилян «Сайачы» мярасимляриндя тясадцф 

олунур. 

Башлыъа  мяшьулиййяти  гойунчулуг  олан  кючяри  тайфаларын  ямяк 

щяйаты  иля  баьлы  олан  сайа  няьмяляри  сонралар  кючяри  тайфаларын 

мцхтялиф мювсцм мярасимляринин, о ъцмлядян «Сайачы» мярасиминин 

йаранмасына мцщцм тясир эюстярмишдир. 

Сайа няьмяляриня диггятля нязяр салдыгда гядим кючяри инсанын 

бцтцн щяйатынын гойунчулугла баьлы олдуьуну эюрцрцк: 

Гойунлу евляр эюрдцм,  

Гойун вар, кяря эязяр, 

Гурулу йайа бянзяр. 

Гойун вар, кцря эязяр. 

Гойунсуз евляр эюрдцм, 

Эедяр даьлары эязяр, 

Гурумуш чайа бянзяр. (6, 15) 

Эяляр евляри бязяр. (6, 51) 

Сайа  няьмяляри  заман  кечдикъя  тякмилляшмиш,  йени-йени 

формалар алараг бу эцн эюрдцйцмцз шякля эялиб дцшмцшдцр. Сайачы 

няьмяляри  юз  илкин  мязмун  хцсусиййятини  нисбятян  фяал  горуйан 

няьмялярдян олмушдур. 

Бу сайа кимдян галды?  

 Буьда сцнбцл саланда, 

Адям атадан галды.  

 

Дцнйа биннят оланда 



Адям ата эяляндя 

 

 Муса чобан оланда (6,15) 



Гызыл юкцз дуранда, 

Академик  Мяммяд  Ариф  йазыр: «... гойунлар  гузуламаьа 



 

195


башладыьы  заман  чобан  палтары  эеймиш  адамлар  кяндбякянд  эязиб 

«Сайачы»  мярасими  иъра  едирляр».  Бу  няьмяляр  юлчцлц  шер  гялиби 

йарандыгдан  сонра  щямин  гялибдя  даща  тякмилляшмиш,  беш  мисралы, 

алты мисралы сайа няьмяляри формалашмыш, онларын щеъа системи 5-6-7-

8- арасында дяйишян олмушдур: 

Няням, гойунун гарасы, 

Гырхлыьы полад парасы, 

Йаз эцнц дялямяси, 

Пайызда кцрямяси, 

Гыш эцнц говурмасы...  (6, 16) 

Мярасимлярдя охунан няьмялярдя ися щятта доггуз мисралы формайа 

да тясадцф олунур: 

Гыса-гыса эялянин 

Сизин дя дамаьыныз 

Гыснаъаьы дар олсун! 

Эюрцм щяр вахт чаь олсун 

Баса-баса эялянин 

Оьлунуз, гызыныз, 

Басмаъылыьы вар олсун, 

Кцлфятиниз саь олсун! (6, 17) 

Бярякяти бол олсун! 

Бязян  айры-айры  гарьыш  вя  алгышлардан  ибарят  олан  бу  ъцр  сайа 

няьмяляриндя шифащи поезийамызын даща гядим дюврляри иля баьлы изляр 

мцщафизя  едилмишдир.  Сайа  няьмяляриндя  бу  гябилдян  олан  изляря 

даща  тез-тез  тясадцф  олунур.  Сайа  няьмяляри  ичярисиндя  гойунчулуг 

щяйатынын  мцхтялиф  сащяляри – атын,  итин  вяфасы,  сцрцнц  сядагятля 

горумасы,  чятин  анда  сащибинин  вяфалы  итини  (бязи  вариантларда  атыны) 

щарайламасы вя с. иля баьлы няьмяляр дя вардыр: 

Щарамы эялди 

 

 



Суйун булагда галды, 

Гойуну басды 

 

 

Йалын йалагда галды, 



Бяняк ща, а бяняк ща! 

Йахуд: Бяняк ща, бяняк ща, 

Бяняк ща, а бяняк ща...  

Бяняк ща, а бяняк ща! (6,18)   

«Чобаны»  щавасы  цстцндя  охунан  бу  нцмунялярдя  инсанын 

еркян (6, 18) ямяк щяйаты тяряннцм олунмушдур. 

Гойунчулуг  няьмяляри  ичярисиндя  «Сайьаъ  няьмяляри»  вя  йахуд 

«Йохлама  вя  ъцтлямя»ляр  ады  иля  шифащи  поезийамыза  дахил  олан 

няьмяляр  дя  диггяти  ъялб  едир.  Яслиндя  бу  няьмяляр  «Чобаны»нын 

давамы  щесаб  олунур. «Чобан  бу  мащын  иля  сцрц-сцрц  гойунлары  ъцт-

ляйиб йохлайыр. Итиб йоха чыхан олурса дярщал билинир. Ала кяря гойуну 

эюрцр,  тайыны  эюзляйир,  ала  кярянин  тайыны  эюряндя  гара  кцря  гойунун 

тайыны  эюзляйир.  Чобан  щансы  гойуну  эюрмяк  истяйирся,  онун  адыны 


 

196


чякмядийи  гойунлар  дайаныб  чобаны  эюзляйир.  Бу  минвалла  чобан 

гойунларын щамысыны йохлайыб гуртарыр» (6, 277). 

Ала кяря, тайын эюрцм, 

Гара кцря, тайын эюрдцм, 

Сары кяря, тайын эюрдцм! 

Юзцнц эюрмяк эяряк! 

Гумрал шишяк тайын эюрмяк   

Сары кяря тайын эюрдцм, 

 

эяряк!  


 

Гумрал кяря, тайын эюрмяк  

 

 

 



      эяряк! (6, 21) 

 

Чобанларын  охудуьу  няьмяляр  ичярисиндя  иэид  чобанларын 



тярифиня щяср олунан нцмуняляр дя вардыр. 

Шифащи  поезийамызда  йеддилик  шерин  сабитляшиб  байаты  шяклинин 

цстцн  формайа  кечмяси  иля  баьлы  байаты  шяклиндя  дя  йайылан  сайа 

няьмяляри дя йаранмышдыр: 

Гойунун цзц эялди, 

Няням, а халлы кечи, 

Дцзялди йцзц эялди.     Йахуд: 

Мямяси баллы кечи,    

Чобанын гуъаьында 

Уъа гайа башында 

Биръя ъцт гузу эялди.  

 

Тутубду йаллы кечи. (7, 121) 



Сайачы  сюзляринин  байаты  шяклиндя  йайылмыш  бир  чох  нцмуняси 

«Няням» кялмяси иля башлайыр: 

Няням, а кцрдц гойун, 

Няням, а нарыш гойун, 

Отдады дурду гойун.      Йахуд:  Йуну бир гарыш гойун    

Айаьын йери дюйцр,  

Чобан сяндян кцсцбдц, 

Эюрцбдц гурду гойун. 

Сцдц вер барыш гойун (5, 11) 

Сайачы  сюзляриндя  ишлянян  «няням»  сюзц  язизлямя,  охшама 

мянасында  ишлянмишдир.  Гядим  тцрк  тайфалары  ичярисиндя  охшамаг, 

язизлямякля  даща  чох  мящсул  ялдя  етмяк,  арзуйа,  истяйя  говушмаг 

яняняси  мювъуд  олмушдур.  Щятта  бир  сыра  мярасимляримиздя  эцняш, 

йаьыш, кцляк вя с. язизлямякля кюмяйя чаьырылмышдыр.  

Сайа  сюзцнцн  щягиги вя  мяъази  мяналары  илк  дяфя  ядябиййатшцнас 

Ф.Кючярли тяряфиндян изащ олунмушдур. Мцяллифя эюря, сайа фарс дилиндя 

кюлэя мянасыны верир. «Загафгазийа татарлары (азярбайъанлылары – А.Н.) 

бу сюзц немят, йахшылыг, хейирхащлыг мянасында ишлядирляр. Бурадан да 

сайачы  немят  эятирян,  боллуг  эятирян  мянасына  эялиб  чыхыр.  Бу,  эязян, 

сяййар,  няьмякар  ашыг  дейил,  дярвиш  дейил,  ади  тярякямя  кючяридир. 

Пайызын ахырында, гышда евляри эязир, сярбяст шякилдя олан няьмялярля ев 

щейванларынын  хейрини  тяряннцм  едир.  Явязиндя  о,  йаь,  пендир,  ун, 

буьда,  дцйц  вя  с.  алыр.  Бу  мащныларда  щейванлара  мящяббят  ифадя 


 

197


олунур,  онларын  юзляриня  мяхсус  характер  ъящятляри  тясвир  едилир,  йахшы, 

бол мящсул арзусу ифадя олунур» (10, 1-10). 

Ф.Кючярлинин  сайа  няьмяляри  щаггында  мцлащизяляриндя  ики 

гиймятли  ъящят  хцсусиля  нязяря  чарпыр.  Биринъиси,  мцяллиф  тамамиля 

щаглы олараг эюстярир ки, бу няьмяляри охуйан пешякар ашыг дейил, ади 

тярякямя,  кючяридир.  Демяк,  сайа  няьмяляри  гойунчулугла  мяшьул 

олан  кючяри  тайфаларын  шифащи  нитгиндя  мювъуд  олмушдур.  Диэяр 

тяряфдян Ф.Кючярли даща сонра эюстярир ки, щямин няьмяляр «сярбяст 

шякилдя»  олмушдур.  Йяни  тцрк  халглары  ичяринсиндя  щяля  йеддилик  шер 

гялиби  формалашмаздан  яввял  бу  няьмяляр  кючяри  тайфалар  арасында 

аллитерасийа,  вурьу,  интонасийа  принсипляриня  уйьун  шякилдя  йараныб 

йайылмышдыр. 

Академик М.Ариф ися сайачы сюзляринин мяншяйи щаггында йазыр: 

«Азярбайъанда  сай  сюзцнцн  бир  нечя  мянасы  вардыр.  Бурадакы 

«сай»  сюзц, «Дядя  Горгуд»  дастанында  шер  мянасында  ишлянян  сай 

сюзц  иля  ялагядардыр.  Бязян  диалектлярдя  сюй,  сов  шяклиндя  инди  дя 

ишлянмякдядир: «сюздян,  совдан».  Бязи  районларымызда  ися  «сав» 

аталар  сюзц  мянасында  ишлянмишдир.  Бцтцн  бунлары  нязяря  алараг 

ещтимал етмяк олар ки, «сайа» няьмя демякдир (10,1-10). 

Профессор М.Щ.Тящмасиб дя сюзцн етимоложи кюкцнцн няьмя иля 

баьлы олдуьуну гейд етмишдир. 

«Сайа»  сюзц  барядя  фолклоршцнас  Я.Ахундовун  мцлащизяси  дя 

мараг  доьурур: «Сайа» – бизъя,  сай  сюзцндяндир.  Сайачы  сайа 

мащныларыны йарадан вя ифа едян пешякар гойунчулар вя чобанлардыр. 

Сонралар гойуна да сайа демишляр. Чох ещтимал ки, бу сюз гойунлары 

ъцтлямяк  вя  саймагла  ялагядар  олдуьу  цчцн  сайа  адланмышдыр» (6, 

241). 


Сайачы  сюзляри  Ф.Кючярлинин  дедийи  няьмя  мянасында  олуб, 

гядим  инсанын  илкин  ещтийаъларыны  юдяйян,  тямин  едян,  инсанын  илкин 

тясяввцрляриндя  мцгяддясляшдирилян  ев  щейванларындан  бириня 

бяслянилян  мящяббятля,  цмидля  баьлы  шякилдя  йаранмышдыр.  Бу 

нцмуняляр  нисбятян  сонралар  тярякямя  кючярилярин  дюл  заманы 

боллуг, немят арзусу доьуран сайа няьмяляриня чеврилмишдир. 

Сайачы мярасими эюстярир ки, халг арасында ямяк просеси юзц дя 

айры-айры,  айин  вя  ритуаллар,  зцмзцмя,  няьмя  вя  охшамаларла 

мцшащидя  олунмушдур.  Бу  гялибли,  юлчцлц  поезийанын  аьыз 

ядябиййатындакы еркян гялиби иди. 

Бу  типли  няьмяляр  ямяк  щяйатынын  диэяр  сащялярини  дя  ящатя 

етмиш,  бир  чох  поетик  нцмунялярдя  хитаб,  язизлямя  яламятляри  вя 

кялмяляри йаратмышдыр. 


 

198


Саьын  няьмяляри.  Халгымызын  гядим  дювр  малдарлыг  щяйаты  иля 

баьлы  няьмяляри  ичярисиндя  саьын  няьмяляри  дя  мцяййян  йер  тутур. 

Саьын  няьмяляри,  сайа  няьмяляриндян  фяргли  олараг,  кючяри  тайфалар 

ичярисиндя  йаранса  да,  отураг  щяйат  шяраитиня  кечмиш  тайфалар 

тяряфиндян даща асанлыгла гябул олунмушдур. Щятта бир мцддятдян 

сонра  бу  няьмяляр  онлар  арасында  да  пешякар  ямяк  няьмяси  кими 

йайылмышдыр.  Шифащи  поезийамызда  эениш  йайылмыш  бу  няьмялярин 

индийядяк «Саьын» ады иля йалныз бир нцмуняси мялум иди: 

Дутум, дутум, 

Няням, дутум, 

Сяни саьан, 

Дутум, дутум, 

Мяням, дутум, 

Баъым, дутум. (6, 13) 

Халг  арасында  «Ейдирмяляр»  ады  иля  эениш  йайылмыш  саьын 

няьмяляриндян  йалныз  бу  нумцня  эюстярир  ки, «Дутум,  няням» 

саьыъы  гадынлар  тяряфиндян  анъаг  ямяк  просесиндя  иъра  олунмушдур 

(6, 242). 

Гойунчулугла  баьлы  бу  типли  няьмяляр,  о  ъцмлядян  сайа 

няьмяляриндя  дя  гойунун  тярифи  «няням»  язизлямя  кялмяси  иля 

башлайыр: 

Няням а назлы гойун 

Гырговул эюзлц гойун. 

Пендири кясмя-кясмя, 

Гатыьы цзлц гойун. (7, 21) 

Бу  няьмядяки  «няням»ля  «Дутум,  няням»  няьмясиндяки 

«няням»  ейни  мяншяли  олуб  щейваны  язизлямяк  мягсядиля  баьлы 

ишлянмишдир. 

Саьын няьмяляри отураг тайфалар ичярисиндя йайылдыгъа йени-йени 

юзцнямяхсус  рянэарянэ  шякилляр  дя  формалашмышдыр.  Гойун 

саьынчыларынын  йаратдыглары  няьмяляр  отураг  тайфаларын  дилиндя  йени 

форма  алмагла  йанашы,  мяншя  хцсусиййяти  иля  баьлы  «няням»  поетик 

сюз тяркибини дя мцщафизя етмишдир. Сонракы дювр пешякар саьычыларын 

дилиндян  йазыйа  алынмыш  саьын  няьмяляриндя - ейдирмялярдя  вясф 

олунан, язизлянян даща мцфяссял информасийа ифадя едилир. 

Няням, няням 

Айаьыны 


Сяни саьан 

Иращат гой! 



 

199


Мяням, мяням! 

Буйнузунда цзяррийим, 

Эцл мунъуьун 

Ев – ешийим, 

Бойнундадыр. 

Бязярийим. 

Мямялярим 

Няням, няням 

Гойнунладыр. 

Сяни саьан 

Гуйруьуну 

Мяням, мяням... (5, 15) 

Фараьат гой 

 

Няьмя мятниндя саьымын бцтцн ритми, ащянэи якс олунмушдур. 



Ейни  заманда  бурада  саьынчынын  щейвана  мцнасибяти  ифадя 

едилмишдир.  Саьынчы  щейванын  эюзя  эялмясиндян  горхуб,  онун 

буйнузуна цзярик кечирмиш, йашайышынын тямин олунмасыны онун ады 

иля  баьламыш,  щятта  «ев-ешийим,  бязярийим»  дейя  ону  йашайыш  вя 

эцзяранынын йардымчысы кими вясф елямишдир.  

Башга  бир  няьмядя  ися  саьынчы  мяишят  щяйатынын  чятинликлярини 

арадан галдырмаг, «балалары йаза чыхармаг» цчцн ону язизляйир: 

Дутум, дутум 

Дутум, дутум 

Няням - дутум 

Баъым-дутум 

Ямъяйиндян 

Кцпялярим 

Гаймаг тутум, 

Балаларымы  

Анам, дутум 

Бу йаз сахла. 

Сцбщ сцдцндян  

Дутум, дутум, 

Пендир тутум. 

Няням-дутум... (5, 15) 

 

Шифащи  поезийамызын  еркян  нцмуняляри  цчцн  нягяратларын,  сяс  вя 



сюз комплексляринин тякрары, формал характер дашыйан сюз, мисра, щятта 

бяндлярин мювъудлуьу характер ъящятлярдяндир. Саьын няьмяляриндя бу 

хцсусиййят,  гисмян  дя  олса,  мцщафизя  едилмишдир.  Бу  няьмядя  ишлянян 

«дутум, дутум», «няням-дутум» мисралары, йахуд сюзляри дя охшатма 

характери  дашыйыр.  Охшама  вя  язизлямяляр  саьын  просесини  ращат 

апармаьа, щейванлардан даща чох мящсул алмаьа имкан верирди. Са-

ьынчы  зцмзцмяси  сонрадан  йаддашлара  щякк  олунур,  саьын  щяйатынын 

тякраредилмяз эюзялликляринин мцхтялиф ъящятляри саьын няьмяляриндя якс 

олунурду. 

Сясля сюзцн ритми бир-бириня гарышдыгъа саьынчы саьын просесиндя юзцнцн 

истяк вя арзуларыны няьмяйя чевирир, бу ритмляр тякрар олундугъа ащянэ 

сялисляшир вя эюзялляширди (6, 246-247). 

Ашаьыдакы саьын няьмяси бу ъящятдян диггяти ъялб едир: 

Дутум, дутум 

Гонча эялиб, 


 

200


Няням, дутум, 

Дутум, дутум...     

Дутум, дутум, 

Эцлпярийя  

Анам, дутум, 

Хонча эялиб. 

Гоншулара 

Чыхар мяни, 

Йаь борълуйам. 

Гызым, йаза 

Орман, бостан, 

Дутум, дутум 

Баь борълуйам. 

Той, тойлуйаг 

Дутум, дутум, 

Кор Нийаза ... 

Няням, дутум, 

Анам, дутум, 

Дутум, дутум. 

Дутум, дутум 

Анам, дутум, 

Няням, дутум, 

Эцл цстцндя  

Дутум, дутум (5, 16). 

 

Саьынчы  арзу  вя  истяклярини  бир-бир  хатырлайыр,  бунларын  щяйата 



кечмясини  мящсулун  боллуьу,  чохлуьу  иля  баьлайырды.  Артыг  бурада 

щейвана  антропоморфик  анимист  мцнасибятин  изляри  юзцнц 

эюстярмяйя  башлайырды.  Щейвандан  бол  мящсул  алмаг  цчцн  ону 

язизляйян  саьыъы  ишин  ащянэи,  сяслярин  ритмик  тясири  иля  баьлы  охшадыьы 

щейваны  инсаниляшдирир,  юз  арзу  вя  истяйини  онунла  бюлцшдцрцрдц. 

Тябии  ки,  форма  етибариля  мараг  доьуран  бу  няьмяляр  лирик  нювц 

формалашдыран  еркян  поетик  цслубун  нцмуняляри  иди.  Еля  щямин 

цслублар  цзяриндя  саьын  няьмяляринин  сонракы  тякамцлц  давам 

етмиш, йедди щеъалы гялибляр йаранмыш вя саьынчылар арасында бу эцн 

байаты шякилли саьын няьмяляри мейдана чыхмышдыр: 

Сцзцл аь, кящриз иняк, 

Ятирли, дарчын иняк,   

Эювдяси дящлиз иняк.   Йахуд: 

Йелини гырчын иняк. 

Сцд саьым, гаймаг тутум, 

Янбярли йаьын олур, 

Олмайым сянсиз иняк. 

Дурушу хырчын иняк (5, 16) 

 

Айры-айры  пешякар  саьынчыларын  шифащи  нитгиндя  йашамагда  олан 



бу тип няьмялярин йазыйа алынмасы вя няшри шифащи поезийамызын еркян 

дювр йарадыъылыг янянялярини юйрянмяк бахымындан файдалыдыр. 



Овчу няьмяляри. Даща гядим дюврляря аид олан овчу няьмяляри 

щямин  пешя  иля  баьлы  йараныб  нидалы,  чаьырышлы  сюзлярля  шифащи 

поезийамыза  дахил  олмушдур.  Овчу  няьмяляри  бир  сыра  щалларда 

тулугда,  тцтякдя,  фитдя  чалынан  щаваларла  мцшайият  олунмушдур. 

Пешякар  овчуларын,  чобанларын  чалдыглары  бу  щавалар  бязян  гушлары, 

щейванлары  йатырарды. «Давла  иля  ова  чыхан  бир  няфяр  «Ъцтлямя» 

щавасыны чалдырыр. Мусигийя алудя олан щейванлар вя гушлар овчуну 


 

201


тамамиля  унудурлар.  Овчу  бу  минвалла  даща  чох  щейван  вя  гуш 

овлайа билир» (6, 247). 

Илк  овчу  няьмяляриндя  овун  уьурлу  олмасы  «ав  авлыйан,  гуш 

гушлайан»  овчунун  бцтцн  овчулуг  алятляриндян – охундан, 

каманындан,  гямясиндян,  торундан,  шащининдян,  туласындан 

тутмуш, овчунун ов эюзлямяси, онун щяйяъаны, сойуьа дюзцмц, гар 

цстцндя  сцрцшмяси  вя  с.  Шифащи  поезийамызда  якс  олунмушдур. 

Тяяссцф  ки,  бу  няьмяляр  вахтында  йазыйа  алынмадыьындан  тамамиля 

унудулмуш вя итиб батмышдыр. Фолклор експедисийалары заманы йазыйа 

алынмыш бязи нцмуняляр овчу няьмяляринин цмуми мязмуну барядя 

мцяййян тясяввцр йарадыр: 

Ова эедян, 

Гурд-гушу, 

Овун туш, 

Сящяр-ахшам 

Овун олсун 

Лярзя-лцрзя 

Марал, гуш.  

Салан, эял! 

Ову вуран 

Бядщейбятдян, 

Каманын,  

Бядасилдян, 

Батсын эюзцня 

Бяднязярдян 

Йаманын! 

Долан эял. (5, 17) 

Даь-дярядя 

Адятян  овунун  архасынъа  аналарын,  севэилилярин  охудуьу  бу 

няьмядя  овчуйа  уьурлу  овла  йанашы,  бядщейбятдян,  бядасилдян  вя 



бяднязярдян  горунуб  евя  саламат  гайытмаг  арзу  олунур.  Башга  бир 

овчу няьмяси дя форма вя мязмун етибариля мараг доьурур: 

Эяляр овчум, 

Эяляр овчум, 

Эцляр овчум. 

Биляр овчум, 

Эютцрдцм йедди 

Эцляр овчум. 

Яляйи, 

Бизим сирри, 



Баьладым 

Биляр овчум... 

Йедди боьчаны, 

Эцляр овчум (5,17) 

Йедди бяляйи 

Эцляр овчум, 

Доьдум оьланы 

Эяляр авчум, 

Асдым дивардан 

Эяляр авчум, 

Дивляр йыхан 

Каманы... 

Овчу  щяйаты  иля  баьлы  йаранмыш  бу  няьмянин  сонундакы  онун 

парча нягяратдыр. Няьмянин даща гядим дюврлярля баьлы йаранмасы 

шяксиздир: йедди гызы олан овчу евдян баш эютцрцб эетмишдир. Евинин 


 

202


диварындан  яляк  асыб  евдян  чыхмыш  вя  демишдир  ки,  оьлум  олса, 

дивардан  каман  асын,  гайыдыб  эялярям,  яляк  йериндя  галса  йурда 

гайытмарам. Наьылларда овчу щяйаты иля баьлы раст эялдийимиз бу ъцр 

мотивляр  овчу  няьмяляриндя  дя  юзцнц  эюстярир.  Оьлан  доьан  ана 

дивардан  йедди  гызын  яляйини  эютцрцб  йериня  каман  асыр,  гызларыны 

овундуруб аталарынын эялиб чыхаъаьы цмиди иля онлары севиндирир. 

Овчулуг щяйатынын яняняви лювщяси кими, бу типли бир чох деталлар 

ямяк  няьмяляриндя  юз  яксини  тапмышдыр.  Овчунун  овдан  бош 

гайытмасы,  уьурлу  ов,  овун  овчу  габаьында  омба  дайанмасы – 

дурухуб  дурмасы,  гачмамасы  вя  с.  бу  няьмяляринин  мараглы 

деталларындан иди. Бир мятндя ися овчунун охунун гуртармасы, онун 

йалныз тора цмид бяслямяси якс олунур: 

Ай ащум, 

Ай ащум, 

Эязя ащум,  

Бала ащум, 

Даьлары  

Дырмашыб 

Бязя ащум... 

Йала ащум... 

Ай ащум, 

Каманда 


Ох атым, 

Охум йохдур, 

Щара ащум 

Дцшясян 


 

Тора ащум...(5,18) 

 

Овчу  няьмяляриндя  тясвир  олунан  обйект  билаваситя  инсанын 



щяйаты,  мяишяти,  овчулуг  пешяси  иля  баьлы  олуб,  айры-айры  лювщяляри 

охуъу  эюзц  гаршысында  ъанландырыр.  Йараныш  етибариля  нисбятян 

сонракы дюврляря аид олан бу няьмялярин бир гисми сонралар тапмаъа 

шяклиня дцшмцшдцр. Мясялян, эеъя вахты пусгуда дайанан овчунун 

габанла растлашаркян гейри-ихтийари олараг дедийи ашаьыдакы няьмяйя 

фикир веряк: 

Щинд-щиндиъя, 

Диши яйриъя, 

Щара эедирсян, 

Бу йары эеъя? (5,18) 

Йахуд  ъейран  овламаг  истяйян  овчу  пусгуда  овуну  эюрцр  вя 

севинъяк астадан охуйур: 

Щилим-щилим, кящяр ат, 

Килим мяръан, кящяр ат, 

Аьзында вар гыл сиъим, 

Башында тир, кящяр ат (5, 18). 



 

203


Овчу  няьмяляриндя  даща  гядим  эюрцш  вя  тясяввцрлярля  баьлы 

мотивляря,  сцжетляря,  образлара  да  тясадцф  олунур.  Тцрк  тайфалары 

ичярисиндя  даща  гядим  яняняляр  еркян  овчулуг  няьмяляриндя  якс 

олунмушдур.  Онлардан  бириня  эюря,  ов  овламаьа  эедян  овчунун 

гаршысында  ов  дайаныр,  лакин  ов  танрысы  овчуйа  атяш  ачмаьа  имкан 

вермир. Ох, каман, сонракы дюврлярдяки башга силащлар беля ишлямир. 

Овчунун лап йанындан эялиб кечян ова ох, эцлля туш эетмир. Йахуд 

яксиня,  тор  гуран  овчу  йолда  йубаныр,  вахтында  тора  йетишмир,  тор 

гырылыр, ов азад олур. Бир сыра щалларда ися Ов танрысы овчуну йухуйа 

верир: 


Сяййада бах, сяййада, 

Торун гуруб гайада, 

Торуна тярлан дцшцб 

Кимсяси йох ойада (5, 18). 

Овчулугла баьлы мифик сцжетляриндян бири дя Ов танрысынын кюмяйи 

иля овчунун юз ову тяряфиндян овланмасыдыр. Адятян овланмаьы йасаг 

олан  щейванларын  овуна  чыхан  овчулар  беля  вязиййятя  дцшцрляр.  Ов 

танрысы онлары овлайыб дустаг едир, ъязалар верир, йасаглы щейванлара ох 

атмайаъаьыны  анд  ичирдир.  Овчулара  дустаг  оланлар  дустаг  олдуглары 

йерлярдя  «тиканлардан  чяпяр  чякяр»,  мешяликлярдян  йол  ачмалы  олар, 

канканлыьа  мяъбур  едиляр  вя  бир  сюзля  онлара  чох  зящмятли  ишляр 

эюрдцрярдиляр. Вядя вахты тамам оланда, еля ялин узадыб вцсала йетмяк 

истяйяндя  илащянин  ялигамчылы  дайяси  эялиб  овчуну  яввялки  ов  йериня 

говуб  апарарды.  Халгда  олан  бязи  сцжетлярдя  ися  гуш  ъилдиндя  олан 

щямин дайя овчуну димдийиня алыб яввялки йериня эятириб атарды. Овчу 

щуша эяляндя эюрдцкляринин йуху олдуьуну зянн едирди (5, 19). 

Шифащи поезийамызда «Якил-Бякил» адлы гядим овчулуг няьмяси 

дя бу бахымдан мараглыдыр. Узун мцддят ушаг фолклору нцмуняси 

щесаб  едилян  бу  мятн  «Дцзэц»  ады  иля  танынмышдыр.  Структур  тящлил 

щямин  няьмянин  овчулуг  мифи  иля  баьлы  олдуьуну  эюстярир.  Мятнин 

йени варианты белядир: 

 

Якил-Бякил гуш иди, 



Чардаьа гонмуш иди. 

Галхдым ону тутмаьа 

О мяни тутмуш иди. 

Мейдана салмыш иди, 

Дювряйя алмыш иди, 

Чардаьын аьаълары, 



 

204


Дянля долу уълары. 

Щарайладым гушлары, 

Ганады сынмышлары 

Чяпяр чякдим, йол ачдым... 

Мейдана салды мяни,  

Дювряйя алды мяни. 

Мяни сойуб эяздиляр 

Тяпикляйиб яздиляр. 

Гызылгана булашдым, 

Ялдян чыхдым, долашдым, 

Чяпяр чякдим, йол ачдым 

Баъадан евя ашдым. 

Гызылэцля долашдым. 

Бир дястя эцл дярмямиш 

Няняси эялди 

Мян гачдым (5, 19). 

 

Якил-Бякили ов танрысы щесаб едилирди. Она сяъдя етмяк инсанлара 



хошбяхтлик  эятирдийи  кими,  инкар  етмяк  дя  овчу  цчцн  сон  дяряъя 

тящлцкяли иди: 

Эетдим ону тутмаьа 

О, мяни тутмуш иди. 

Бурада  ики  мифик  танры  вар.  Бири  ъяза  антропоморфудур.  Ону 

тутмаг  истяйяндя  инсаны  тутуб  ъязаландырыр.  Диэяри  ися  хиласкарлыг 

функсийасына маликдир. 

Инсаны  хилас  едян  дя  икинъи  мифик  танрыдыр.  Ов  архасынъа  эедян 

овчуну  тутуб  мейдана  салмыш,  она  ишэянъя  вермиш  ъяза 

антропоморфундан  фяргли  олараг  о,  инсана  «чяпяр  чякиб,  йол 

ачмагда»  кюмяк  едир.  Овчу  бурада  «гызылэцля  долашдым», - 

демякля  пяри  либасында  эюрцнян  илащяйя  вурулдуьуну  билдирир. 

Мурада  йетмяк  истяйяндя,  йухарыда    гейд  едилдийи  кими,  илащянин 

дайяси – щами  рущ  эялир  вя  овчу  ясир  олдуьу  мейдандан  гачыр. 

Яслиндя  «ялигамчылы»  бу  дайя  дя  овчунун  гачмасына  йол  ачыр. 

Эюрцндцйц  кими,  няьмядя  тяряннцм  олунан  мотив  гядим  тцрк 

тайфаларынын  Ов  танрысы  иля  баьлы  тясяввцрляри  иля  чарпазлашыр,  бязи 

щалларда ися щятта онунла говушур. 

Няьмядяки  бир  нечя  мотиви  нязярдян  кечиряк.  Мифик  моделдя 

Якил-Бякил  ики  гардаш,  ики  танрыдыр.  Мифоложи  тясяввцрляримиздя 

инсанын  гуш,  йахуд  яксиня,  гушун  инсан  шяклиня  дцшмяси  тез-тез 


 

205


тясадцф  едилян  щадисядир.  Диэяр  тяряфдян,  гядим  тцрк  мифик 

тясяввцрляриндя гошалашдырма дярк етмянин мцщцм амилляриндяндир. 

Бир  образ  ясасында  икинъисини  йаратмаг  вя  онлары  образлашдырмаг 

ясасында  фолклор  сцжетини  давам  етдирмяк  янянясинин  кюкц  ясэи 

эюрцшляря эедиб чыхыр. Якили гошалашдырмагла Бякил танрысыны йарадан 

халг  сонрадан  Гыраты  гошалашдырыб  Дцраты  образлашдырмыш  вя 

цмумиликля,  дастан  йарадыъылыьымызда  гошалашдырма  йолу  иля  силсиля 

образлар системи йаратмышдыр. 

Профессор  Миряли  Сейидов  «Якил-Бякил»  поетик  формаснын 

овчулуг  танрысы  иля  ялагяси  мясялясиндян  бящс  едяркян  щаглы  олараг 

беля  бир  гянаятя  эялир: «Мифик  инамларын,  ангонларын,  мифоложи 

танрыларын,  илащялярин  бир-бирини  явяз  етмясиня,  бирляшиб  сонрадан  бир 

мифик танрынын симасында чыхышына раст эялмяк надир бир щал дейилдир» 

(5, 19). 



Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin