Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə4/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53

Мцгайисяли-орйенталист 

бахыш, йахуд аьыз  

ядябиййатында игтибас 

 

33

ясасян  б.  е. 350 ил  яввял  Македонийалы  Исэяндярин  йцрцшц  иля 



башламыш, Яряб истиласы нятиъясиндя эениш яразийя йайылмыш, XI яср хач 

мцщарибяляри  (Сялиб  йцрцшляри)  сайясиндя  Шярг  вя  Гярбин  миграсийа 

просеси тякмил мярщяляйя чатмышдыр.        

Онун  фикриня  эюря  мифик  сцжетляр  Шяргдя  йаранмыш  вя  бурадан 

да  Авропа  юлкяляриня  йайылараг  Гярб  дцнйасыны  ящятя  етмишдир. 

Т.Бенефей юз трактатында бу гаршылыглы ялагяляри якс етдирян мцхтялиф 

схемляр вя хяритяляр вермишдир. Бу хяритялярин бириндя Шяргдян кечян 

сцжет йоллары беля сяъиййяляндирилирди: 



Биринъи йол – (сцжетлярин антик, ян гядим йолларындан щесаб едилир, 

-А.Н).  Аь  дярйанын  (Аралыг  дянизи)  Шярг  сащилляриндян  башлайыр, 

Испанийайа  гядяр  давам  едир.  Шярг  вя  Гярб  мядяниййяти  бурада 

чульалашыб  антик  Мавритан  мядяниййятини  (Йящудилярля  яряблярин 

чарпазлашма мяхряъиндя) йаратмышдыр. 

Икинъи йол-Йеня Шяргдян баш алыр, Сиъилийа адаларындан Италийайа 

вя орадан Мяркязи Авропайа истигамятлянирди. 



Цчцнъц  йол-орта  яср  карван  йолудур.  Сялиб  мцщарибяляри 

дюврцндян  мяркязи  ялагя  йолуна  чеврилмишдир.  Бу  йол  Щиндистан-

Тцркцстан  (Орта  Асийа) – Гафгаз(Тябриз-Ширван),  Кичик  Асийа-Ви-

зантийа  (Истанбул) – Балкан  дювлятляри  вя  Авропа  юлкяляри  бойунъа 

давам едиб Шяргля Гярби бирляшдирир. 

Т.Бенфейин  нязяриййяси  Шярг  вя  Гярб  ялагялярини,  Шярг 

сцжетляринин  Гярбя  кечмя,  йайылма  вя  модернляшмя  просесини 

юйрянмяк бахымындан ящямиййятли иди. О, ейни заманда йарадан вя 

игтибас едян аналайышларыны иряли сцрцрдц, халг поезийасынын мяншяйини 

фювгялтябии гцввялярдя дейил, етносларын еркян ялагя вя тякамцлцндя 

эюрцрдц. Бу нязяриййя дцнйа халгларынын шифащи йарадыъылыьында Шярг 

вя  Гярб  ялагялярини  юйрятмяк  бахымындан  ирялийя  доьру  бир  аддым 

иди. 

Мядяниййятлярин 



мянбяйиндян 

данышан 


културологлар 

цмумдцнйа  мядяниййятиндя  Шярг  дяйярляриня  цстцнлцк  вермякля, 

ейни заманда Шярги мядяниййятлярин бешийи щесаб едирдиляр. Бир чох 

дцнйяви  сцжетлярин  Шяргдя  йараныб  Авропайа  кечмяси  авропалыларын 

юзц тяряфиндян тез-тез игтибас олунан мцлащизялярдяндир.  

Нязяриййядян эюрцндцйц кими, Гярбя сцжет дашыйан йолларын щяр 

цчц  Шяргдян  башлайыр.  Македонийалы  Исэяндярин  истиласына  мяруз 

галан  ян  эениш  ярази  Шяргя  мяхсусдур.  Яряб  истиласы  Шяргдян 

башламыш,  хач  мцщарибяляри  Шяргля  Гярбин  миграсийа  просесиня 

мцщцм  тякан  олмушдур.  Эюрцндцйц  кими,  бцтцн  щалларда  Шярг-

Гярб  ялагяляри  эениш  меридианларда  тарихи  йолдашлыг  етмиш,  щямин 

ялагяляр сайясиндя онларын гаршылыглы ялагяляри бу вя йа диэяр шякилдя 



 

34

узун заман ярзиндя фяалиййятдя олмушдур. 



Шяргдян  Гярбя  фолклор  сцжетляринин  ахыны  да  эцълц  иди.  Бир  чох 

архаик гящряманлыг, космогоник вя зооморфик сцжетляр, айин, етигад 

вя  мярасим  няьмяляри,  еляъя  дя  рягсляр  вя  ойунлар  Шяргдя  инкишаф 

тапыб сонрадан Гярбя ахын етмишдир. 

Эцняши  вя  йаьышы  чаьыран,  су,  од,  йел  вя  торпаг  култуйла  баьлы 

няьмяляр,  атцстц  вя  отцстц  ойунлар,  дюйцш  ойунлары  вя  саир  йараныш 

етибары  иля  Шяргя  мяхсусдур.  Онларын  бир  чоху  Шяргдяг  Гярбя 

кечмиш, орада кцтлямиш вя авропалылара мяхсус бядии моделляр кими 

сонрадан йенидян Шяргя гайытмышдыр. 

Яэяр гылынъ ойнатма, ат чапма тцркцн ъянэавярлик щяйатындан 

йараныб  формалашмышса,  бу  ойунлар  эери  гайыдаркян  авропалылара 

мяхсус  деталларла  ъиъаланмыш,  Гярбин  ъыдыр  тамашаларына,  рапиро 

ойунларына  чеврилмишдир.  Йахуд  тцрк  халгларында  эениш  йайылмыш 

«Году-Году»,  эцняши  чаьырма  мярасиминин  архаик  деталлары  яски 

йунанларын «Диониси» мярасимляринин башлыъа мащиййятини тяшкил едир.  

Т.Бенфейин иряли сцрдцйц мядяни-игтибас нязяриййясинин ишыьында 

тцрк халгларынын шифащи йарадыъылыьындан Гярб мядяниййятиня сызан бу 

типли сасыз-щесабсыз щягигятляри цзя чыхармаг мцмкцндцр. Юз дюврц 

цчцн  Авропа  елми  фикринин  эцълц  нязяри  бахышы  олан  бу  мцлащизя 

яслиндя  Шярг  мядяниййятинин  дярин  гатларыны  ачыгламаг  цчцн 

тядгигатлара  эениш  имканлар  ачырды.  Тясадцфц  дейил  ки,  бу  типли 

мцлащизялярин  елми  нязяри  ясасы  Авропада  Т.Бенфейдян  щяля  хейли 

яввял  мювъуд  иди. 1815-ъи  илдя  алман  шяргшцнасы  Фон  Дитс 

Тяпяэюзцн дя мяншя етибары иля Шяргя мяхсус олдуьуну сюйляйяндя, 

дцнйа  епосу  цчцн  яняняви  олан  бир  чох  сцжет,  мотив  вя  образларын 

еркян гайнаьы олан Шярги диггят мяркязиня чякмишдир. Т.Бенфей ися 

дцнйа сцжетляринин гайнаьы кими Шярги даща эениш ареалда юйрянмяйи 

даща ваъиб щесаб едирди. Ейни заманда Теодр Бенфей авропалы кими 

Гярби тякъя игтибса едян йох, реконструксийа едян кими тягдим едир 

вя  щямин  йарадыъылыг  просесиндя  алманлара  цстцнлцк  верирди. 

Т.Бенфейин сцжетлярин йенидян модернляшмясиндя халглара бир мяналы 

олмайан мцнасибяти тябии ки, онун алман юзцнцсевярлийи иля баьлыйды. 

Фолклоршцнаслыг  инкишаф  етдикъя  бцтцн  бу  нязяри  фикирляр 

дцрцстляшдирилир вя йени-йени нязяри мцлащизяляр арайа чыхырды. 

Азярбайъан тцркляринин аьыз ядябиййаты тябии ки, халгларын тарихи 

миграсийасы  иля  баьлы  гаршылыглы  тясирдян  кянарда  дейилдир.  Истяр 

Исэяндяр  истиласы,  истяр  Яряб  ишьалы  вя  Хач  мцщарибяляри  тцрк 

етносларынын  тарихи  миграсийасына  еля  эцълц  тякан  вермишдир  ки, 

халгларын  йердяйишмяси  бу  эцн  Азярбайъан  тцркляринин  еркян  тарихи 


 

35

мяскунларыны,  тцрк  мяншяли  етносларын  тарихи  тярягги  вя  йайылма 



ареалына  дцрцстляшдирмяйя  имкан  вермир.  Бу  миграсийалар  ейни 

заманда тцркцн бу эцнкц яразидя йашама щягигятиня кюлэя салдыьы 

кими,  тарихи  эедиб-гайытма  просесляринин  хаотик  дцзцлцшцня,  бу 

дцзцлцшцн щягиги схеминин позулмасына аз тясир етмямишдир.  

Бенфейин 

мцгайисяли 

оренталист 

бахышыны 

ачыгланмасы 

Азярбайъан  тцркляринин  аьыз  ядябиййатына,  хцсусян  епосчулуг  вя 

наьылчылыг  йарадыъылыьынын  Шяргин  ян  дцнйяви  сцжетляри  иля 

чарпазлашдыьыны, дцнйа епос моделинин щансыса тящриф едилмиш шякилдя 

олса  да  тцрк  епосуна  эялмя  моделини  мцяййянляшдирмяйя  имкан 

верир.  Хцсусиля  бу,  гящряманлыг  епосу  вя  пешякар  наьычылыьын  сцжет, 

мотив вя образлар системиндя юзцнцн даща габарыг эюстярир. Башга 

бир  щал  ися,  Шяргин  юзцндя,  мясялян  лап  еля  Икичай  арасы  халгларын 

шифащи йарадыъылыьы цчцн яняняви олан сцжетлярин тцрк халгларынын шифащи 

йарадаъылыьында якс олунмасы бу тарихи-мядяни ялагялярин билаваситя 

тясири кими гябул едиля биляр. 

 

XIXясрдя 



рус 

фолклоршцнасы 

В.В.Веселовски  беля  бир  фикир  иряли 

сцрмцшдц  ки,  халг  йарадыъылыьынын  дяйяри 

тякъя онун сцжет зянэинлийи иля дейил, щям 

дя  бядии  формасы  иля  вя  дяйяри  юлчцлцр.  О,  илк  мянбяляри 

гиймятляндирмякля  йанашы,  халг  поезийасыны  ядяби  инкишафын  биринъи 

фазасы  щесаб  едир,  халг  мащныларынын  коллектив  йарадыъылыг  мящсулу 

олмасыны  инкар  едирди.  О,  беля  бир  фикирдя  иди  ки,  халг  йарадыъылыьы 

бцтцн вахтларда бцтцн юлкялярдя фасилясиз олараг инсанын дцшцнмя вя 

ифадя  етмя  функсийасыны  йериня  йетирян  мцяййян  мяркязин  фяалиййяти 

иля  ялагядярдир.  Щямин  мцлащизядян  чыхыш  едян  Йулиус  Кроон  фин 

епосу  «Каливала»  цзяриндя  мцшащидяляр  апарды.  Щяля 1884-ъц  илдя 

чап  етдирдийи  «Калевала»нын  мяншяйи  щаггында  о  йазырды: 

«Калавела»нын  мяншяйини  юйрянмяздян  яввял  мян  ону  ъоьрафи  вя 

хроноложи  ъящятдян  системя  салмалыйам».  Епосу  бу  методла 

аршдыран Й.Кроон 1888-ъи илдя чап етдирдийи ясяриндя дастанын бцтцн 

вариантлярыны  нязярдян  кечирди,  импровизаторчу  вя  дастанчыларын 

йарадыъылыг просесиндяки ролуну эениш шярщ етди (5, 152). Ата вя оьул 

Кроонларын фикринъя, фолклор мятнляринин илкин формасы даща садя вя 



тякмил  иди.  Сцжетляри  систем  щалында  юйрянмяк  цчцн  ися  ону  бцтцн 

вариантларынын  йайылдыьы  ъоьрафи  яразилярдя  ахтармаг  вя  мцгайисяли 

шякилдя  арашдырмаг  ваъибдир.  Карл  Кроон  эюстярирди  ки,  яфсаня  вя 

наьылларын илкин формасындан даща чох онларын мцхтялиф вариантларда 



Фин мяктяби вя йа  

тарихи-чоьрафи метод 

 

36

дцшдцйц  дяйишикликляри  юйрянмяк  лазымдыр.  Кроона  эюря  бу 



дяйишикликлярин  бир  чох  изи  ися  дцнйаны  долашан  сяййар  сцжетлярдя 

юзцнц  эюстярир.  Кроон  беля  щесаб  едирди  ки,  мцхтялиф  ъоьрафи 

реэионлар цчцн ейни олан сяййар сцжетляр вардыр. Онлар бцтцн дцнйа 

халглары  ичярисиндя  мювъуддур;  мясялян,  юэей  ана,  ювладсызлыг, 

нишанлынын юз тойуна эялиб чыхмасы, бющтанланмыш гыз вя с. К.Кроон 

бунлары  наьыл  сцжети  щесаб  едиб  дцнйаны  эязян  сяййар  сцжетляр  кими 

цмумиляшдирир  вя  бу  типли  наьылларын  ващид  катологуну  йаратмаг 

методуну иряли сцрцрдц.  

Еля  щямин  метод  ясасында  К.Кроонун  «Фолклорун  тядгиги 

методу»  ясяриндя  гойулан  мцлащизяляри  ясас  эютцрян  онун  тялябяси 

Аанти  Аарне 1910-ъу  илдя  «Наьыл  типляри  каталогу»ну  няшр  етдирди 

(15,122).  

Бу каталог дцнйа халгларынын наьыл сцжетляриндяки охшар мотив, 

образ  вя  сцжет  йахынлыьыны  юйрянмяйя  имкан  верди.  Авропа  вя 

Америка алимляри арасында елми ялагялярин йаранмасына сябяб олду. 

1907-ъи  илдя  Коон,  Сидов  вя  Аксел  Олрикин  тяшяббцсц  иля  тяшкил 

едилмиш  Бейнялхалг  Фолклор  ъямиййяти  юз  цзвляри  арасындакы  елми 

ялагяляри  эенишляндирди.  Проблемля  В.Тилл,  Р.Т.  Христиансев, 

В.Андерсон,  Н.П.  Андрейев  вя  б.  фолклорчулар  мяшьул  олмаьа 

башладылар.  Сцжетлярин  каталоглашдырылмасы  вя  бейнялхалг  наьыл 

системиндя  юйрянилмясинин  ясасы  гойулду.  Фин  мяктябинин  мцяййян 

мцлащизяляри  тянгид  едился  дя,  бу  нязяриййя  фолклоршцнаслыг  тарихиня 

юз  тющфясини  верди.  Щямин  дювря  гядяр  халг  ядябиййаты  аз 

ящямиййятли,  икинъи  дяряъяли  ядябиййат  сащяси  щесаб  едилирдися,  фин 

тядгигатчылары  бу  фикри  тякзиб  едиб,  онун  халгын  бцтцн  мядяниййят 

тарихи иля баьлы олмасы барядяки фикри ясасландырдылар. Халг ядябиййаты 

мядяниййят  тарихинин  ясас  факторларындан  бири  кими    тясдигляндирди. 

Тябии ки, А.Аарне каталогундакы ады гейд едилян наьыл сцжетляри тцрк 

халгларынын ныьылчылыьында да юзцнц бцтцн зянэинлийи иля эюстярмякдя 

иди.  Ювладсызлыг,  ювлад  ялдя  етмя,  юэей  ана  нишанлынын  тойуна  эялиб 

чыхмасы  Азярбайъан  тцркляринин  наьыл  вя  дастанчылыьында  тез-тез 

тякрар олунан сцжетлярдяндир. Бу сцжетлярин кюкцнцн арашдырылмасы ися 

халгларын ващид тарихи бирлик гайнаьыны, дцнйаны охшар шяклиндя дярк 

етмя  мягамыны  вя  диэяр  даща  мараглы  мцлащизяляри    ачыгламаьа 

имкан  верярди.  Цмумиликдя  ися  бцтцн  бу  нязяри  бахышлар  халг 

ядябиййатынын  сигля  барядя  даща  эениш  тясяввцрляр  доьурур,  она 

дюня-дюня гайытмаг зярурятини тясдигляйирди. 

Нязяри  мцлащизяляр  бир-бирини  тякзиб  едиб  елми  фикри  инкишаф 

етдирдийи  бир  дюврдя  Авропада  даща  йени  бир  нязяриййя  мейдана 


 

37

чыхды. 



 

1871-ъи  илдя  Инэилтярядя  Едуард  Тайлорун 

«Первобытная 

культура» («Ибтидаи 

мядяниййят»)  адлы  ясяри  чапдан  чыхды.  Бу,  М. 

Мцллерля  Т.Бенфейин  фолклоршцнаслыгда  иряли  сцрдцйц  нязяриййяляр 

арасында  мцбаризянин  кяскинляшдийи  бир  дювря  тясадцф  етмишди. 

Щямин ясяриндя Е.Тайлор етнолоэийа иля фолклор арасындакы ялагя иля 

баьлы мясяляляри шярщ едирди. 

Антрополоэийа  инсаны  бцтюв  щалда  юйрянмяйи  гаршысына  гойан 

елми  сащя  кими,  фолклоршцнаслыг  вя  етнолоэийанын  апарыъы 

наилиййятляриня  ясасланырды  вя  щяля  ютян  ясрдя  бу  зяминдя  бир  сыра 

дяйярли нятиъяляр ялдя етмишди. 

Антрополоэийа термини илк дяфя Аристотел тяряфиндян ишлянмиш вя 

инсан щаггында елм демякдир. 

Е.Тайлор щяля 1865-ъи илдя няшр етдирдийи «Исследования ранней 

истории  человечества»  ясяриндя  беля  бир  нятиъяйя  эялмишдир  ки, 

«аьыллы  адама»  биоложи  бахымдан  дейил,  психоложи  нюгтейи-нязярдян 

йанашмаг лазымдыр. 

Инэилис  антроположи  мяктяби  Авропа  елминдя  эениш  йайылмыш 

мцгайисяли  метода  ясасланырды.  Е.Тайлор  ибтидаи  мядяниййят 

моделляри  арасында  мядяниййят,  йахуд  сивилизасийанын  йаранмасыны, 

инсан-тябият  феноменини,  вящши  вя  шцурлу  инсан  щягигятини,  тябиятин 

дярк  олунмасындакы  охшарлыглары,  халгларын  еркян  адят,  яняня  вя 

мярасимляринин спесификасыны ачыр, щяйатдакы охшарлыг, бянзярликлярин 

сябябини  инсан  психолоэийасынын  цмумилийиндя,  щяйаты  дярк  етмя 

механизминин  инкишаф  сявиййясиндя  эюрцрдц.  Е.Тайлора  эюря 

«мядяниййят,  йахуд  сивилизасийа  эениш  етнографик  мянада  юз 

мягсядляриня  эюря  елми,  яхлаги  етигадлары,  инъясяняти,  ганунлары, 

адятляри  вя  бир  чох  башга  вярдишляри  юз  тарихи  тяърцбясиндя 

мянимсямишдир». 

Е.Тайлорун  «Первобытная  культура»  ясяри  мифолоэийалардан 

бящс  едян  беля  бир  фикри  тясдигляйир  ки,  мифолоэийа  инсанларын  щяля 

вящши  щалда  йашадыьы  дюврдя  мейдана  эялмишдир  вя  бяшяриййятин 

еркян дювр фазасы иля баьлыдыр. 

Е.Тайлора  эюря,  мифляр  эцндялик  тяърцбядя  эюрцлцб  мцшащидя 

едилян фактлара ясасланыр, щям дя барбарлыг дюврцнцн фактлары бурада 

цстцнлцк тяшкил едир. 

Е.Тайлорун ибтидаи мядяниййятляр нязяриййясиндя натурализм вя 

тарихилик ясас факторлардан щесаб едилир, фолклор ися щямин факторлара 



Антроположи  

мяктяб 

 

38

ясасланан ибтидаи дяркетмянин мящсулу кими эютцрцлцр. Е.Тайлорун 



антроположи  нязяриййяси  Ъ.Фрейзер  тяряфиндян  дя  мцдафия  едилди. 

«Золотая  ветв»  ясяриндя  Ъ.Фрейзер  ибтидаи  инсанларын  инам,  етигад, 

айин  вя  мярасимляриндян,  сещр,  яфсунун  йаранма  тябиятиндян  бящс 

едир.  Ъ.Фрейзер  дя  ибтидаи  мядяриййят  формулларынын  охшарлыьыны 

Е.Тайлор  кими  сивилизасийанын  йаранма  моделиндя  эюрцр,  халгларын 

айин,  етигад  вя  мярасимляринин  ейнилик,охшарлыг  вя  йахынлыгларыны 

инсанын писихи йцксялиши вя тяряггиси иля баьлайырды (5, 224). 

 Е.  Тайлорун  вя  Ъ.  Фрейзерин  антроположи  модел  щаггындакы 

мцлащизяляри шотланд тарихчиси Ендрйу Лангын тядгигатларында да юз 

тясдигини тапды. 

Аристотел  вя  Щомери  дяриндян  юйрянян  Е.Ланг  мифолоэийаны 

юйрянмяйи  гаршысына  башлыъа  мягсяд  гоймушдур.  О,  мифолоэийадан 

чыхыш  едяряк  сивилизасийанын  йцксялишини  етнолоэийа  вя  фолклорун 

гаршылыглы  ялагясиндя  эюрцр  вя  мифоложи  моделлярдяки  охшарлыглары 

инсанын психоложи ейниликляри вя дяркетмяляри иля баьлайырды (5, 226). 

Е.Ланга эюря, халгларын илкин ибтидаи мядяниййятляриндя, мяишят 

вя щяйаты дяркетмяляриндя олан бахышлары охшар шякилдя онларын еркян 

дювр шифащи йарадыъылыьында бянзяр моделляр, уйьунлуглар доьурмуш, 

образларда,  мотивлярдя,  щятта  бцтюв  сцжетлярдя  охшарлыглар 

йаратмышдыр.  Антроположи  нязяриййянин  тяряфдарлары  бцтцн  бунларын 

сябябини инсанын юзцнцн тарихян кечдийи инкишафда, тякамцлдя эюрцр, 

инсанын  психи  тякамцлцнцн  дяркетмясинин  тяряггиси  иля  щямин 

просеслярин шяртляндийини эюстярирдиляр.             

Тцрк халгларынын шифащи йарадыъылыьы антроположи тядгигат методу 

истигамятиндя  дя  юйрянилмишдир.  Охшарлыглары  тяк  гощумлуг,  мядяни 

ялагяляр йох, дцнйанын охшар шякилдя дяркедилмяси дя тябии ки, йарада 

билярди.  Тцрк  епосунда  бу  типли  мцшащидяляря  ещтийаъ  чохдур.  Тцрк 

мифолоэийасында олдуьу кими, мярасим вя епос тяфяккцрцндяки охшар 

дяркетмяляр цмумтцрк мядяниййятинин формалашмасында мцщцм рол 

ойнамышлар. 

Мядяниййятлярдяки  охшарлыглар  чохшахялидир,  щяр  бир  шахя 

мцяййян  заман,  мякан  вя  щадися  мягамы  иля  шяртлянир.  Аьыз 

ядябиййатымызы  етнопсихоложи  истигамятдя  арашдырмаг  йолу  иля 

охшарлыглар  щягигятинин  мащиййятини  ачыгламаг  мцмкцндцр.  Бцтцн 

бу  кими  нязяри  фикирляр  аьыз  ядябиййатынын  тядгигат  методуна  щяля 

чеврилмямиш нязяри фикирдя тарихилик щягигятиня ясасланан метод иряли 

сцрцлдц. 

 

Русийада  тарихи  мяктябин  йаранмасы 



Русийада тарихи 

мяктябин йаранмасы 

 

39

Авропадакы  фолклор  мяктябляринин  тясириндян  кянарда  дейилди.  Бир 



чох тядгигатчылар бу фикирдяйдиляр ки, Щиндистан тямсил вя наьылларын 

вятяни  олдуьу  кими,  ейни  заманда  былиналарын  да  вятянидир. 

Т.Бенфейин  тяръцмясиндян  сонра  Русийада  да  Шярг  халгларынын 

фолклор материалларыны ящатя едян топлулар чап едилди. А.А.Шифнер вя 

В.В. Радловун топлуларында зянэин материаллар юз яксини тапды. 

1868-ъи  илдя  В.В.  Стасовун  «Былиналарын  мяншяйиня  даир»  ясяри 

чап  олунду.  О,  бцтцн    бахышлар  вя  нязяри  фикирляри  тякзиб  едяряк 

эюстярирди ки, рус былиналары Шярг мяншялидир. 

1869-ъу  илдя  Илйа  Мураментс  барядяки  ясяриндя  О.Ф.  Миллер 

Гримм  гардашларынын  вя  М.Мцллерин  вя  В.В.Веселовскинин  беля 

фикрини  мцдафия  едирди  ки,  ясярин  дяйяри  онун  мязмунунда  дейил, 

сяняткарлыьындадыр, бцтцн охшар сцжетляр ишлянмяйя мяруз галмышдыр, 

сцжетин  илкин  мянбяйи  щарайла  баьлы  олса  да,  о,  йенидян  ишлянмякля 

милли характер дашыйыр. Она эюря дя рус былиналары да Илйа Мураментс 

барядяки епос да рус милли епосу щесаб едилмялидир. 

В.В.Стасовун  ясяри  ятрафындакы  диссертасийаларда    епосларын 

йаранмасында  тарихи  фактор  юн  плана  чякилирди.  О.Ф.Миллеря  эюря, 

епос  вя  блинлярин  ясасында  «тарихи  базис»  рол  ойнайырды  вя  беляликля 

фолклор  сцжетляринин  йаранмасында  тарихи  фактын  дурмасы  идейасы  иля 

баьлы Русийада тарихи нязяриййя мейдана чыхды. 

Бу  нязяриййянин  йаранмасында  В.В.Веселовскинин  хидмятляри 

хцсуси  гейд  едилмялидир.  О,  мцяййян  дюврдя  Т.Бенфейин  тарихи-

оренталист  нязяриййясинин  тяряфдары  кими  чыхыш  ется  дя,  юз 

тядгигатларында  тарихи  щягигятлярин  тяряфдары  иди.  Мясялян,  славйан 

дастаны «Соломон вя Китаврасе» щаггында данышяркян эюстярирди ки, 

тякъя Шярг Гярбя тясир эюстярмямишдир. Гярб дя юз нювбясиндя Шярг 

сцжетляринин формалашмасында рол ойнамышдыр. 

В.В.Веселовски  Шярг  вя  Гярб  сцжетляринин  гаршылыглы  ялагяси, 

христиан яфсаняляринин тарихи, рус дини поезийасы, Иван Грозны барядяки 

былин  вя  щекайятляр  вя  б.  ясярляриндя  о,  милли  йахуд  башга  халгларын 

щяйатындакы тарихи фактлара ясасланыр, мяняви мядяниййятин халгларын 

дини, фялсяфи вя сосиал дцнйаэюрцшц иля баьлы олдуьуну эюстярирди. 

Бу идейа сонрадан О.Ф.Миллерин, М.Н.Сперанскинин, Н.П.Даш-

кевичин тядгигатларында даща да инкишаф етдирилди. Онларын хидмятляри 

сайясиндя рус фолклору эениш шякилдя топланыб тядгиг олунду, фолклор 

мятнляриндяки тарихилик факторуну цзя чыхармаьа бюйцк кюмяк етмиш 

олду (7, 223). 

 Тарихи нязяриййянин тяряфдарлары беля фикирдяйдиляр ки, ян камил 

былиналар,  халг  йарадыъылыьы  нцмуняляри  сарайда,  чарларын  шяниня 


 

40

баьланыб,  халг  ися  онлары  йашадыб,  вариантляшдырыб  вя  ъилаламышдыр. 



Епос йарадыъылыьындан бящс едян нязяриййянин йарадыъыларындан олан 

В.Ф.Миллер эюстярирди ки, щятта садя халг епосларынын бир чохуну там 

шякилдя  йашада  билмямишдир.  Бу  фикир  узун  мцддят  ясасыз  тянгид 

олунмушдур.  Мялумдур  ки,  рус  фолклорунун  бюйцк  бир  гисми 

сарайларда чарларын, чаричаларын, сарай адамларынын, бюйцк сяркярдя 

вя  гящряманларын  шяряфиня  йаранмыш,  мцхтялиф  мярасимлярдя  сарай 

адамлары онлары ифа етмиш вя беляликля, щямин мятнляр халг арасында 

кцтлявиляшмишдир.  Щятта  «Игор  полку  щаггында  дастан»  беля  кнйаз 

Свйатославын йахын адамы тяряфиндян дцзялдилмишдир. 

Тарихи нязяриййячилярин шцбщясиз ки, етираз доьуран, тякзиб олуна 

билян мцлащизяляри аз дейилди. Мясялян, онларын бцтцн фолклор сцжетляри 

вя  ващидляри  архасында  тарихи  щягигят  ахтармасы  тябии  ки,  мцяййян 

йанлышлыглара  апарырды.  Лакин  цмумиликдя  бу  нязяриййя  дя 

фолклоршцнцаслыгда нязяри фикри инкишаф етдирмякдя аз рол ойнамады.  

Тарихи  нязяриййянин  тялябляри  ясасында  тцрк  халгларынын  аьыз 

ядябиййатынын  арашдырылмасы  бу  халгын  индийядяк  юйрянилмямиш 

тарихинин  мцяййян  излярини  ачмаьа  имкан  верярди.  Чцнки  тцрк 

халгларынын  йаддашында  тарихи  факт  бир  чох  бядии  сцжетлярин  ясасыны 

гоймушдур.  Истяр  тарихи  эерчякликля  баьлы  яфсаня  вя  рявайятлярдя, 

истярся дя  гядим тцрк епосунда тарихи факта сюйкянмя яняняви щал 

кими  диггяти  ъялб  едир.  Епосшцнаслыг  «Оьуз  хаган»дан  тутмуш 

тцркцн  бир  чох  шющрятли  дастанында – «Китаби-Дядя  Горгуд», 

«Манас», «Алпамыш», «Мадай  Гара»  вя  башга  нцмуняляриндя 

тарихин солмаз излярини тясдиглямякдядир. Йахуд еля лап эютцрмяк изи 

бу  эцн  халг  мащнысында  галмагда  олан  «Апарды  селляр  Сараны» 

фаъиясини... 

                 Хябяр верин Ханчобана, 

                         Эялмясин бу ил Муьана. 

                         Муьан батыб нащаг гана, 

                        Апарды селляр Сараны 

                        Бир  эцнащсыз  баланы-...  дейя  фярйад  гопаран  аьычынын 

баш  вермиш  тарихи  факт  ясасында  йаратдыьы  яфсаня  узун  заманларын 

йаддашындан  сцзцлцб  эялмиш,  мащныйа  чеврилмиш, «Арпа  чайын  ашыб-

дашмасындан,  Сараны  алыб  гачмасындан»  долан  кядяри  нясллярин 

йаддашындан силиб атмаьа гоймамышдыр. 

Азярбайъан  тцркляринин  йцзлярля  беля  аьыз  ядябиййаты 

нцмунясинин  тюрямяси  архасында  тябии  ки,  тарихи  щягигятляр  дайаныр. 

Онлары  ачмаг,  йенидян  йаддаша  гайтармагда  тарихи  нязяриййянин 

тяърцбяси тябии ки, даща чох ящямиййятли оларды. Тцркцн епос йаддашы 


 

41

тарихи  щягигятляри  горуйуб  сахлайан  ян  мютябяр  ядяби  мянбя  кими 



бу  эцн  бизи  гядим  Щун  тарихинин  айры-айры  сящифяляри  иля  таныш етдийи 

кими,  оьузларын  тарихи  онун  мцхтялиф  заман  кясиминдя  йаратдыглары 

тцрк епосунда йашамагдадыр. Бир чох яфсаня, рявайят, лятифянин, халг 

мащнысынынщяля тарихлярдя йашайан изляри вардыр. 

 

Сон  дюврлярдя  аьыз  ядябиййатыны  юйрянян 



нязяри  мяктябляр  ичярисиндя  структур  тящлил 

методуна ясасланан тядгигат методу да нязяри 

ъялб  едир.  Бу  типли  тящлил  методу  истяр  Гярбдя,  истярся  дя  Русийада, 

ясасян  мцщарибядян  сонракы  дюврлярдя  мейдана  эялмишдир. 

Нязяриййя Франсада, Инэилтярядя, еляъя дя АБШ-да эениш йайылмышдыр.  

Структурализм  Бюйцк  Британийада XX ясрин 20-ъи  илляриндя 

А.Р.Родклифф-Браун  тяряфиндян  иряли  сцрцлмцшдцр.  Мцхтялиф  иътимаи, 

сийаси,  сосиоложи  сащяляри  ящатя  едян  бу  нязяриййя  ейни  заманда 

антрополоэийа  вя  етнолоэийа  сащялярини  дя  ящатя  етмишдир.  Бу 

истигамятдя  Франсада 50-ъи  иллярдян  башлайараг  Леви-Строс  ъидди 

тядгигат мцяллифи кими шющрятлянмишдир (16, 147). 

Нязяриййя  ядябиййатшцнаслыьы  вя  хцсусиля  фолклоршцнаслыгда 

уьурлу нятиъяляря сябяб олмушдур. 

Структуралист  методла  сещрли  наьыл  мотивляри  юйрянился  дя  о, 

фолклор моделинин структур тяркибини щиссяляря айырмаьа имкан верир. 

Бу  методун  тятбиги  фолклор  моделинин  милли,  бяшяри,  мцштяряк 

йарадыъылыг сайясиндя йарандыьы, моделин тяркибиндяки башлыъа мотив, 

сцжет, образларын сяъиййясини мцяййянляшдирмяйи мцмкцн едир. 

Тиположи  уйьунлуглары  арашдырмаьа,  сцжетин  йаранма  дюврц, 

цмумдцнйа  мядяниййяти  контекстиндяки  йери,  Шярг  вя  Гярб  эедиб-

гайытмаларында уьрадыьы дяйишикликляри вя с. мцяййянляшдирмяк цчцн  

мцхтялиф  деталлары  цзя  чыхармаьа  вя  юйрянмяйя  имкан  верир.  Бу 

метод  ейни  заманда  наьыл  сцжетлярини  вя  цмумиликдя  фолклор 

моделлярини  тарихи  инкишаф  мярщялясиндя  синхрон  вя  диахрон  тящлил 

истигамятиндя арашдырмаг имканы ачыр. 

Фолклоршцнаслыгда  бу  метод  А.Дандис,  Е.Мелетински,  С.Нек-

лйудов, В.Сегал вя башгалары тяряфиндян давам етдирилмякдядир.  

Структуралист  мяктяб  мцхтялиф  истигамятлярдя – игтисадиййат, 

еколоэийа,  сосиолоэийа  вя  с.  елми-тядгигат  сащяляриндя  арашдырмалар 

апарылыр.  Мифоложи  мяктябин  давамчыларындан  бир  чоху  лингвистик 

тящлил  методуна  ясасланырлар.  В.Й.Пропп,  Э.Бремен  вя  башгалары 

мцхтялиф  мцхтялиф  методлары  тятбиг  етмякля  яслиндя  наьыл  сцжетинин 

там  схемини  йарада  билмишляр.  Мяктябин  башга  бир  истигамяти 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin