Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə25/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   53

Новруздан сонракы 

няьмяляр 

 

250


Буну ешидян гыш цч эцн боръ алыб гарыны оьлагларыны гырыр. «Гары 

иля  Мартын  дейишмяси»  ады  иля  гейдя  алынмыш  щямин  мятнин  ясас 

мотиви дя еля бундан ибарятдир. Дейишмяни олдуьу кими веририк: 

Гары 

             Март 

Ай оьлаьым, 

Буйнузлу 

Оьлаьым. 

Бешди-бешди, 

Чыхды йаза, 

Гыллары 

Оьлаьым. 

Шешди-шешди, 

Пайыз цстц 

Дцнян он бешди, 

Беш олду, 

Бу эцн бешди, 

Йаз эялди 

Бешди, бешди. 

Он беш олду. 

Апрелдян 

Буйнузу 


Боръ алмышам, 

Беш-беш олду. 

Нянямя гонаг 

Гыллары 


Галмышам. 

Шеш-шещ олду.  

Быьларымдан 

Март эюзцня 

Буз-бузу, 

Бармаьым, 

Чякдим 

Чыхды йаза 



Йер цстя бузу. 

Оьлаьым. 

Гырдым ондан 

Эялди, кечди 

Чох гузу. 

Заманын, 

Буйнузум 

Ютдц юмрц,         

Бешди-бешди 

Саманын. 

Гылларым 

Март эюзцня 

Шешди, 

Бармаьым,  



Шешди. 

Чыхды йаза 

Нянямя 

Оьлаьым. 



Чорму кечди?! 

Йазын эялмясиня севинян гарынын шадлыьы узун чякмир. Боз март 

йенидян  цзцнц  эюстярир,  гарыны  чятинлийя  салыр,  саман  цчцн  боръа 

эюндярир: 



Гары: 

Ялдян алды 

Пайыз цстц 

Йорьаным,  

Беш олду. 

Дярдя дцшдц 

Йаз эялди 

Оьлаьым 


Он беш олду. 

Боръа эетдим 

Гуйруьу 

Самана.  

Беш-беш олду 

Пислик галды 

Гыллары 


 

251


Йамана,  

Шеш-шеш олду. 

Март эюзцня 

Март эюзцня 

Бармаьым. 

Бармаьым, 

Чыхды йаза,  

Чыхды йаза 

Оьлаьым. 

Оьлаьым... (13, 122) 

Март  гарынын  инамыны  гыра  билмир.  Онун  оьлаьыны  юлдцрся  дя, 

гары оьлагларынын артаъаьына инаныр. 

Мювсцм  мярасими  няьмяляри  халгын  еркян  мяишят  щяйатында 

мцщцм йер тутмушдур. Инди мцхтялиф фясиллярдя айры-айры щадисялярля 

баьлы  йаранан  бу  нцмуняляр  чох  мцхтялиф  айин,  етигад  вя 

тясяввцрляри якс етдирмишдир. 

Илин  мцяйян  фясилляриндя  халгын  бирэя  ямяйини  йекунлашдыран, 

йени  ямяк  мювсцмцнцн  башланмасыны  тяряннцм  едян  няьмяляр  дя 

сонрадан мювсцм няьмяляри иля гайнайыб-гарыш-мыш вя тцрк тайфалары 

илин  ики  мювсцмцндя – йазын  эялиши,  йени  ямяк  мювсцмцнцн 

башланмасы  вя  мящсул  йыьымынын  баша  чатмасы  иля  баьлы  даща 

тянтяняли мярасимляр кечирмишляр. 

Даща  гядимлярдя  тябиятин  ойанмасына  хошбяхтлик  вя  сяадят 

рямзи кими бахан инсанлар йазын эялиши, щаваларын истиляшмяси, тябиятин 

йенидян  ъанланмасы  вя  йашыллашмасы  иля  баьлы  силсиля  няьмяляр 

йаратмышлар.  Бу  мярасимляр  сонралар  айры-айры  эюрцш  вя  етигадлары, 

айинляри  йашадан  васитяляр,  амилляря  чеврилмиш  вя  нисбятян  сонралар 

Новруз мярасими ятрафында ъямляшмишдир. 

 

Шифащи  поезийамызда  халгын  эцндялик 



мяишяти  иля  баьлы  няьмяляр  хцсуси  йер  тутур. 

Бу няьмяляр инсанын щяйатында баш верян ян 

мцщцм  щадисялярля  ялагяляндирилмиш,  халгын 

севинъини,  фярящини,  арзусуну  вя  кядярини  ифадя  етмишдир.  Халг 

йарадыъылыьында  эениш  йайылмыш  мяишят  мярасими  няьмялярини 

тяхминян  ашаьыдакы  кими  гурашдырмаг  олар:  Доьумла  баьлы 



няьмяляр; Адгойма мярасими няьмяляри; Той няьмяляри; Аьылар. 

Бу няьмялярин яксяр гисми унудулуб эетмиш, бир чоху ися айры-

айры  мярасим  няьмяляри  иля  чарпазлашмышдыр.  Заман  кечдикъя  бу 

мярасимляр дя халгын щафизясиндя йени-йени фолклор жанрлары ичярисиндя 

ярийиб  мцяййян  изляр,  елементляр  вя  цнсцрляр  шяклиндя  бизя  эялиб 

чатмышдыр. 



Доьумла баьлы няьмяляр. Халг поезийасында юваладсызлыгла баьлы 

яняняви  сцжет  доьуму  мцяййянляшдирмиш,  халг  доьумла  баьлы 

мцхтялиф  няьмяляр  йаратмышлар.  Бу  няьмялярдя  анайа  саламатлыг 

Мяишят мярасими 

няьмяляри 


 

252


арзусу,  ушаьын  саьламлыьы,  онун  варислик  тахтына  йийялянмяси,  нясля 

чякмяси,  атайа  охшамасы  вя  с.  тяряннцм  едилмишдир.  Доьуш 

няьмяляринин ясас ифачылары халг мамачалары олмушдур. Бу няьмяляр 

ясасян,  доьум  заманы  ананы  сакитляшдирмяк,  она  цряк-диряк 

вермяк,  ейни  заманда  ушаьы  ращат  эютцрмяк  арзулары  иля  баьлы 

олмушдур: 

Санъылары эяляр-эедяр,           Оьланым даьдан дцшяр,      

Аталар эцляр эедяр,                 Ормандан, баьдан дцшяр. 

Няняляр нянни гойар      вя йа    Ата юз  овун овлар 

Нявясин бяляр эедяр.               Эцл балам ъандан дцшяр. 

                          

                             Йахуд: 

Чыхар мыхдан яляйин, 

Йахын эятир бяляйин. 

Бир дя эцъ вер, наз гызым, 

Гылчы галыб кяляйин. 

Доьумла  баьлы  мярасим  няьмяляри  ичярисиндя  аьылар  да  вардыр. 

Бунлар ися доьуш заманы бядбяхт щадися баш вердикдя (йа ана, йа да 

доьулан кюрпя вяфат етдикдя) мамача, ана, няня, гайынана, баъы вя 

йахын адамлар тяряфиндян охунур: 

Гушум гачды тцлякдян,             Эюрмяди лала даьы. 

Голум дцшдц билякдян,             Чох эязди лала даьы.  

Эюр башыма ня эялди.    вя йа   Йаралар кечиб эедяр, 

Чярхи дюнмцш фялякдян.          Саьалмаз бала даьы (31, 22) 

Кюрпяни  язизлямя,  охшама  иля  баьлы  няьмяляри  доьум 

няьмяляриня  аид  етмяк  олмаз.  Доьум  няьмяляри  ананын  щамилялик 

дюврцндя  башлайыр,  доьуб  гядяр  гуртарана  гядяр  ифа  едилир.  Халг 

ичярисиндя  беля  няьмяляр  бу  эцн  дя  йашамагдадыр.  Онларын  эениш 

шякилдя топланмасы бюйцк ещтийаъ вардыр. 

Адгойма  мярасими  няьмяляри.  Шифащи  поезийамызда  адгойма 

мярасиминин  мцхтялиф  мярщяляри  вардыр.  Бу  мярщяляляр  айры-айры 

айинляр  вя  етигадларла  яламятдардыр.  Мялумдур  ки,  оьуз  тайфалары 

ичярисиндя  доьулан  ушаг  щядди-булуьа  чатана  гядяр  адсыз  йашамыш, 

«Китаби-Дядя  Горгуд»да  изляри  чох  гцв-вятли  шякилдя  мцщафизя 

едилмиш  бу  яняняйя  эюря  ушаьа  мцяй-йян  йашда  эюстярдийи  иэидлийя 

эюря ад верилярмиш. «Дирся хан оьлу Буьаъын бойу»нда дейилир:  


 

253


«Дирся  ханын  оьлу  он  беш  йашына  эиряндя  йолдашлары  иля 

мейданда ойнайырды. Бирдян Байандур ханын цч кишинин кюмяйи иля 

апарылан буьасы мейдана эирир, йолдашлары гачыр. Дирся ханын оьлу ися 

буьа  иля  вурушур  вя  буьаны  йыхыб  онун  башыны  кясир.  Оьуз  бяйляри 

ушаьын  дюврясиня  топлашырлар.  Дейирляр  ки,  Дядям  Горгуд  эялиб  бу 

оьлана ад гойсун. Дядя Горгуд эялиб Дирся хана дейир: 

- Щей, Дирся хан!                       Миняр олсун – щцнярлидир... 

Олуна бяйлик веряли                 ...Чийни гушлу ъцббя дон  

Тахт верэил – ярдямлидир.           верэил бу оьлана 

Бойну узун бядой ат верэил     Эедяр олсун – щцнярлидир.  

                   (бу оьлана)     

Байандур  ханын  аь  мейданында  бу  оьлан  ъянэ  етмишдир.  Бир 

буьа  юлдцрмцш.  Сянин  оьлун  ады  Буьаъ  (хан)  олсун.  Адыны  мян 

вердим, йашыны аллащ версин, – деди» (32, 129). 

Халг  ичярисиндя  адгойма  мярасими  заманы  мцхтялиф  няь-

мялярин охундуьу да мялумдур. Сонрадан бу няьмялярин бир гисми 

дини бойаларла бязядилмиш, лакин ушаьа хошбяхтлик арзусу няьмялярин 

ясас мащиййятини тяшкил етмишдир (5, 123). 

Тцрк тайфалары ичярисиндя адгойма цмумиликдя мцхтялиф инаъ вя 

етигадларла  баьлы  олмушдур.  Щяр  бир адын  юзцнямяхсус  мяна чалары 

олдуьуну  кими,  ушаглары  йад  рущлардан,  аллардан  горумаг  цчцн 

гойулан ейбяъяр адларын да йаранма тарихи вя сябябляри вардыр. Дини 

эюрцшлярля  ялагядар  гойулан  адлар  нисбятян  сонракы  дюврлярля 

баьлыдыр. 



Той няьмяляри. Мяишят мярасими няьмяляринин бюйцк яксяриййяти 

той  няьмяляридир. «Бу,  чох  гядимдян  башлайараг  ян  шян,  шух,  эур 

кечирилян  мяишят  мярасими  олмушдур.  Той  мярасими  башдан  айаьа 

гядяр  мащныларла  мцшайят  олунур» (3, 83). Тойла  баьлы  няьмяляр 

гыза  нишан  верян  няьмялярдян  башлайыр.  Беля  нцмунялярдя  гызын 

эюзяллийи,  ясли-нясли,  сядагяти,  евдарлыьы,  иэидлийи  тяряннцм  едилир. 

Гызэюрмя  вя  йа  гызсечмя  халг  ичярисиндя  ясасян  гышда,  бош  вахтда 

яйлянъя  кими  кечирилян  ойунлар,  йазын  эялиши  иля  баьлы  кечирилян 

мярасимляр,  айры-айры  той  шянликляриндя  кечирилян  ат  чапма,  гылынъ 

ойнатма, гуршаг тутма тамашалары заманы олмушдур. 

Мялумдур  ки,  ачыг  щавада  кечирилян  кяндирбаз  тамашаларына, 

шябищ  ойунларына,  мейдан  тамашаларына  бахмаг  цчцн  эялян  гыз-

эялинляр  щалай  вуруб  бир  тяряфдя  дайанардылар.  Онлара  бахмаьа 

чыхан ъаванлар эюзалты етдийи гызлары ат чапмаг, гылынъ ойнатмаг иля 

юзляриня ъялб етмяйя чалышырдылар. Бяйянилян гыза алма атыларды. Гызын 


 

254


алманы  яйилиб  йердян  эютцрмяси  разылыг  яламяти  щесаб  олунарды. 

«Китаби-Дядя Горгуд»ун «Гантуралы», «Бамсы Бейряк» бойларында 

даща  гядимлярдя  халг  арасында  гыз  сечмянин  даща  гядим  яняняляр 

олдуьу юзцнц эюстярир. 

Наьыл  вя  дастан  йарадыъылыьында  той  няьмяляринин  вя 

цмумиликдя  той  мярасимляринин  чох  мцхтялиф  изляри  мцщафизя 

едилмишдир. 

Той мцхтялиф мярщялялярдя олур. Щяр мярщялянин юзцня мяхсус 

няьмяси,  тярифи,  мащнысы  вардыр.  Онларда  мцхтялиф  айин,  етигад  вя 

эюрцшляр якс олунмушдур. 

Нишандан  сонра  гыз  вя  оьлан  евиндя  «тойгабаьы  мащнылар» 

охунарды.  Бу  мащнылар  ичярисиндя  «Йар-йар»  мащнылары  хцсусиля 

сечилир: 

Гызылэцлцн дястясийям, йар-йар, 

Баъыларын бястясийям, йар-йар. 

Гоншу мяни хябяр алса, йар-йар, 

Дейин йарын хястясийям, йар-йар. 

Хор: 


Анамын биръясийям, йар-йар, 

Инъилярин инъисийям, йар-йар, 

Гызылэцлцн гючясийям, йар-йар. 

 

Киприйимдя йаш эиля, 



Мещ дцшдц гызылэцля. 

Ай йар, аты йящярля 

Дур эедяк гайным эиля. 

Хор: 


Баъыларын бястясийям, йар-йар, 

Гызылэцлцн дястясийям, йар-йар. (47, 55) 

Оьланла  гызын  нишанлы  олдуьу  дюврдя  охунан  мащныларда 

онларын бир-бириня мещрибанлыьы, етибары, сядагяти тяряннцм едилир. Бу 

ъящятдян «Ай эцлцм, машаллащ», «Ляли гурбанын олум», «Нар-нар», 

«Бала  йар  мяням,  мян», «Ай  эцлцм  нанай», «Аста  чал  сазданы», 

«Юрпяйи ала, йериши сона» вя с. няьмяляр диггяти ъялб едир. 

Нишанланмыш  эянълярин  тойу  эеъикяндя  байрамларда  оьлан 

адамлары хонча тутуб гыз евиня эедярдиляр. Адятян Новруз барамы 

мцнасибятиля  байрам  хончалары  апарыларды.  Б.Шащсойлу  йазыр: 



 

255


«Байрам  эцнляри  оьлан  тяряфи  гызэиля  эетмяк  цчцн  хцсуси  щазырлыг 

эюрцр.  Чяршянбя  ахшамы  шяля  вя  хонча  тутуб  гыза  байрам  пайы 

эюндярирляр.  Хончада  бир  аиляйя  кифайят  едян  дцйц,  бир  ъцт  гуш 

(тураъ,  чюл  юрдяйи,  гашгалдаг  вя  с.),  ширни,  алма,  фындыг  гойурлар. 

Хончада  балыг  щюкмян  олмалыдыр.  Балыьын  аьзына  кечмишдя  щил 

гойардылар. Щазырда цзцк гойурлар. Новруз байрамы хончалары даща 

тямтяраглы  олур.  Бяй  оьланын  адына  щазырланан  хончайа  дцйц, 

хурма,  гайсы,  кишмиш,  мярасим  йемякляри  вя  гырмызы  алма  гойулур. 

Байрам хончасы иля бирликдя гыз цчцн байрам палтары (гыз ата евиндя 

ону  эейиня  биляр),  цзцк,  ширнийат,  ятир,  айаггабы  апарылыр.  Байрам 

вахты  йахын  гощумлар  да  мярасимя  уйьун  хонча  тутурлар. 

Хончаларын  цстцнц  щюкмян  гырмызы  кялаьайы  вя  йа  шалла  юртцб, 

мащны дейя-дейя гызэиля апарырлар» (33, 22). 

Байрам  хончаларында  щяр  бир  районун  юзцнямяхсус  милли 

ширниййаты  гойулур.  Мясялян,  хончайа  дцйц,  гуш  яти,  гашгалдаг, 

юрдяк вя с. гоймаг яняняси Лянкаран-Астара зонасы цчцн сяъиййяви 

олмушдур. Хончайа гуру вя йа йаш балыг гоймаг дяниз вя чай сащили 

яразисиндя  йашайанлар  цчцн  даща  янянявидир.  Щяр  бир  районда 

мярасим  ширниййаты  вя  цмумиййятля,  Шярг  цчцн  яняняви  олан 

ширниййат,  щабеля  пцстя,  бадам,  набат  вя  с.  байрам  хончаларыны 

бязяйир.  Хонча  апараркян  оьланын  баъылары,  гощумлары  мараглы 

няьмяляр  охуйур.  Бу  няьмялярдя  эялиня  хошбяхтлик,  бяхтявярлик, 

мещрибанлыг, оьлан вя гыз анасы олмасы кими хош арзулар ифадя едилир: 

Кятан кятана гурбан, 

Аь алма, гызыл алма 

Кятан сатана гурбан. 

Хончайа дцзцл алма. 

Лямдя йерин сярмишям, 

Билсяйдим йар эюндяриб 

Йалгыз йатана гурбан. 

Сахлардым йцз ил, алма. 

Йахуд: 


Гардаш овуна эедяр, 

Гардаш, адына гурбан, 

Бахар бойуна эедяр, 

Алма, дадына гурбан. 

Бу байрамын хончасы, 

Сяни йалгыз йемярям, 

Гардаш тойуна эедяр. 

Эцл адахлына гурбан (47, 57) 

 Нишантахты. Тойун щялледиъи мярщяляляриндян бири нишантахтыдыр. 

Нишантахтыда – гызла  оьланын  адахлылыьыны  рясмиляшдирян  мярщялядян 

сонра  гыз  цчцн  башга  елчи  эялмяз,  щамы  гызын  тойуну  эюзляр. 

Нишантахма  щяфтянин  уьурлу  эцнляриндя – икинъи  вя  дюрдцнъц 

эцнлярдя  олур.  Оьланын  евинин  йахын  адамлары  кичик  щядиййялярдян 

дцзялдилмиш  хонча  тутар,  хончайа  шал,  бир  палтар,  цзцк  ширнийат  вя 



 

256


хяна  гойарлар.  Бир  чох  йерлярдя  хончада  гырмызы алма  вя  эцзэц  дя 

олур (50, 41). 

Губада  кечирилян  той  шянликляриндя  милли  ширниййат  ичярисиндя 

бцкмя  вя  пахлава  мцщцм  йер  тутур.  Шякидя  ися  мяшщур  йерли 

ширниййат олани Шяки щалвасы хончайа гойуларды.  

Гыз  щяйятиня  дахил  оланда  нишан  эятирян  гадынлардан  талеъя 

йарымышы, ян уьурлусу дейярди: 

 

Хончайа дцздцк ноьулу, бадамы, 



Мцбаряк олсун эялининин гядями...   

Айры-айры  районларда  нишан  ахшамы  охунан  няьмяляр  мцхтялиф 

олмушдур.  Бир  сыра  няьмялярдя  бяй,  эялин  тяриф  олунмуш,  гайыната, 

гайын, балдыз щаггында хош сюзляр дейилмишди: 

Яъяб шалым эцллцдцр,  

Дярмишям ширин нары, 

Ортасы бцлбцллцдцр. 

Ширин дейярляр йары. 

Гардаш, адахлын эюрдцм, 

Щамыдан ширин олар 

Яряб ширин диллидир. 

Кичик гардашын йары. 

 

Шалы шала баьлар эедяр, 



Ай гыз, нишанын эялир, 

Эцлц шала баьлар эедяр. 

Гырмызы шалын эялир. 

Оьланын баъылары 

Дур йцйцр  ейванына 

Нишана баьлар эедяр. 

Балдызын, ъанын, эялир (33, 41) 

Нишантахтыдан  сонра  тойун  кичик  мярщяляляри – гыз  вя  оьлан 

шянликляри башланыр. Гыз эюрмя, эяляъяк бяйи йолдаш-лары иля гыз евиня 

гонаг чаьырмаг вя с. шянликляр кечирилир. 

Той  мярасими  няьмяляри  гядим  тцрк  тайфаларынын  тарихи  бирлик 

просесиндя  йаратдыьы  няьмялярдяндир.  Заман  кечдикъя  онларын  бир 

чоху  унудулмуш,  она  етник  хцсусиййятлярля  баьлы  мцяййян  ялавяляр 

едилмишдир. 

Той  бязян  цч  эцн – цч  эеъя,  йедди  эцн – йедди  эеъя  чалынырды. 

Наьылларда тез-тез раст эялдийимиз гырх эцн – гырх  эеъя яслиндя рямзи 

мянада  ишлянмишдир.  Яэяр  бу,  бир  тяряфдян 40 рягяминин  сяадят 

рямзи олмасы иля ялагядардырса, диэяр тяряфдян тойдан сонра – эялин 

эяляндян 40 эцн бяй евиндя шянлийин давам етмясиня ишарядир. 

Тойун  мцщцм  мярщяляляриндян  бири  дя  палтарапарма  вя  йа 



палтаркясдидир.  Адятян  тойун  икинъи  эцнц – эцнортайа  йахын  оьлан 

евинин  адамлары  гыз  цчцн  алынмыш  пал-палтары,  бязяк  яшйаларыны  гыз 

евиня  апарыр,  гыз  евиндя  шянликляр  башлайыр.  Бязян  гыз  евиня  бичилмиш 


 

257


палтары  апарыб  орада  тез  тикяр,  бязян  дя  эялиня  щазыр  палтар 

эейдирилярди.  Бяйин  вя  гызын  йахын  адамлары  хейир-дуа  верян 

няьмяляр охуйардылар (50, 42). 

Сонра  тойун  щялледиъи  мярщяляляриндян  бири  олан  хынайахдыйа 

щазырлыг  эюрцлярди.  Бу  щазырлыьын  ян  яняняви  ъящятляриндян  бири  дя 

бяйин  вя  эялинин  щамама  эетмяси  иди.  Бяй  вя  эялинин  той  щамамы 

барядя шифащи поезийамызда чохлу няьмяляр вардыр: 

 

Назбалышы цзцл гой, 



Ялимдя йар ялидир, 

Цстя бир ъцт гызыл гой.   вя йа 

Голлары дцймялидир. 

Йарым щамама эедир, 

Йарым щамамдан чыхыб 

Щамам пулун щазыр гой. 

Гойнуна эирмялидир. (33, 42) 

Хынайахды тойун ян чох няьмя охунан эеъясидир. Бурада тякъя 

бяй  вя  эялин  йох,  онларын  йахын  адамлары  щаггында  да  няьмяляр 

охунур. Гызын ряфигяляри эялинин ятрафында дювря вуруб охуйурлар: 

                I дястя 

  II 

дястя 


Ай эеъя узун, ай батмаз 

Ай, нишанлы гызлар йатмаз, 

Щюрмят едярик сяня 

Ай, сян кими бир эюзяли 

Щюрмят едярик сяня 

Ай, танры бир дя йаратмаз 

 

щюрмят едярик сяня. 



 

Бирликдя: 

Ай, бу евин гонаг гызы, щюрмят  

                             едярик сяня. 

Ай бу евин бюйцк гызы, хидмят 

                             едярик сяня. 

Ай, бу евин гонаг гызы, щядийя 

                            верярик сяня. 

Уъадыр бойун сянин 

Ня хошдур тойун сянин. 

Бир оьлана эетмисян 

Ъамалда тайын сянин. 

Хынайахды эеъяси чох заман ьир сыра реэионларда гадын ханяндя 

вя  чальычылар  эятирилир.  Ханяндя  охуйаркян  гызлар  рягс  едирляр. 

Рягсляр  бязян  мязяли,  яйляндириъи  тамаша  сяъиййяси  дашыйыр. 

Хынайахды эеъяси гадынлар хырда тамашалар да эюстярирляр. 

Хынайахдыда  охунан  няьмялярин  бир  чоху  хорла  охунур, 

бязиляри  щалай  няьмяляриня  бянзяйир.  Эялинин  ряфигяляри  вя  оьланын 



 

258


баъылары  дястяляря  айрылыб  хына  няьмяляри  охуйурлар.  Гядим 

тясяввцрляря  эюря,  хына  эеъясиндян  эялинин  сяадяти    башлайыр. 

Хынайаханлар  тямиз  гялбли  олмалы,  пак  дуйуьуларла  йашамалыдырлар. 

Щямзятли  гадынлар,  ал,  ъин  вуран  адамларын  гызларын  хына  эеъясиня 

эялмяси  мяслящят  эюрцлмцр.  Хына  йахылан  евдя  силащ,  патрон 

олмамалы,  ахшамдан  йандырылан  лампа  сюндцрцлмямялидир.  Хына 

няьмяляринин бир чоху йахшы нцмуняси бизя эялиб чатмышдыр. Онларын 

бир  чоху  хор  шяклиндя  охунур  вя  рягслярля  мцшащидя  олунурду. 

Мясялян: 

I дястя: 

Бу евлярин узуну, 

Ялляря хына йахарлар. 

II дястя: 

Чобан гайтар гузуну, 

Телляря хына йахарлар. 

I дястя: 

Эедин дейин ямимя  

Ялляря хына йахарлар 

II дястя: 

Версин мяня гызыны, 

Телляря хына йахарлар. 

I дястя: 

Чякил бурдан, щарамзада, 

Пянъярядян бахарлар. 

Хор: 

Эялмишям дярим сяни, 



Гялбимя щюрцм сяни. 

Гапы, пянъяря баьлы, 

Бяс неъя эюрцм сяни? 

 «Хынаны йахын дястиня», «Ханым баъы гонагдыр», «Ай цзцлдц, 

цзцлдц», «Йел  атын  чапыб  эяляр»  кими  няьмяляр  хына  эеъясиндя 

охунан,  эялиня,  бяйя,  хынайахдыдакы  ъаван  субай  гызлара  сяадят 

арзулары иля баьлыдыр. 

Тойун йекун мярщяляляриндян бири дя эялинапармадыр

Эялинапарма щяля гядимдян тцрк тайфалары ичярисиндя чох дябдябяли 

кечирилмишдир. Эялин файтона минмяздян габаг иэидляр ъыдыра чыхмыш, 

гуршаг тутмуш, гылынъ ойнатмышлар. Бу мярщялядя няьмяляр эялинин 

белинин баьланмасындан башлайыр. Бязи йерлярдя гайыната, бязи 

йерлярдя, ями вя йа йахын адамлар эялинин белини гуршагла баьлайыр, 


 

259


башына эялинлик дуваьы атыр. Бязян дя эялин апармаьа эялянляр щяйятя 

эялян кими охуйардылар: 

Ал алмаьа эялмишям, 

Бу эцн баьа эялмишям, 

Шал алмаьа эялмишям.  вя йа: 

Гюнчя эцлц дярмишям. 

Оьланын баъысыйам, 

Сиздя бир гыз эюрмцшям 

Апармаьа эялмишям. 

Апармаьа эялмишям. 

                                      Йахуд: 

Бу эцн баьа эялмишям, 

Баха-баха эялмишям. 

Аьа гардаш тойунда 

Ойнамаьа эялмишям (33, 44). 

Бу  вахт  эялин  бязяк  отаьында  олур.  Ону  ряфигяляри,  оьланын 



баъылары  вя  йенэяси  бязяйир.  Эялинлик  палтарынын – гызын  юз  атасынын 

алдыьы гырмызы, йа да аь читдян тикилмиш бяхт кюйняйи дя эейдирирляр. 

«Бяхт  кюйняйиня  йедди  ъаван  гыз  тикиш  вурмалыдыр.  Кюйняйин 

йахасыны  кясмирляр.  Эялини  бязяйяркян  йахын  адамлардан  бир  гадын 

(хала, биби) эялинин башы цстцндя «бяхт кюйняйинин йахасыны ачыр (Бяй, 

оьлан тяряфи замин адама хялят верир» (35, 44). 

Мцхтялиф  районларда  адятляр  дя  башга-башгадыр.  Щяр  бир 

районун  юзцнямяхсус  той  адятляри  вардыр.  Бу  адятлярин  бюйцк 

яксяриййяти  бир-бириня  бянзяся  дя  онлар  арасында  фяргли  ъящятляр 

чохдур (35, 44). 

 Губа,  Шяки,  Бакы,  Лянкяран  районларында  йайылмыш  той 

адятляри,  няьмяляри  мцяййян  спесифик  ъящятляри  иля  бир-бириндян 

фярглянир. 

Эялини  бязяйяркян,  белиня  гуршаг,  шал  баьлайаркян  охунан 

няьмялярля  йанашы,  эялин  бяй  евиня  эетдикдян  сонра  онун  гайын, 

балдыз, гайынана, гайыната иля мцнасибятини якс етдирян няьмяляр 

дя  вардыр.  Цмумиликдя,  бу  няьмяляр  той  охшамалары,  эялин 

няьмяляри ады иля шифащи поезийамызда эениш йайылмышдыр. 



Йас  няьмяляри.  Мяишят  мярасими  няьмяляринин  халг  арасында 

эениш  йайылан  нцмуняляриндян  бири  дя  йас  няьмяляридир.  Онлар  халг 

арасында йуь, йуьлама вя аьы адлары иля йайылмыш, халгын кядяри, щцзнц 

иля  баьлы  мейдана  эялмишдир.  Яъдадларымыз  баш  верян  кядяри 

няьмялярдя  ифадя  етмякля  бир  тяряфдян  мярасимин  кечирилмясини 

рясмиляшдирмиш,  диэяр  тяряфдян  дя  няьмялярля  юзцня  тяскинлик  вермиш, 

эяляъяйя цмидля бахмышдыр. 

Даща язял чаьларда бу нцмуняляр халг арасында йуь няьмяляри 



 

260


кими  танынмышдыр.  Онларын  мцщцм  щиссясини  аьылар  (аьулар)  тяшкил 

едир. Аьылар халгымызын гядим няьмяляриндян олуб йуьлама сюзц иля 

баьлы йаранмышдыр. Юлян гящряманлар цчцн аьламаг Шярг халгларынын 

илкин  адятляриндян  олмушдур.  Щятта  гядимлярдя  инсан  ъяназяляри 

сярдябалара  гойуланда,  суйа  атыланда,  гясрляр  цзяриндяки 

мейданчалара  йыьыланда,  ода  атыланда  яввялъя  ъяназянин  ятрафында 

дювря  вуруб  аьлайыр,  сонра  мярасими  иъра  едирдиляр.  Торпаьа  дяфн 

етмя  нисбятян сон  мярасимлярдяндир.  Вахтиля Я.Щагвердийев йазырды 

ки, «Гядим Азярбайъанда юлян бюйцк гящряманлар цчцн аьламаг бир 

адят  иди.  Гящряман  юлян  эцнц  ъамааты  бир  йеря  топлайырдылар.  Бу 

топлантыйа  «Йуь»  дейярдиляр.  Топлананалр  цчцн  гонаглыг 

дцзялдилярди, хцсуси дявят едилмиш «йуьчулар» ися икисимли гопуз чалыб 

ойнайардылар» (36, 21). Гопуз  чалыб  охумаг  гядимлярдя  адят 

олмушдур. «Гараоьлу»  дастанында  дейилир: «Инди  йери,  хан  дядями 

щайла эялсин, бу оьлумун адын гойсун. Мян юлцрям, гопуз чалсын, аьы 

дюйсцн.  Дядям  эялди,  гопуз  чалды,  аьу  дюйдц.  Сядряк  бяйин  адын 

гойду  Гараоьлу  бяй.  Гарагойун  Гаралыны  эюз  йашыйнан  эютцрдцляр, 

гопуз чалыб, аьу дюйцб сон мянзиля ютцрдцляр» (36, 31). 

Юлян  гящряман  вясиййят  едир  ки,  онун  ъяназяси  цстцндя 

«гопуз  чалыб  аьу  дюйсцнляр».  Демяк,  Я.Щагвердийевин  дедийи 

кими, «аьучулуг»  халг  арасында  чоху  гядимдян  йайылмыш  йас 

мярасимляриндя  аьылары  гопуз  мцшайият  етмишдир.  Сонралар 

мцяййян  тясяввцрлярля  баьлы  ъяназя  ятрафында  рягс  етмяк,  гопуз 

чалмаг арадан эютцрцлмцшдцр (36, 22). Бу эцн дцнйа халгларынын 

бир  чохунун  йас  мярасимляри  мусиги  иля  мцшайият  олунур.  Биздя 

йас мярасимляриндян мусигинин арадан чыхмасы ислам эюрцшляри иля 

баьлы  олмушдур.  Йени  дяфн  мярасимляринин  йаранмасыйла 

ялагядар,  дяфн  мярасимляриня  мцсиги  тязядян  дахил  олмаьа 

башлайыр.  Истяр  тарихдя,  истярся  дя  мцяййян  мярщялядя  халгын 

мяишятиндя  мусиги  иля  мцшайият  едилян  мярасимляр  олмушдур (38, 

7).  Мясялян,  мцхтялиф  дюврлярдя  вахтсыз  юлян  ъаванларын,  ювладсыз 

олан танынмыш шяхсиййятлярин мусиги иля дяфн олунмасы хатирялярдя 

узун мцддят галмышдыр.  

Йас  мярасиминдя  охунан  аьулар  бу  эцн  тякъя  байаты  шяклиндя 

йайылмыш  нцмунялярля  мящдудлашмыр.  Халг  ичярисиндя  онларын  даща 

яввяллярдя йаранан нцмуняляриндян дя бизя эялиб чатаны вар:  

Оьул, щей! 

Зцлфц  


Сел эялди, 

Газылы гызым. . . 



 

261


Белдян олду,  

Эцн батды 

Ган гусду, 

Хана галды! 

Йелдян олду! 

Ай доьду, 

Вай дцшдц 

Дона галды. 

Сарайыма! 

Зцлфц гызылы  

Ел эялди, 

Гызым. 


Щарайыма! 

Гябри газылы  

Дирсякли, 

Гызым! 


Диряклийдин, 

Эцл цзцн 

Сян аслан 

Наз эюрмяди! 

Биляклийдин! 

Кирпийин йаз 

Щай верэил, 

Эюрмяди! 

Щарайыма, 

Эцн батды, 

Вай дцшдц 

Хана галды! 

Сарайыма! 

Ай доьду, 

Оьул, щей!.. 

Дона галды! 

Оьул, щей!.. 

Зцлфц гызылы 

Оьлу, щей!.. 

Гызым! 


Оьул щей!.. 

Гябри газылы 

 

Гызым!..(13, 51). 



 

Щяр  ики  нцмунядя  гядим  оьуз  епосу  иля  сяслянян  елементляр 

нязяря чарпыр. Мятнлярин шякли хцсусиййятляри эюстярир ки, онлар байаты 

шякилли  аьылардан  даща  яввялдир,  бурада  «Оьул,  щей», «Щай  верэил 

щарайыма»  хитаблары  онларын  гядим  тцрк  епосу  цслубу  иля  баьлылыьы 

ещтималыны  доьурур.  Бу  типли  аьылар  даща  гядимлярдя  йас 

мярасимляриндя дейилмишдир. Сонралар ися даща мцхтялиф юлчцлц аьылар 

йаранмыш вя йас няьмяляриндя эениш йайылмышдыр. 

Сары эцл ... 

Ашыг набат истяди, 

Сары гонча, сары эцл. 

Гушдан ганад истяди. 

Билирдин соласысан 

Ялин сынсын, йад оьлу, 

Ачмайайдын бары, эцл! 

Иэид мурад цстяди (20, 21). 

Йас няьмяляри ичярисиндя ъяназянин дюврясиндя гадынлар, бир чох 

щалларда  ися  аьычылар  тяряфиндян  охунан  «Шахсей-вахсей»  няьмяляри 

дя  вардыр.  Бу  няьмяляр  фярйад  гопараг  ананын,  баъынын,  эялинин 

дилиндян дя уъалыр: 

Эялин балан олайды, 

Йаман эцнцм далдадыр, 

Йурдун талан олайды! 

Карван эялир, йолдадыр, 



 

262


Юлцмцн йалан олайды!.. 

Кящяр атын йалдадыр! 

Шахсей-вахсей, 

Шахсей-вахсей 

Вахсей-шахсей. . . 

Вахсей-шахсей (20,21). 

Йас мярасимляриндя мярсийячилярин вяфат едянин шаны, шющряти иля 

баьлы  мярсийялярля  йанашы,  имамларын  ады  иля  баьлы  рявайятляр  дя 

данышыларды. 

Халг  ичярисиндя  «Беш  эцнлцк  дцнйа»  тясяввцрц  иля  баьлы 

мярасимляр  дя  вардыр. «Авеста»да  «рущлары  йад  етмя»  яняняси  иля 

баьлы зярдцштиляр тяряфиндян гейд олунан бу мярасимин ады дилимизя 

тяръцмя  едиляркян  йанлыш  олараг  «Дядя-баба  эцнц  мярасими»  кими 

верилмишдир (39, 65). Мярасим кющня илин сону, йени илин – Новрузун 

эялмяси яряфясиндя иъра олунур. 

Зярдцштиликля  баьлы  щямин  мярасимин  кюкляри  яслиндя  даща 

гядимляря  эедиб  чыхыр.  Мцшащидяляр  эюстярир  ки,  мярасим 

зярдцштиликдян  щяля  хейли  яввял  гядим  халглар  ичярисиндя  дя  мювъуд 

олмушдур. 

Шяргдя  бир  сыра  мялум  тягвимляря  эюря,  ил 360 эцндян  ибарят 

олмушдур. 13-ъц  ай  ъями 5 эцн  давам  етмишдир.  Гядим  инсанлар 

бу  айын  яввялиндя  юлянлярин  рущуну,  йадетмя  мярасими 

кечирмишляр.  Бундан  сонра  бцтцн  беш  эцнц  йейиб,  ичмяк, 

яйлянмяк  вя  истиращят  етмякля  кечирмишляр.  Беляликля, 13-ъц  ай 

адамларын  хатириндя  дцнйанын  бцтцн  наз-немятини  эюрмяк  айы 

кими  галмыш,  дцнйанын  беш  эцн  олмасы  анлайышы  да  бурадан 

йаранмышдыр. 

Профессор  Муса  Адилов  бу  мясялядян  бящс  едяркян  йазыр  ки, 

гядим заманда илин узунлуьу вя айлары тяшкил едян эцнлярин мигдары 

щаггында  мцхтялиф  халгларын  тясяввцрляри  мцхтялиф  иди.  Одур  ки,  бир-

бириндян фярглянян тягвим системляи йаранмышдыр. Башгаларындан фяргли 

олараг  гядим  Мисир  тягвиминдя  илин  узунлуьу  нисбятян  дягиг  нязяря 

алынырды.  Мисир  тягвиминдя  ил 365 эцн  щесаб  олунур  вя  щяр  бири 30 

эцндян ибарят олан он ики щиссяйя бюлцнцрдц. Галан беш эцн ися ялавя 

щесаб  едилирди. «Артыг»  галмыш  бу  беш  эцнц  байрамлара,  юлцляр  цчцн 

дуайа,  эцнащларын  баьышланмасына  щяср  едярдиляр.  Бу  тягвим  реал 

Эцняш илиндя тяхминян 6 сааты нязяря алмырды. Одур ки, щяр дюрд илдян 

бир арадан бир эеъя-эцндцз итмиш олурду (15, 88). 

Мисир  тягвими  Бабилистан  тягвими  ясасында  дцзялдилмишди.  Бабил 

тягвиминя эюря, ил щяр бири 30 эцндян ибарят олан 12 айа бюлцнцрдц 

вя гядим сасаниляр дюврцндя Иранда ишлядилирди. 


 

263


Профессор  М.Адилов  эюстярир  ки, XI ясрин  мяшщур  алими  Бируни 

диэяр  Шярг  тягвимляри  кими  Зярдцшт  тягвими  щаггында  да  ятрафлы 

мялумат верир. Бу тягвимя эюря, яввялляр бу ялавя беш эцнлцк ай илин 

сонуна дцшцрдц вя чох мцщцм дини бир байрамла ялагядар иди. «Беш 

эцнлцк  ай»  юлянлярин  рущуну  ещтирам,  щюрмят  айы  щесаб  олунурду. 

Сасаниляр дюврцндя гядим фарслар буна «Сяадят», «Хошбяхтлик айы» 

ады  вермишдиляр.  Тядгигатчылар  эюстярирляр  ки,  Эцняш  илинин 12х30+5 

тярзиндя  щесабланмасы  бцтцн  гитялярдя  бир  сыра  халглар  арасында 

тятбиг едилмишдир (15, 57-58). 

Зярдцштилик  вя  ислам  бу  мярасими  юзцнямяхсус  чаларларла 

зянэинляшдирмишдир. Ислам тясяввцрляри мярасимин щягиги мащиййятини 

дяйишмишдир.  Рущлары  хатырлама  мярасиминдя  Новруза  бир  эцн 

галмыш адамлар дядя-бабаларынын гябри цстцня эедяр, гябир цстя эцл, 

чичяк  дцзяр,  гябир  ятрафыны  сялигяйя  салардылар.  Эцнцн  икинъи 

йарысында,  гябир  цзяриндя  дини  мярасимляр  иъра  олунар,  Гуран  вя 

Йасин  охунарды.  Щямин  ахшам  дядя-бабанын  рущу  хатырланар, 

онларын  адына  газан  асылыр,  плов  дямлянир.  Бу  мярасимдя  охунан 

аьыларын яксяриййяти дини характер дашыйыр.  

Йас  мярасими  няьмяляри  халгын  мяишят  щяйатында  мцщцм  йер 

тутмуш,  онларда  халгын  чохясрлик  адяти,  яняняси  вя  дцнйабахышы  якс 

олунмушдур.  Бу  мярасимлярин  бир  чоху  мцхтялиф  байрамлар 

ятрафында ъямлянмишдир. 

 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

 

 



 

264


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   21   22   23   24   25   26   27   28   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin