Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə17/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   53

1.

 

Космогоник мифляр – сяма вя сяма ъисимляри иля баьлы мифляр. 



2.

 

Етногоник мифляр. 



3.

 

Яъдад култу вя илкин мядяни гящряманла баьлы мифляр. 



4.

 

Аллащлар, танры вя щами рущларла баьлы мифляр. 



5.

 

Тягвим мифляри. 



6.

 

Култлар вя онгонларла баьлы мифляр. 



7.

 

Дцнйа гязалары вя дцнйанын сону иля баьлы мифляр. 

Бу  тяснифат  Азярбайъан  тцркляринин  ялдя  олан  мифоложи  мятнляри 

ясасында  апарылмыш  вя  тябии  ки,  шярти  характер  дашыйыр.  Бу  шяртилийин 

юзцндян дя айдын олур ки, бу мифоложи систем там вя бцтюв ващиддир, 

цмумутцрк мифоложи дцшцнъясиня сюйкянир. Дцнйанын Язяли, Интибащы 

вя  Сону  щаггында  камил,  яхлаги  вя  йеткин  естетик  дцшцнъядир.  О, 

тцркцн язяли, мяняви вя яхлаги дяйярляриня сюйкяндийи кими, юзцндян 

сонра  су  сянятинин  эениш  вя  чохъящятли  инкишафы  цчцн  дя  еркян  вя 

зянэин ядяби бир зямин олмушдур. 

 Азярбайъан 

тцрклярини 

мифолоэийасы 

мцяййян 


тарихи 

Азярбайъан  

мифолоэийасы вя зярдцштилик 

 

161


кясимлярдя бу вя йа диэяр дяряъядя зярдцшт мифолоэийасы иля гаршылыглы 

ялагя  вя  тясиря,  йахуд  бир  баша  чарпазлашмайа  мяруз  галмышдыр. 

Йухарыда  дейилдийи  кими,  гцдрятли  зярдцшт  мифолоэийасы  тцрк 

мифолоэийасы  моделини  там  сындырыб  ассимиллийасийа  едя  билмяся  дя 

онун  инкишафынын  вя  яэяр  беля  демяк  оларса,  гяти  шякилдя 

формалашмасыны  дайандырмыш,  бу  мифоложи  моделин  цзяриня 

зярдцштилийин юзцнямяхсус бир чятирини чякя билмишдир. 

Юз кюкц етибариля дцнйанын дюрд мцщцм цнсцрцндян бири олан 

ода ситайиш еркян анламы иля ялагядар мейдана эялян зярдцштилик тцрк 

етносларынын  мяскунлашдыьы  тарихи  яразилярдя  йараныб  инкишаф  етмиш, 

дцнйанын Шярг кясиминдя, Гафгаз-Щиндистан кими эениш бир яразидя 

йайылмышдыр.   

Гядим  мянбяляр  зярдцштилийин  вятянини  Азярбайъан  щесаб 

етдикляри 

кими, 

Зярдцштцндя 



азярбайъанлы 

олмасы 


фактыны 

тясдиглямякдядирляр.  Ян  юнямли  дяйярлярдян  бири  дя  зярдцштилик 

яхлагынын  сюйкяндийи  гайнаглардыр.  Яски  тцркцн  бир  сыра  мцгяддяс 

инанъларына  зярдцштиляр  йени  щяйат  вермиш,  онларын  бир  чохуна 

сюйкянян  танынмалары  гцдрятли  яхлаги-фялсяфи  тялимляр  сявиййясиня 

йцксялдя билмишляр. 

Зярдцшт  танынмаларынын  бир  чоху  тцрк  тайфаларынын  яввялки  су-од-

йел  вя  торпаг  эюрцшляри,  щабеля  инаъ  вя  етигадлары  иля  сых  баьлыдыр. 

Зярдцштилик  дюрд  цнсцрцндян  бири,  Од,  Эцняш  вя  Оъагла  баьлы 

тясяввцрлярин  интибащы  вя  танрылыг  сялащиййятиня  йцксялдилмяси,  истинин-

одун-эцняшин  инсан  щяйатынын  юзяли  амалына  чеврилмя  вя  она  сяъдя 

етигады зямининя ясасланыр. 

Зярдцштилийин  еркян  бящрялянмя  гайнагларындан  бири  мящз 

Азярбайъандыр.  Щяля  Сасани  дювляти  тяркибиня  дахил  олмамышдан 

бурада  ода  ситайиш  етигады  чох  эцълц  иди  вя  Азярбайъан  мцгяддяс 

бир  торпаг  щесаб  едилирди.  Тарихи  мянбялярдя  тясдиг  едилян  бу 

щягигятдян  мялум  олур  ки,  щямин  мцгяддяс  торпагда  зярдцштилик 

артыг бяргярар иди, бурада мювъуд яхлаг вя ганун камиллийи Сасани 

дювлятини  йарадан  Ярдяширин (224-242)  диггятиндян  йайынмамышды. 

Азярбайъаны  Сасани  монархийасы  тяркибиня  дахил  едян  щюкмдар  бу 

дювлятин рясми динини дя зярдцштилик елан етмишдир. Бу эцн цч мин иллик 

тарихи  олмасы  эцман  едилян  зярдцштилик  барядяки  сон  тядгигатларда 

онун 10 мин  илдян  артыг  тарихя  малик  олдуьу  да  ещтимал  едилир (64, 

161). 


Зярдцштилик  щагг  вя  ядалят,  хейир  вя  йахшылыг  амалына 

ясасаланмыш,  юзцнцн  ганун  китабыны,  эениш  вя  зянэин  зярдцшт  мифик 

дцнйасыны йаратмышдыр. Зярдцшт мифоложи моделини якс етдирян башлыъа 


 

162


мянбялярдян бири «Авеста»дыр. 

«Авеста»нын  илк  сораьына  Щиндистанда 

сяййащлар дцшмцшляр. 1723-ъц илдя бу гиймятли 

ялйазманын  айры-айры  щиссяляри  Лондона, 

орадан  Парис  музейляриня  эятирилмиш,  гыса  мцддятдя  бюйцк  мараьа 

сябяб  олмушдур.  Щямин  сирли  йазы  иля  таныш  олан  шяргшцнас  Анкетил 

Дйуперон ялйазманын сораьы иля Щиндистана эедиб чыхыр, бир мцддят 

бурада  зярдцштлярин  ичярисиндя  йашайыр.  Орада  «Авеста»  иля  ятрафлы 

таныш олур. Бир нечя илдян сонра франсайа гайытдыгдан сонра 1771-ъи 

илдя  «Авеста»ны  Франсыз  дилиндя  няшр  етдирир.  Бу,  абидянин  илк  няшри 

иди. Ондан сонра алман шяргшцнасы Бартоломей «Авеста»ны гисмян 

мцкяммял  шякилдя  алманъа  чап  етдирир,  сонралар  ися  онун  мцхтялиф 

няшрляри ишыг цзц эюрцр. 

Сон  няшр  Иранда  Ибращим  Пцрдавудун  бешъилдлик  няшридир.  Бу 

няшр  бир  ъилддя  «Гатлар»дан,  ики  ъилддя  «Йяштляр»дян,  ики  ъилддя 

«Йасна»дан вя бир ъилдя «Хорде-Авеста»дан ибарятдир.  

Еркян  орта  яср  мянбяляриндян  мялум  олур  ки,  Ящямяниляр 

дюврцндя  «Авеста» 815 фясилдян  вя 21 китабдан  олмушдур.  Щямин 

мянбялярдян  эюрцнцр  ки, «Авеста» 12 мин  иняк  дяриси  цзяриня  гызыл 

суйу  иля  йазылмышдыр.  Бу  нцсхя  бизя  эялиб  чатмамышдыр. 

Авесташцнаслыгдан  мялум  олур  ки,  Сасаниляр  дюврцндя  «Авеста» 

йенидян  йазыйа  кючцрцлмцш  вя  щямин  нцсхя 347 фясилдян  вя 7 

китабдан ибарят олмушдур (65, 24). 

Щяр  ики  нцсхя  йазыйа  алынаркян  абидя  цчцн  сяъиййяви  олан 

бюлмяляр эюзлянилмишдир. Бурада да инсанын йаранмасы, онун айин вя 

етигадлары, щцгуг гайдалары, тибб, ъоьрафийа мясяляляри вя с. юз яксини 

тапмышдыр.  Еля  щяр  ики  нцсхянин  бу  бюлмяляри  эюстярир  ки, «Авеста» 

тякъя  зярдцштилярин  дини  китабы  дейил,  бурада  ейни  заманда  онларын 

мядяниййят, мяишят, тясяррцфат щяйатынын ян мцхтялиф ъящятляри дя юз 

яксини тапмышдыр. 

«Авеста»нын  ики  гядим  нцсхяси  Азярбайъанда  олмушдур. 

Ерамыздан яввял 33-ъц илдя онлардан бири Азярбайъанда, о бириси ися 

Истяхрдя  сахланмышдыр.  Исэяндян  истиласындан  сонра  бу  нцсхяляр  бир 

мялумата  эюря  мцхтясяр  шякилдя  цзц  кючцрцлцб  Македонийайа 

апарылмыш вя башга мялумата эюря одда йандырылмышдыр. 

«Авеста»  ятрафында  Авропада  ики  йцз  илдян  артыгдыр  ки, 

тядгигатлар апарылыр. Бцтцн бу тядгигатларда «Авеста» Ирана мяхсус 

зярдцшт  дининин  ганун  китабы  щесаб  едилир.  Сон  вахтларда  бу 

мцлащизя  бирмяналы  шякилдя  гябул  олунмушдур.  Зярдцштц  бизим 

ерадан  яввял X-VI -ъы  ясрлярдя  йашайан  тарихи  шяхсиййят  олмасы 



Авеста щаггында  

мялумат 

 

163


эюстярилир.  Сон  вахтларда  ися  Зярдцшт  тарихи  даща  яввялки  дюврлярля 

ялагяляндирилир. 

Авропада «Авеста»нын юйрянилмяси ясасян ики мярщялядя гябул 

едилир.  Биринъи  мярщялядя  бу  бюйцк  абидя  сой  кюкц  етибары  иля  щинд 

мябялярийля  баьланырды.  Авесташцнаслыьын  сонракы  мярщялясиндя  ися 

бу  тядгигатын  истигамяти  фарс  мядяниййяти  гайнаглары  иля  баьлы 

юйрянилмяйя  башланды.  Бу  эцнцн  юзцндя  «Авеста»  иля  ялагядар 

мцбащисяли мясялялярин щялл едилдийини сюйлямяк олмаз. «Авеста»нын 

дили, бу дилин структуру барядя мцхтялиф мцлащизяляр вардыр. «Авеста» 

дилинин  Иранын  гярб  щиссясиндя,  хцсусиля  Азярбайъанда  йашайан 

халгларын  дилиня  даща  йахын  олдуьу  чох  ещтимал  олунур.  Абидянин 

ялифбасы  щаггында  да  фикир  айрылыьы  мювъуддур.  Мялумдур  ки,  бу 

ялифба  диндябиря  вя  йа  Авеста  ялифбасы  адланыр.  Щямин  ялифба 

графикасынын юйрянилмяси бу эцн сон дяряъя зярурудир (65, 119). 

Зярдцштцн  шяхсиййяти,  онун  вятяни  барядя  арашдырмалар,  щабеля 

абидянин  юзцндя  тцрк  мядяниййят  ващидляринин  системли  юйрянилмяси 

«Авеста»да  Азярбайъан  халгынын  пайыны  дягиг  мцяййянляшдирмяк 

цчцн  башлыъа  ъящятлярдяндир. «Дини  етигадларын  тядгиги  иля  мяшьул 

олан  мцтяхяссисляр  арасында  Зярдцшт  дининин  щарада  мейдана 

эялмясини мцяййянляшдирилмяси мцбащисяйя сябяб олан мясялялярдян 

биридир.  Бу  тядгигатчыларын  яксяриййяти  Азярбайъаны  зярдцшт  дининин 

мейдана эялдийи йер щесаб едирляр. Онларын ялдя етдикляри нятиъя даща 

инандырыъыдыр.  Орта  яср  мцяллифляриндян  Бялазури,  Йягуби,  Мясуди, 

Тябяри,  Ибн  Бялхи,  Ибн  Хордадбещ,  Ибн  Мискявейщ,  Йагут  Щямяви 

вя  башгалары  Азярбайъаны  зярдцштилийин  вятяни  щесаб  етмишляр. 

Зярдцштилярин дини китабларында да бу фикир тясдиг едилир» (65, 21). 

«Авеста»  дюрд  щиссядян  ибарятдир  вя  бцтцн  няшрлярдя  бу 

структур эюзлянилмишдир. 



Видевдат.  Бу  ад  мянбялярдя  сящвян  «Вендидад»  шяклиндя 

эетмишдир, илк мянбялярдя ися «Ви-даева датем» кимидир вя  «Дивляр 

ялейщиня ганун» шякилиндя баша дцшцлмялидир (67, 219). 

Бурада зярдцшт динин башлыъа тялябляри, бу динин мащиййяти, дини 

мярасимляри,  динин  дцшмянляри,  онлара  гаршы  мцбаризянин  зярурилийи, 

зярдцштилийин  ябядилийи  цчцн  мцбаризя  щядяфляри  барядя  бящс  олунур. 

Писликляри,  инсанлара  гаршы  эцнащлары  йумаг  цчцн  шяр  гцввяляря 

(дивлярин рямзиндя) щярб елан олунур. 



Йасна.  Йасна  гатлардан  ибарятдир.  Ещтимал  олунур  ки,  бу 

зярдцштцн  ситайиш  няьмяляридир.  Онларын 17-синин  Зярдцштцн  юзц 

тяряфиндян йазылдыьы ещтимал олунур. Бундан яввялки бюлмядя верилян 

дини тяляблярин бир чохунун тякрарына бурада тясадцф олунур. 



 

164


 Висперед.  Бцрада  зярдцштилийи  гябул  едян  адамын  аиля-яхлаг 

гайдалары,  давраныш  нормалары,  итаят  борълары,  щцгуглары,  хейиря 

кюмяйи вя с. мясяляляр яксини тапыр. 

Йештляр.  Инсанларын  мяняви  камиллийини,  бцтювлцйцнц,  сафлыьыны 

горуйан  дуалардан  ибарятдир.  Бу  дуаларын  щяр  бири  зярдцштилик 

танрыларына  хитабян  сюйлянилир  вя  онлар  цмумиликдя  Зярдцшт 

пантеонуну юйрянмяк бахымындан мараг доьурур. 

«Авеста»нын  Азярбайъанла  ялагядар  олмасы,  бурада  улу 

бабаларымызын  бу  вя  йа  диэяр  шякилдя  иштиракы  авесташцнаслыгда  йени 

факт дейилдир. Бунунла баьлы бир чох дяйярли мцлащизяляр мювъуддур. 

Бунлардан бири дя – Зярдцштя пейьямбярлик верилмяси инди даща ъидди 

факт  кими  арашдырылыр.  Тарихи  мянбяляр  Урмийа  йахынлыьындакы  Чеш 

кяндини  Зярдцштцн  вятяни  щесаб  едирляр.  Азярбайъан  чятин  бир  эцня 

дцшдцйц  вахтда  Фиридун  няслиндян  олан  Пуршясбин  бир  оьлу  олмуш, 

мцняъъимин  мяслящяти  иля  адыны  Зярдцшт  гоймушлар.  Ону  ушаг  икян 

ода атмышлар. Лакин од ону йандырмамыш, дар бир кечиддя гцввятли 

юкцз  ону  айаглары  алтында  горумуш,  мадйан  да  ону  щифз  елямиш, 

сонра гурда атмышлар. Гурдун аьзы гапанмышдыр. Отуз йашында она 

пейьямбярлик верилмиш вя Зярдцшт динини йаратмышдыр. 77 йашында юз 

ягидяси уьрунда дюйцшлярдя юлдцрцлмцшдцр. (65, 24). 

Азярбайъан  култроложи  ващидляринин  «Авеста»да  иштиракы  шяксиздир. 

Лакин бу, ейни заманда абидянин цмумиликдя йалныз бизя мяхсус милли 

зяминдя  йарандыьыны  сюйлямяйя  кифайят  гядяр  ясас  вермир.  Яски 

чаьларда тайфаларын даща сых мядяни-игтисади ялагяляринин щюкм сцрдцйц 

бир  шяраитдя  йаранан  «Авеста»да  Иран  халгларынын  милли-етник,  мяишят, 

адят-яняня вя саирля баьлы материаллар вардыр. Шцбщясиз ки, «Авеста»нын 

Азярбайъан 

дилиндя 

няшри 


бцтцн 

бу 


кими 

мясялялярин 

айдынлашдырылмасына  кюмяклик  эюстяръяк,  бурада  халгымызын  даща  яски 

тясяввцрляри  вя  эюрцшляри  барядя  даща  бцтюв  матариал  ялдя  едя 

биляъякдир. 

Зярдцшт  дцнйаэюрцшц  вя  яхлагынын  архасында 

инсаны  щейрятя  эятирян  гцдрятли  мифоложи  тясяввцрляр 

системи дайаныр. Онларын бядии щягигятляр шяклиндя яски 

инсан, дцнйа, щяйат, яхлаг, йашайыш барядя еля улу ягидяляря сюйкянир 

ки,  милли  йаддаш  ня  онлары  инкар  едя,  ня  дя  етинасызлыг  эюстяриб 

онлардан узаглаша биляр. 

Зярдцшт тясяввцрляриндя дцнйа вя инсан, яхлаг вя эюзяллик, щяйат 

вя йашайыш барядяки моделляр щягигятлярля хяйал арасында чарпазлашыр. 

Хейир  вя  шярин,  эюзяллик  вя  виранялийин  мцбаризясиндя  мифляр  системи 

йараныр, щяр бири дя табе олдуьу идеала хидмят едир. 

Зярдцшт 

мифляри 


 

165


Зярдцшт  мифолоэийасында  даим  бир-бири  иля  мцбаризя  апаран 

хейри,  о  бири  ися  шяри  тямсил  едян  ики  бюйцк  вя  гцдрятли  мифик  танры 

мювъуддур − Ащурямязда вя Ащрумайу. 

Ащурямязда  (Щюрмцз)  йерин,  эюйцн  йашайышын  йарадыъысыдыр. 

Ащура  (Щюмдар)  Мязда  ися  (аьыллы,  йаддашлы)  мянасында  баша 

дцшцлцр. 

Ащурямяздя  щаггында  «Авеста»да  дейилир  ки,  дцзлцйцн, 

щягигятин  йарадыъысы  кимдир?  Ким  эцняшя,  улдуза  йол  ачды?  Ким 

торпаг  вя  булуду  йаратды?  Ким  битки  вя  щейванат  алямини  йаратды? 

Эеъянин,  эцндцзцн,  сящярин,  Эцняшин  олмасы  цчцн  кимя  миннятдар 

олмалыйыг? Ялбяття, бунлдарын щамысынын йарадыъысы зярдцштилик мифик 

тясяввцрцндя Ащурямяздадыр. 

Зярдцшт  мифляринин  даиряси  эюрцндцйц  кими,  гядим  тцрк 

мифляринин даирясиндян эенишдир. Яэяр яски тцрк пантеону бизя ясасян 

йаддашларда,  мцяййян  гисми  ися  даш  китабя  вя  пяракяндя  йазылы 

мянбялярдя  эялиб  чатмышса  зярдцшт  мифляри  улу  «Авеста»да  якс 

олунмуш  вя  щямин  китаб  васитясиля  бу  эцнцмцзя  гядяр  эялиб 

чыхмышдыр.  Зярдцшт  мифляриня  дцнйанын  ян  гядим  китабяляриндя,  яски 

щинд,  Чин  мянбяляриндя  йцксяк  гиймят  верилмишдир.  Беля  бир  ъящят 

мараг  доьурур  ки,  гядим  оьуз  мифолоэийасында  эюрдцйцмцз 

системляр,  мотив  вя  мифик  сцжетляр  Зярдцшт  мифолоэийсында 

унудулмур,  тящриф  едилмир.  Яксиня,  зярдцштилик  щямин  ибтидаи  вя 

примитив  моделляря  мцраъият  едир,  онлары  йенидян  ишляйир.  Камил, 

системли  моделляр  йарадыр.  Бу  ъящятдян  тябиятин  дюрд  мцгяддяс 

цнсцрцнцн  йаранмасынын  Ащурямязданын  ады  иля  баьлы  мифик 

тясяввцрляри  мараг  доьурур.  Мясялян,  гядим  «Бундащишин»да 

щиссясиндя  дейилир: «Эюй  йаранандан  сонра  Ащурямязда  суйу 

йаратды, сонра торпаьы йаратды». 

Ащурямязда  мифизминдя  о,  йарадыъы  танрыдыр.  Бу  танрылыг 

сялащиййяти  силсиля  зярдцшт  мифляри  иля  шяртлянир  ки,  онларын  щяр  бири  бу 

эцн  зярдцштилийин  цмуми  мяна  вя  гайясини  дярк  етмякдя 

ящямиййятлидир. 

Яски 

оьуз 


мифолоэийасындакы 

космогоник 

тясяввцрляр  зярдцштиликдя  даща  эениш  вя  ящатялидир.  Эюй  вя  сяманын 

йарадыъысы  олан  Ащурямязда  «Бундащишина»да  эюстярилдийи  кими, 

ейни  заманда  щярякят  едян  вя  щярякят  етмяйян  улдузлар 

йаратмышдыр.  О,  Айин,  Эцняшин  дя  йарадыъысыдыр.  Зярдцшт  мифик 

тясяввцрцня  эюря  Ащурямязда  эюйц  йарадандан  сонра  орада 12 

щярякят етмяйян улдуз йерляшдирди. Сонрадан 12 бцръ мифини йарадан 

щямин  тясяввцря  эюря  онларын  цзяриндя  дюрд  нязарятчи  гойур. 

Зярдцшт  мифик  тясяввцрляриндя  Ай,  Эцняш  вя  онларын  идаря  едилмяси 



 

166


системлидир.  Щямин  тясяввцрлярдя  йаьышын  йаьдырылмасы,  булудун 

йаранмасы, Эцняшин чыхмасы вя с. барядяки мифляр юз дольунлуьу вя 

бцтювлцйц иля сечилир. 

Зярдцшт  мифолоэийасында  «Илк  инсан – Гайамартдан  яввял  о, 

Юкцзц йаратды, сонра Гайамарты. Онларын тохумуну ися ишыг вя рц-

тубятдян  (щава  вя  судан)  ялдя  етди.  Йаранан  тохум  Юкцзцн  вя 

Гайамартын  бядяниня  гойулду  ки,  онлар  юляндян  сонра 

бядянляриндян инсан ювлады эюйярсин» (67, 25). 

Зярдцшт  мифолоэийсында  Гайамарт  мифи  хцсуси  йер  тутур. 

Ййухарыда  дейилдийи  кими,  Ащурямязда  (Щюрмцз)  дцнйада  алтынъы 

Гайамарты  йаратмышдыр.  Зярдцшт  мифик  тясяввцрцндя  инсанын 

йарадыъысы  олан  Гайамарт («Авеста»да  Гайа-Мартан  адланыр)  илк 

дяфя  Ащурямязданан  сясини  ешидиб  чала  дцзялдир,  торпагда  якмяк 

цчцн  тохум  йарадыр.  Бир  сыра  башга  мянбялярдя  о,  инсанын  протипи 

кими верилир. 

Зярдцшт  мифолоэийасына    эюря  инсан  ъцтц  (гадын  вя  киши) 

Гайамартын  тохумундан  тюрямишдир.  Ащроманйу  (Ящриман) 

тяряфиндян  юлдцрцлян  Гайамарт  юлян  заман  тохум  гойуб  юлцр  вя 

щямин  тохумун  бир  щиссяси  спандармат  (торпаг)  тяряфиндян 

унудулур  вя  гырх  ил  торпагда  галыр.  Гырх  илдян  сонра  Марти  вя 



Мартийапаг  торпагдан  эюйяриб  чыхыр.  Ащурямязда  онлара  дейир  ки, 

сиз йер цзцндя инсан ювладыны йарадаъаг вя ямин-аманлаг кешийиндя 

дайанагъагсыныз.  Сонракы  мифик  тясяввцрлярдя  Гайамарт  мцхтялиф 

шякилдя тясяввцр едилир. Фирдовсинин «Шащнамя»синдяки Кяйумярс дя 

мяншя етибариля щямин эюрцшлярля баьлыдыр. 

Зярдцшт мифолоэийасында мараг доьуран мифик образлардан бири 

дя  Ащро  Манйудур  (Ящримяндир).  О,  шяр  аллащы,  бцтцн  писликлярин, 

хястялик вя нифагларын тюрядиъисидир. Гядим мянбялярдя дейилир ки, о, 

шярин  тюрядиъиси  олдуьуна  эюря   йерин алтында,  гаранлыгда  сахланылыр. 

Ащурамязданын  ишыглы  дцнйайа  сащиб  олмасыны  Ащро  Манйу 

истямирди. Она эюря дя о, гаранлыг дцнйадан чыхыр ки, Ащурамязданы 

юлдцрсцн.  Лакин  Ащро  Манйу  Ащурамязда  нуру  гаршысында  аъиз 

галыр,  гачыб  гаранлыг  дцнйада  эизлянир.  Чохлу  инсана  бянзяр  дивляр 

йарадыб ишыглы дцнйайа эюндярир ки, инсанлары фялакятя, давайа, нифага 

салсын.  Ащурамязданын  сцлщ  тяклифини  Ащро  Манйу  рядд  едир. 

Ащурамязда  ахырда,  доггуз  мин  (бязи  пящляви  йазыларында  он  ики 

мин) иллик дювр тяляб едир. Бунун биринъи цч мин или Ащура Мязданын 

там  щюкмдарлыьы,  цч  мин  ил  гарышыглыглы  дюврц  олаъаг.  Ахырда  ися 

хейир  тянтяняси  башлайаъаг.  Зярдцшт  мифолоэийасында  Ащра  Манйу 

(Ящриман) иля баьлы мифляр дя эениш йайылмышдыр (45,227). Онларын бир 



 

167


чохунда гисмян сонракы мцнасибятляр яксини тапмышдыр. 

Зярдцшт  мифляри  ичярисиндя  Анащидля  баьлы  мифляр  дя  вардыр. 

Анащидин  ады  «Авеста»да  Арди-Сура-Анащидадыр.  О,  сулар 

илащясидир,  улдузлар  арасында  йашайыр.  Дюрд  ат  гошулмуш  арабада 

инсана зяряр вуран гцввяляри мящв едир. 

Анащид барядяки мифлярдя онун танрылыг, дювлят, тябият вя инсан 

няслинин  артмасына  гайьы  эюстярмяк  сялащиййятини  дашыйыр.  Онун  аь 

билякляри  билярзикля  бязянмиш,  айаьында  гызыл  айаггабы,  яйниня  гызыл 

иплярля тикилмиш хялят эейинмишдир. 

Анащид  йер  цзцндя  ювладсызлыьын  эцман  йери,  инсан  няслинин 

бюйцк щимайячиси щесаб едилир. 

Зярдцшт  мифляри  ичярисиндя  йедди  ясас  мялакядян  бири  олан 



Исфяндярмязля  баьлы  мифляр  дя  диггяти  ъялб  едир.  Онун 

Ащурамузданын  гызы  олмасы  эцман  едилир.  О,  эюзяллик  вя  абадлыг 

илащяси иди. Йяштлярдя онунла баьлы мифляр цстцнлцк тяшкил едир. Щятта 

Исфяндирмазын  адына  кечирилян  байрамын  мартын 5-дя  зярдцштиляр 

тяряфиндян Гадынлар байрамы кимигейд едилдийи дя мялумдур. 

Исфяндярмязин  севимли  эцлц  Бидмишик  иди.  Новрузда  ачылан  бу 

эцл  щамынын  севимлисидир.  Мифик  мятнлярдя  Бидмишикля  Исфяндярмяз 

арасындакы охшарлыглардан да бящс олунур (65, 49). 

Зярдцшт  мифолоэийасында  див,  ит,  хоруз  эюрцшляри  иля  баьлы 

мцхтялиф  мифляр  эениш  йер  тутур.  Цмумиликдя, «Авеста»нын  щяр  бир 

бюлмяси мифлярля зянэин олуб улу яъдадларымызын дцнйа, инсан, щяйат 

вя мяишятля баьлы чохъящятли сащяляри ящатя едир. 

Зярдцшт  мифоложи  дцшцнъясинин  бир  чох  деталы  сцжет,  мотив,  айин 

вя  етигады  Азярбайъан  тцркляринин  мифоложи  моделиндя  юзцнц 

горуйуб сахлайа, йахуд онлара тясир эюстяря билмишдир. 

Тяхминин мин дюрд йцз илдян артыг бир дюврдя бцтцн ъидди-ъящди 

иля  юзцнцн  тцркцн  дцшцнъясиндя  щаким  мювгейини  бярпа  етмяйя 

чалышан ислам дцнйаэюрцшц, мифолоэийасы вя фялсяфяси дя нцфузедиъилик 

имканындан  кянарда  галмамышдыр.  Гцдрятли  бир  мифолоэийа  кими 

онун  тцрк  мифоложи  моделиня  тясирини  юйрянмяк  цчцн  щяр  шейдян 

яввял  ислам  мифолоэийасынын  структуруна,  еркян  йарадыъылыг 

гайнагларына  вя  Мящяммяд  пейьямбяр  ялейщисялама  назил  олун 

сонунъу сяма китабы «Гурани-Кярим»ин башлыъа мцддяаларына нязяр 

йетирмяк лазымдыр. 

Бцтцн  ибтидаи  цслублар,  сцжетляр, 

мотивляр,  жанр  системляри  вя  бядии 

моделляр  даими  тякамцлдядир.  Шифащи 

сюз дя йени-йени эюрцшляр, айин, етигад 



Азярбайъан  

мифолоэийасы вя ислам  

мифоложи гайнаглары 

 

168


вя  тяригятляр  зямининдя  беля  бир  инкишафда  олмушдур.  Тцрк 

тайфаларынын  бу  типли  эюрцш  вя  дцнйаэюрцшляринин  ян  бюйцйц  Ислам 



дцшцнъяси иди. 

Мин  дюрд  йцз  илдян  артыг  бир  дюврдя  исламы  гябул  едян 

Азярбайъан  тцркляри  щямин  ютян  тарихи  заман  ярзиндя  тябии  ки, 

мцсялман  мядяниййятинин  ян  яхлаги  вя  ибрятамиз  ъящятлярини  гябул 

етмякля,  ейни  заманда  ислам  мифоложи  дцшцнъясини  дя  мянимсямиш, 

милли  йаддашда  гядим  тцрк  моделляри  вя  зярдцшт  мифизми  иля  йанашы 

ислам мифоложи дцстурларына да йийяляня билмишдир.  

Тцрк мифоложи системиндя яслиндя чох кяскин реконструксийалара 

сябяб олан бу йарадыъылыг просесиндя яввялки гядим тцрк вя зярдцшт  

моделляри  мцщафизя  едилмякля  йени  ислам  миф  формулалары    бюйцк 

сцрятля тцркйн адят-яняня вя ритуал дцнйасына еляъя дя миф йаддашына 

трапфер едилирди. 

Ислам  мифолоэийасынын  бцтцн  бу  хцсусиййятляри  барядя 

данышмаздан яввял яряб дцнйасы  ъоьрафи районуна, бурада йашайан 

етносларын тарихи мяскунлашма, етик-етник, мяишят шяраитиня мцхтясяр 

нязяр салмаг ваъибдир. 

Яряблярин  «Ъязирят-цл-яряб»  Яряб  йарымадасы,  Иранлыларын  вя 

тцрклярин  ися  «Ярябистан»  адландырдыглары  бу  юлкя,  гярбдян  вя 

ъянубдан даьларла ящатя олунан Иран кюрфязи вя Фярат чайы вадисиня 

маили йайладан ибарятдир. 

Ярябистан  тябии  шяраитиня  вя  иглиминя  эюря  ики  щиссяйя  айрылыр  –

Тищаня вя Няъд. 

Сяудиййя  Ярябистанында,  Гырмызы  дянизин  сащилиндя  мцгяддяс 

Щиъаз йерляшир. Мяккя вя Мядиня шящярляри ися  дцнйада таныныр. VI 

ясрин сону, VII яввялляри бир иътимаи-игтисади формасийа диэяри иля явяз 

едиляркян, дцнйанын ики гцдрятли империйасы –Бизансла Сасани Иранын 

мцнасибятлярини  кяскинляшдирир.  Тювратда  (Библийада)  дейилир  ки, 

ярябляр Ибращим пейьямбярин няслиндян тюрямишляр. Шималда йашайан 

яряблярин улу бабасы Исмайыл, ъянубдакыларын яъдады ися Бяни-Гящтан 

иди (68, 131). 

Ярябляр  исламдан  яввял  няйя  ситайиш  едирдиляр?  Онлар  арасында 

Айа  вя  танрылара,  щабеля  Эцняшя  вя  илащяляря  ситайиш  эцълц  иди. 

Бцтпяряст ярябляр Лат, Яссар, Син, Щобял (Щцбял), Вядд, Узза вя с. 

бцтляря  ситайиш  едирдиляр.  Щиъазда  вя  Щяъддя  динин  ясас  ъящяти 

бетилляря (сами дилляриндя «Аллащын еви, мянзили» мянасында ишлядилян 

«бейт-ял»  сюзцндяндир)  ситайишдян  ибарят  иди.  Бетилляря,  йяни  дик 

гойулмуш  дашлара  пярястиш  едянляр  вахташыры,  йазда  вя  пайызда 

мярасимляр  дцзялдиб  бетил  ятрафында  дювря  вурур  вя  она 



 

169


сцртцнцрдцляр  ки,  дашын  ичиндяки  гцввянин  бир  щиссяси  онлара  кечсин. 

Чох вахт бетилляря гоша-гоша ряст эялмяк олур (мяс: Исаф-Наиля, Лат-

Узза)  ки,  бу  да  дуализм  яламятидир;  сонралар  ислам  дини  юзцнцн  ян 

сярт монотеизмини бу дуализмя гаршы гойаъагдыр (69,25). 

Тарихчилярин йаздыьы кими, о дюврдя гябилянин ясас щиссяси оьлан 

ушаьы  чох  олан  аилядян  ибарят  иди:  беля  бир  аиля  башга  аиляляри  юз 

башчысынын  (шейхин)  щюрмят  вя  етибарыны  гябул  етмяйя  вя  онун 

ятрафында  бирляшмяйя  мяъбур  едирди.  Бядяви  гябиляляри,  малдарлыг, 

овчулуг, алыш-вериш, щямчинин басгынчылыгла да мяшьул олурдулар. Бу 

басгынлар  гоншу  гябиляйя  щцъум  едиб  мал-гараны,  бир  чох  щалларда 

ися  щятта    гадын  вя  ушаглары  гачыртмагдан  вя  сонра  онлары  азад 

етмяк  цчцн  пул  алмагдан  ибарят  иди.  Мцщарибядя,  басгынларда 

иштирак  етмя  габилиййятиня  малик  олмайанлары,  гызлары  вя  гоъалары 

мящв  етмяк  онларда  ади  бир  щяйат  сайылырды.  Онлар  «аьыз»  щесаб 

етдикляри гыз ушагларыны дири-дири торпаьа басдырырдылар. 

Ислам мифолоэийасы юз дярин кюкляри иля Шярг халгларыны яски адят 

вя яняняляри иля баьлы олуб цмуммцсялман мядяниййяти адлы йетэин 

бир  мядяниййят  йаратмышдыр.  Бу  мядяниййятин  исламдан  яввялки 

гатлары,  лайлары  да  вар.  Мящз  онлар  ислам  мядяниййятинин  тамлыг, 

бцтювлцк  мащиййятини  доьурмуш,  Шяргдя  эениш  йайылмыш  илк  инсан 

анламы иля баьлы чарпазлашмышдыр. Ислам мифолоэийсынын бир гцтбцндя 

гядим  Шярг,  щинд,  яряб  мядяниййяти  гайнаглары,  яски  тцрк 

мядяниййяти  моделляри  дайанырса,  диэяр  гцтбцндя  цмумудцнйа 

мифолоэийасы  цчцн  яняняви  олан  од,  су,  йел,  торпаг  вя  инсанларын 

тюряниши вя йашайышыны шяртляндирян мифляр системи дурур. Она эюря дя 

ислам  мифолоэийасындан  данышаркян  онун  яски  гатларыны  щяля 

Мящяммяд  пейьямбярин  дцнйайа  эялмясиндян  яввялки  дюврцн 

тясяввцрляри  иля  баьлы  олдуьуну  унутмаг  олмаз. «Гурни-Кярим»ин 

назилиндян  хейли  габаг  мцсялман  мифолоэийасынын  бир  сыра  яняняви 

силсиля  миф  сцжетляри  эениш  йайылмышды  ки,  онлардан  бири  дя  Кябя 



мифизмидир

Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin