Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53

 

Щяр  бир  халгын  фолклору  яслиндя  о 

халгын  юзц  демякдир.  Чцнки  бцтцн 

башга мядяниййят ващидляриндян фяргли 

олараг  фолклор  халгын  тарихини,  етник 

дцнйасыны,  диалект  хцсусиййятлярини,  етик  вя  естетик  идеалыны,  иътимаи-

фялсяфи  дцнйаэюрцшцнц  юзцндя  комплекс  шяклиндя  якс  етдирир.  Щятта 

инсан щаггында елм олан антрополоэийа щяр щансы бир инсан типинин 

сяъиййясини юйряняркян, йахуд инсан тякамцлц тарихини арашдыраркян 

о, етносун фолклор материалы илк нювбядя диггят юнцня чякилир. 

Узун  мцддятдян  бяри  бу  ваъиб  факторун  мялум  олмасына 

бахмайараг  бир  чох  тядгигатчылар  айры-айры  етник  мянсубиййятя 

малик  миллятлярин  эяляъякдя  ващид  совет  халгы  кими  формалашаъаьы, 

цмумсовет  мядяниййятинин  йаранаъаьы  барядя  иллцзийалар  иряли  сцр-

мцшляр.  Бу  сийасят  тяряфдарлары  халглары  зорян  юз  сой  кюкцндян  го-

парыб,  она  юз  тарихи  кечмишини  унутдуруб,  халглары  тамамиля  йени 

типли  бир  «мядяниййят»  схеминдя  бирляшдирмяйин  мцмкцн  олдуьуну 

эцман едирдиляр.  

Башга  тцрк  халглары  кими,  Азярбайъан  халгы  да  беля  бир 

«мядяниляшдирмя» сийасятинин гурбаны олмуш, ики йцз иля йахын мцд-

дятдя  юз  щягиги  тарихиндян,  яски  мядяниййятиндян,  милли  сой 

кюкцндян ачыг вя йа долайысы йолла узаглашдырылма сийасятиня мяруз 

галмышдыр. 

Яэяр XIX ясрдя  чар  сийасятчиляри  Азярбайъанда  ханлыглар 

тарихини  сахталашдырыб,  азярбаъанлыларын  тцрк  вя  ирандилли  халгларла 

Фолклорун башга елм 

сащяляри иля ялагяси 

 


 

24

ялагялярини  кясиб  ону  тцрк  вя  ислам  дцнйасындан  тяърид  едян,  яски 



ялифбасындан узаглашдыран сийасят програмы щазырламышдыларса, совет 

дюврцндя  щямин  програм  модернляшдирилмиш  шякилдя  щяйата 

кечирилмяйя  башлады.  Азярбайъанда  бу  халгын  сой  кюкцндян 

данышанлар  пантцркист,  мин  дюрд  йцз  иллик  бир  мядяниййятинин  яски 

гатларындан  бящс  ачанлар  ися  панисламист  дамьасы  иля  дамьаланыб 

зинданлара  атылды.  Азярбайъан  халгынын  демократик  дцнйа  иля 

информасийа ялагясинин кясилмяси, ялифбанын дяйишдирилмяси вя с. яслин-

дя мянщус «мядяниляшдирмя» сийасятинин йцксяк мярщяляси олду. 

  Кирилл  ялифбасына  Загафгазийада  йалныз  азярбайъанлылар, 

Советляр бирлийиндя ися яввялъя тцрк халглары кечмяли олду. Беляликля, 

Советляр  бирлийиндя  йашайан  Азярбайъан  тцркляри  юзцнцн  йени  сой 

кюкцнц, йени тарих вя мядяниййятини «йаратмалы» олдулар. 

Азярбайъанын бу дюврдя илк тарихини империйа мянафейини милли 

уъгарларда  эюзляйян  рус,  ермяни  вя  эцръц  тарихчи-етнограф  вя 

културологлары  йазмалы  олдулар.  Беля  бир  тарихи  шяраитдя  башга  тцрк 

халглары  кими,  Азярбайъан  халгынын  тарихини  йазанлар  да  мцяййян 

щяддляри  эюзлямяли,  чох  яввяля  эетмяйиб  тарихин  дярин  гатларында 

йашайан щягигятляря арха чевирмяли, онлардан имтина етмяли олдулар. 

Ясл тарихимиз ися милли йаддашда, аьыз ядябиййатында йашады. Бу 

эцн  халгын  щафизясиндя  йашайан  тарих  Азярбайъан  халгынын  яски 

чаьлардан  бу  яразидя  мяскунлашмасындан,  бурада  зянэин 

мядяниййят  йаратмасындан  хябяр  верир.  Она  эюря  дя  Азярбайъан 

тцркляринин  аьыз  ядябиййатыны  юйрянмяк  цчцн  бу  халгын  тарихини 

дяриндян  билмяк  эярякдир.  Азярбайъан  халгынын  тарихи  онун  миф, 

яфсаня  вя  рявайятляриндян  тутмуш  чох  узаг  кечмишляриндян  сораг 

верян  гящряманлыг  епосунда,  адят,  яняня  вя  мярасимляриндя,  халг 

байрамларында,  кичик  паремик  ващидляриндя – аталар  сюзляриндян 

тутмуш  еркян  алгыш,  гарьыш  вя  тясяллиляриндя  йашайыр.  Демяк, 

халгымызын  аьыз  ядябиййатыны  юйрянмяк  цчцн  онун  тарихинин  ян 

гядим гатларына бяляд олмаг, онун мцхтялиф дюврлярдяки ъянэавярлик 

тарихини йенидян вяряглямяк эярякдир. 

Ейни  заманда  тарихи  йазылмайан,  йахуд  тарихи  дцнйайа  тящриф 

едилмиш шякилдя чатдырлан бу халгын щягиги тарихини бярпа етмяк цчцн 

онун  фолклору  да  дяйярли  мянбядир.  Фолклорла  тарихин  гаршылыглы 



ялагясиндян  бящрялянмякля  Азярбайъан  халгынын  дцрцст  тарихини 

йаратмаг мцмкцндцр. 

Щяр  щансы  бир  халгын  фолклоруну  билмяк  цчцн  ейни  заманда 

онун  етник  дцнйасы  иля  йахындан  таныш  олмаг  эярякдир. 

Етнографийанын  юйрянилмяси  халг  щяйатынын  тякъя  етноэенетик 


 

25

инкишафыны излямяйя дейил, ейни заманда бу халгын адят, яняня, яхлаг 



нормаларына  бяляд  олмаьа,  онун  мятбях  мядяниййятини,  эейим 

формаларыны,  той,  йас,  адгойма,  гонаг  гаршылама  вя  с.  адятляриня 

бяляд  олмаг  демякдир.  Фолкларла  сых  баьлы  олан  етнографийаны 

билмядян  щяр  щансы  бир  халгын  цмуми  мядяни  сявиййясини,  мяняви 

хилгятини  мцяййянляшдирмяк  мцмкцн  дейилдир.  Мясялян, «Китаби 

Дядя  Горгуд»да  «Бамсы  Бюйряк»  бойу  Оьуз  тайфалары  ичярисиндя 

той  мярасиминин  силсиля  адятлярини  юзцндя  якс  етдирмишдир.  Бурадакы 

гыз  бяйянмя,  гыз  архасынъа  эетмя,  нишанлы  гыза  мцнасибят,  нишанлы 

гызын  юз  нишанлысыны  эюзлямяси  вя  с.  кими  адятляр  яски  чаьлардан  улу 

бабаларымызын мяишятиндя йараныб формалашмышдыр. Тябии ки, бу вя йа 

диэяр  етник  щяйат  деталларыны  якс  етдирян  фолклор  абидялярини 

арашдырмаг цчцн халгын милли етнографийасына бяляд олмаг эярякдир. 

Фолклору  юйрянмяк  цчцн  мцщцм  елм  сащяляриндян  бири 

диалектолоэийадыр.    Фолклор  нцмуняляри  диалектдя  йараныр,  онлары 

йазыйа  оларкян  диалект  хцсусиййятинин  эюзлянилмяси  зяруридир. 

Фолклорун  диалект  хцсусиййяти  бядии  ващидин  йаранма  дюврц  барядя 

мцяййян 


материалы 

юзцндя 


горуйуб 

сахлайыр. 

Диалектик 

материаллардан  чыхыш  едиб  бядии  мятнин  йаранма  дюврцнц,  онунла 

баьлы  бир  сыра  тарихи  щягигятляри  дцрцстляшдирмяк  мцмкцндцр. 

Мясялян, «Китаби-Дядя  Горгуд»ун  Дрездян  нцсхясиндян  бир 

ъцмляйя  диггят  йетиряк: «Чайлар  ташса  тяниз  толмаз».  Щямин  мятни 

няшр  едяркян  Щ.Араслы  ону  беля  бир  транскрипсийада  вермишдир: 

«Чайлар  дашса  дяниз  долмаз».  Мятнин  диалектдян  тямизлянмяси, 

онун  йаранма  тарихини  мцщафизя  едян  диалект  ващидляринин 

позулмасына  вя  беляликля,  мятнин  йаранма  дюврцня  мяхсус  диалект 

цслубунун  тящрифиня  сябяб  олмушдур.  Диалект  хцсусиййятинин 

арашдырылмасы  диалектолоэийанын  предметидир,  фолклор  дилинин  вя  дил 

тарихимизин юйрянилмясинин ачарыдыр.  

Фолклору  юйрянмяк  цчцн  ейни  заманда  халг  етикасыны,  щяр  бир 

халгын  яхлаг  нормаларыны,  етик  гайдаларыны  юйрянмяк  лазымдыр. 

Чцнки  яслиндя  фолклорда  халгын  етик  алями  даща  бцтюв  шякилдя  якс 

олунур.  Шифащи  йарадыъылыьын  ири  щяъмли  жанрларындан  тутмуш,  аталар 

сюзц  вя  мясялляря,  юйцд-нясищятляря,  лятифяляря  вя  с.  гядяр  етик 

нормалар,  давраныш  гайдалары  якс  олунур.  Яслиндя  фолклорда  халгын 

етик  мядяниййяти  там  щалда  йашайыр.  Она  эюря  дя  милли  етиканы 

билмядян фолклор мядяниййятини юйрянмяк мцмкцн дейилдир. 

Фолклор цмумиликдя щяйат эюзялликляри, хейир вя шярин тянтяняси, 

мясляк вя ягидя сафлыьыны якс етдирир. Инсанлара хейирхащлыг, йахшылыг 

дуйьулары ашылайыр. Эюзялликлярин реал вя йа мифик, яфсаняви вя йа илащи 


 

26

мащиййяти  адамлара  зювг  верир,  инсан  зювгцнц  эюзяллийя,  цлвилийя 



алудячилик истигамятиндя формалашдырыр.  

Фолклор  дцнйанын  олум-юлцм,  эялим-эедим  щягигятини 

тясдигляйир,  дцнйаны  эюзялляшдирмяк  вя  бу  эюзялликлярдян 

файдаланмаг  яхлагыны  йарадыр,  щамыны  бу  яхлагы  гябул  етмяйя 

сясляйир.  Фолклор  зцлмц  вя  залымы  рящмя,  инсаны  мяняви  бцтювлцйя, 

камиллийя  чаьырыр.  Она  эюря  дя  предмети  эюзяллик  олан  естетиканы

онун  елми  мащиййятини  билмядян  фолклорун  естетик  дяйярини 

мцяййянляшдирмяк олмаз. Естетиканы юйрянмякля шифащи йарадыъылыьын 

эюзяллик, цлвилик кими защирян эюзяэюрцнмяйян тяряфи ачылыр. 

Фолклорда садя бир халг фялсяфяси вар. Зиддиййятляри вя тязадлары, 

тясадцфляри  вя  ганунауйьунлуглары  юзцндя  якс  етдирян  аьыз 

ядябиййатыны юйрянмяк цчцн фялсяфяни билмяк эярякдир. Бцтцн башга 

халгларда  олдуьу  кими,  Азярбайъан  халгынын  иътимаи  фикир  тарихи  дя 

фолклордан  башлайыр.  Тяяссцф  ки,  апарылан  тядгигатларда    вя  тарихи 

ясярлярдя  иътимаи  фикрин  бу  бцтюв,  камил  вя  илкин  мярщяляси  яслиндя 

индийя гядяр диггятдян кянарда галмагдадыр. 

Дцнйанын, 

инсанын 

йаранмасы 

иътимаи 

мцнасибятлярин 

формалашмасы  вя  цмумиликдя  дцнйанын  дярк  олунмасы  барядяки 

мифлярдя,  яфсанялярдя,  яски  тцрк  дастанлары  вя  оьузнамялярдя  якс 

олунан 

дцнйаэюрцш 



Азярбайъан 

иътимаи 


фикринин 

еркян 


гайнагларыдыр.  Азярбайъан  иътимаи-фялсяфи  фикринин  бу  мярщяляси 

минилликлярля  шяртлянян  бир  дюврц  ящатя  едир.  Азярбайъан  аьыз 

ядябиййатыны  юйрянмяк  цчцн  щямин  гайнаглардан  башлайан  милли 

фялсяфяни вя Азярбайъан иътимаи фикир тарихини билмяк эярякдир. 



Милли  халг  дипломатийасы  вя  щцгуг  гайдалырыны  эениш  шякилдя  якс 

етдирян  Азярбайъан  шифащи  ядябиййатынын  юйрянилмясиндя  бу  елмляря 

бялядлийя  дя  бюйцк  ещтийаъ  вардыр.  Дювлятчилик  яняняляринин  эениш 

спектрини юзцндя якс етдирян халг ядябиййаты ъинайят, гяза, щюкмцн 

иърасы,  баьышланылма,  мцщарибя,  барыш,  ултиматум,  сцлщ  сазишляри, 

эцзяшт вя тяслимчилик актларынын силсиля чеврясини якс етдирмякдядир. 

Бейнялхалг  ялагяляр,  халг  дипломатийасы  вя  с.  кими  мцщцм 

щцгуги  актларын  илк  мянбяйи  олан  халг  ядябиййаты  ейни  заманда 

диэяр  бу  кими  мцщцм  щцгуг  гайдалары  иля  дя  зянэиндир.  Халгларын 

мядяни  сявиййясини  юйрянмякдя  мцщцм  амиллярдян  олан  бцтцн  бу 

мясяляляри  халг  ядябиййаты  гядяр  якс  етдирян  еркян  мянбя  демяк 

олар ки, йохдур. Одур ки, Азярбайъан халг ядябиййаты щцгуг елмляри 

иля  сых  баьлы  олдуьу  кими  милли  щцгуг  тарихи  дя  юз  башланьыъыны  бу 

бюйцк нящрдян эютцрцр.  

Азярбайъан тцркляринин аьыз ядябиййатынын юнямли тарихиня бяляд 


 

27

олмаг цчцн инсанын цмуми инкишафыны юйрянян антрополоэийа елминя 



дя бяляд олмаг эярякдир. Чцнки тцркцн антроположи структуру дцнйа 

адамынын ян архаик антроположи структурларындандыр. Онун илк изляри 

Загафгазийа  яразисиндя  тякамцл  кечмиш  Азыхантропда  юз  яксини 

тапмышса, бу эцн дцнйа елми Авропа инсан типинин илк бешийинин дя 

Гафгаз  антропоэез  зонасы  олдуьуну  ачыгламагдадыр.  Антроположи 

тядгигатлара  ряваъ  верян,  бу  эцн  Азярбайъан  тцркляриня  мяхсус 

археоложи  арашдырмалар  да  аьыз  ядябиййатынын  юйрянилмясиндя  милли 

археолоэийаны  юн  плана  чыхармышдыр.  Археолоэийа  фолклор 

йарадыъыларына мяхсус бир сыра щягигятлярин ачыгламасында щямчинин 

мцщцм гайнаглардан бири щесаб едилир. 

Азярбайъан  фолклорунун  дярин  гатларыны  ачыгламаг  цчцн 

теолэийа  вя  илащиййят  елмляриня  дя  бяляд  олмаг  лазымдыр.  Узун 

мцддят аьыз ядябиййаты дин  вя тяригятлярдян тяърид олунмуш шякилдя 

арашдырылмышдыр. Истяр зярдцштилик, истярся дя ислам гайнаглары иля халг 

ядябиййаты  арасында  учурумлар  йарадылмыш,  онун  бу  истигамятдя 

арашдырылмасына  бязян  гадаьалар  гойулмушдур.  Лакин  аьыз 

ядябиййатыны  бу  нязяри  эюрцшлярдян  кянарда  эютцрмяк  ону  йаныз 

мящдуд гялибя салмаг вя ъылызлашдырмагдан башга бир шей дейилдир. 

Теолоэийа вя илащиййятля сых баьлы олан шифащи йарадыъылыг бу эцн йени 

бир истигамят кими ъидди арашдырмалара мющтаъдыр. 

Аьыз  ядябиййатынын  бу  эцня  гядяр  аз  топланмыш  сещр,  яфсун, 

цряйядамма, эюстярмя, эюзяэюрцнмя, гарабасма, рущ вя б. башга 

жанрларыны  арашдырмаг  цчцн  елмлярин  синкретизминдян  доьан 

мцшащидяляря  ещтийаъ  дуйулур.  Психолоэийа,  парапсихолоэийа, 

етнопсихолоэийа  вя  тябабятин  йени-йени  сащяляринин  фолклоршцнаслыгла 

синтетиклийи  ясасындакы  мцшащидяляр  халг  йарадыъылыьында  щяля  сирр 

олараг  галмагда  олан  бир  чох  мцяммаларын  елми  мащиййятини 

ачмаьа имкан верярди. 



  

Азярбайъан  тцркляринин  аьыз 

ядябиййаты 

мцхтялиф 

цслубларын 

говшаьында  йаранмыш,  еля  щямин 

цслублара  уйьун  олараг  нюв  тю-

рямяляриня  айрылмышдыр.  Йазылы  ядябиййатдан  фяргли  олараг  аьыз 

ядябиййатында  нюв  тюрямялярини  доьуран  цслубларын  йаранышы 

системсиз  вя  йа  хаотикдир.  Онларын  сыра  ардыъыллыьы  йохдур.  Сыра  дц-

зцмцндя  йерляри  асанлыгла  дяйишя  билир.  Бу  нюв  тюрямяляр  заман 

щцдуду  бахымындан  еля  бир  фяргляр  йаратмыр,  асанлыгла  сыра  дц-

зцмцнц  дяйишя  билир.  Чцнки  улу  яъдадларымыз  айры-айры  аиля,  гябиля, 

Аьыз ядябиййатынын цслуб вя нюв 

тюрямяляри 


 

28

тайфа  мцщитиндя  бир-бирля  йанашы  шякилдя,  ейни  заман  кясиминдя 



мцхтялиф  цслублар  йаратмышдыр.  Яэяр  бу  цслубларын  мцяййян  щиссяси 

щярякятля  сюзцн  ифадя  принсипиня  ясасланмышса,башга  бир  щиссяси 

тящгийяйя, нягл етмяйя, диэяри ися дцшцнъянин поетик ифадя принсипиня 

ясасланмышдыр.  Тцрк  етносунун  тарихи  тякамцлцндя  бу  цч  цслуб 

паралел шякилдя, лакин мцхтялиф ифачы фярдляр арасында йараныб инкишаф 

етмишдир. Заман кечдикъя бу цч цслубун щяр бири милли йаддашда вя 

импровизядя  бяргярар  олмуш,  ъилаланмыш,  йарадыъы  тяфяккцрцн 

гцдрятиля дцшцнъяни ифадя едян формулалара чеврилмишдир. 

Аьыз ядябиййаты юзцнцн эениш йцксялишиня гядям гойдуьу тарихи 

шяраитдя цслублар мцвази шякилдя мювъуд олан мцстягил ядяби нювляря 

чеврилмишдир.  Онларын  щансынын  яввял,  щансынын  сонра  йарандыьына 

щюкм  вермяк  доьру  олмаз.  Аьыз  ядябиййатында  нювлярин  сыра 

дцзцмц нисбидир. Етнослар, гябиля вя тайфаларарасы йериня эюря онлар 

асанлыгла  сырасыны  дяйишир.  Чцнки  шифащи  ядябиййатын  нюв  сыраланмасы 

принсипи йарадыъы вя йахуд ифачы цслубларла баьлыдыр. Бу чох мараглы 

йарадыъылыг  просеси  олуб  фювгал  гцввянин  инсана  бяхш  етдийи 

йарадыъылыг  гцдряти  иля  ялагядардыр.  Заман  кечдикъя  инсан  сюз 

йарадыъылыьы  просесиндя  бу  цслуб  вярдишлярини  тякмилляшдирмиш, 

импровизянин  щярякят,  тящкийя  вя  поетик  дцзцм  цслубларыны  юз 

йарадыъылыг  янянясиндя  ябяди  бяргярар  етмишдир.  Бу  цслубларын  аьыз 

ядябиййатында  ядяби  нювляря  чеврилмяси  етносун  юлчцлц,  гялибли, 

йцксяк поетик ифадя тярзиня малик сюз йарадыъылыьына доьру инкишафыны 

шяртляндирмишдир.  Бу  яняняви  цслублар  зямининдя  йаранан  нювляр 

еркян  ифа  янянясини  горуйуб  сахламагла  жанрлара,  шякилляря  айрылмыш 

вя  бядии  тяфяккцрдя  йени-йени  жанр  тюрямяляри  мейдана  чыхмышдыр. 

Беляликля,  аьыз  ядябиййатынын  асанлыгла  сыра  дцзцмц  дяйишян  ядяби 

цслуллары вя онлар ясасында формалашан нювляри йаранмышдыр. 

 

  Дцнйа халгларынын йаратдыьы мяняви 



мядяниййятлярин ян бюйцйц олан шифащи сюз 

мядяниййятиня бир нечя дяфя тарихи гайыдыш 

олмушдур.  Яслиндя  бу  гайыдышлар,  щяр  бир  халгын  сой  кюкцнц,  тарихи 

мянлийини 

мцяййянляшдирмяк, 

дцнйа 


халгларынын 

йаратдыьы 

мядяниййятляр  ичярисиндя  юз  дясти-хяттини  айдынлашдырмаг  мягсядиля 

баьлы  олмушдур.  Сонунъу  гайыдыш XVIII ясрин  cону XIX ясрин 

яввяллярриндя  Авропада  башламышды.  Йунан  инъясянятини  дцнйа 

мядяниййятинин  мцщцм  нятиъяси  щесаб  едян  авропалылар  беля  бир 

нятиъяйя  эялмишдиляр  ки,  цмумдцнйа  мядяниййятиндя  онларын  да 

юзцнямяхсус  пайлары  ола  биляр.  Еля  бу  юзцнямяхсуслуьу 



Фолклор ирси дцнйа 

тядгигатында 

 

29

мцяййянляшдирмяк  мягсядиля  онлар  юз  кечмиш,  яски  дцшцнъяляринин 



мящсулу  олан  аьыз  ядябиййатынын  дцнйа,  еляъя  дя  илк  мярщялядя 

Гядим  Шярг  мядяниййяти  иля  мцгайисяли  шякилдя  арашдырмалара  ъялб 

етдиляр. Бу ися дцнйа, еляъя дя тцрк халгларынын аьыз ядябиййаты цчцн 

бир  сыра  дяйярли  мцлащизяляр  доьурду.  Щямин  нязяри  фикирлярин 

йаранмасындан  бизи  йцз  ялли  илдян  артыг  бир  заман  айырса  да  тцрк 

халгларынын, еляъя дя Азярбайъан тцркляринин аьыз ядябиййатыны щямин 

нязяри  мцлащизяляр  контекстиндя  нязярдян  кечирмяк    ящямиййятсиз 

олмаз.  Сющбят  ондан  эедир  ки,  тцрк  халгларынын  аьыз  ядябиййаты 

щямин нязяри мцлащизялярдя арашдырылан практики материаллардан щеч 

дя  аз  ящямиййятили  дейилдир,  бу  мцлащизяляр  фонунуда  тцрк  халглары 

аьыз  ядябиййатынын  бир  сыра  мясяляляриня  даща  ятряфлы  ачыгламалар 

эятирмяк  олар.  Чцнки  бир  сыра  дцнйа  халгларын  фолклор  нязяри  ирси 

мцхтялиф  халгларынын  аьыз  ядябиййатыны  дцнйа  фолклору  контекстиндя 

арашдырмаг 

имканы 

йарадыр. 



Авропада 

йаранан 


фолклор 

нязяриййяляринин  щяр  биринин  Азярбайъан  тцркляринин  фолклоруна 

тятбиг  едилмяси    тарихи  гощумлуг,  охшарлыг,  мядяни  игтибас 

етнопсихоложи

 

дярк  етмя  вя  тарихи  факта  ясасланмагла  бу  халгларын 



аьыз  ядябиййатынын  инкишаф  хцсусиййятляринин  йени-йени  ъящятлярини 

ачыглама 

бахымындан 

ящямиййятли 

нязяри 

арашдырма 



истигамятляриндян ола биляр. 

 Мифоложи  нязяриййя.  XVIII  ясрин  сонларындан  башлайараг, 

Авропада  антик  йунан  мядяниййятин  идеализя  зяифляди,  сой  кюкцня 

гайытма  нязяря  чарпаъаг  дяряъядя  дирчялди.  Щяля XIX ясрин 

яввялляриндян  Гримм  гардашлары  беля  бир  гяти  фикря  эялмишдиляр  ки, 

халг поезийасы милли щяйат факторудур. Онлар ейни заманда беля бир 

фикир иряли сцрцрдцляр ки, халг поезийасы аноним вя коллектив олмагла 

йанашы,  ейни  заманда  илащи  мяншя  иля  баьлыдыр.  В.Гриммин 1811-ъи 

илдя  «Древние  детские  героические  песни»  ясяриня  йаздыьы 

мцгяддимядя  дейилир: «Поезийадакы  илащи  рущ  бцтцн  халгларда 

демяк олар ки, ейнидир вя ейни бир мянбя иля баьлыдыр, буна эюря дя 

щяр  йердя  охшарлыг,  дахили  уйьунлуг,  эизли  гощумлуг,  башланьыъы 

итирилмиш  бир  мянбя  бирлийи  якс  олунур;  инкишаф  охшар  шякилдя  давам 

едир,  лакин  онларын  тюрятдийи  хариъи  шяртляр  мцхтялифдир.  Мящз  буна 

эюря  дя  ейни  вахтда  дахили  мащиййятдя  биз  хариъи  мцхтялифлик 

эюрцрцк». 

Гримм  гардашлары  дцнйа  халглары  фолклорунун  йаранмасында 

илащи  рущу  ясас  эютцрмякля  охшарлыгларын  сябябини  танры  щикмятиндя 

эюрцр  вя  дилин  йаранмасыны  да  бундан  сонракы  мярщяля  щесаб 

едирляр.  Алманийада  мцгайисяли-тарихи  методун  ясасыны  гойан 


 

30

нязяриййячиляр  ичярисиндя  Ф.  Бопп,  Р.Раск  вя  хцсусиля  Й.Гриммин 



ады  даща  ениш  йайылмышды.  Тарихи-мцгайисяли  методу    Й.Гримм  вя 

В.Гримм  гардашлары  сонрадан  юзляринин  мяшщур  мифоложи 

нязяриййялярини дя ясас эютцрдцляр. 

Гримм  гардашлары  «мифолоэийаны  шцурсуз  йарадан  рущун» 

мящсулу  кими  бахмагла,  онун  халг  щяйатынын  мащиййятини  якс 

етдирмяси «Алман мифолоэийасы ясяриндя эениш шякилдя юз яксини тапды 

(12,322)».  Гримм  гардашларынын  нязяриййяси  юз  дюврц  цчцн  филоложи 

елмин инкишафында мцщцм мярщяля олду вя онун тясири Алманийанын 

щцдудларындан чох-чох узаглара йайылды (13, 12-13). 

Гядим  алман  епосунун  фювгалтябии  мяншяйя  малик  олдуьуну 

эюстярян  Йакоб  Гримм  няьмя  вя  наьыллара  истинад  едяряк  йазырды 

ки,  анъаг  гядим  поезийа  нцмуняляри  олан  няьмя  вя  наьылларда 

гейри-ади гцввя тяряфиндян йаранан эцнащсызлыг вя паклыг юзцнц якс 

етдирир.  Юз  мцгайисясиндя  тябиятля  гаршылашманы  ясас  эютцрцр,  халг 

мащныларыны  о,  гушларын  охумасы  иля  мцгайися  едир  вя  эюстярирди  ки, 

халг поезийасынын йаранма сирри ахан шялалярин сирри кимидир. 1811-ъи 

илдя  Арнимя  йаздыьы  мяктубунда  о  фикрини  гяти  шякилдя  беля 

цмумляшдирирди: «Мян  динин  аллащ  тяряфиндян  йаранмасына  неъя 

инанырамса,  еляъя  дя  дилин  инсан  тяряфиндян  кяшф  едилмясиня  йох, 

мюъцзяли  шякилдя  аллащ  тяряфиндян  йарандыьына  инанырам.  Сян  дя 

эяряк буна инанасан вя ону щисс еляйясян. Гядим поезийадакы рифм, 

аллетерасийа  да  бцтцн  ещтималлара  эюря  щямин  гцввя  тяряфиндян 

йаранмышдыр» (14, 132). 

Беляликля,  Гримм  нязяриййясиня  эюря  халг  поезийасында 

фювгялтябиилик дярк едилмяли, йа да сюзсцз гябул олунмалы иди. 

Гриммин  бу  мцлащизяляри  тякъя  Авропа  халгларынын  шифащи 

поезийасы цчцн дейил, цмумиййятля мцяййян истисналарла дцнйа шифащи 

поетик  яняняси  цчцн  сяъиййяви  иди. «Поезийадакы  илащи  рущ»  тцрк 

халгларынын  аьыз  ядябиййатынын  башлыъа  мянбяйи  иди.  Чцнки  бу  шифащи 

сюз  башга  халгларда  олдуьу  кими,  ейни  мянбядян  сцзцлцб  эялир, 

няинки  поетик  мятнин  юзцндя,  еляъя  дя  мятни  йарадан 

импровизаторчунун, - озан  вя  йахуд  ашыьын  хилгятиндя  щямин  илащи 

рущ «габагъадан эяляъякдя баш верян щадисялярдян хябяр вермякдя, 

ифачынын  щагг  ашыьына  чеврилмясиндя  юзцнц  эюстярир».  Тцрк 

халгларынын  аьыз  ядябиййатындакы  илащи  рущ  поетик  парчадан – 

мятндян    даща  чох  онун  йарадыъысынын  хилгятиндя  юзцнц  эюстярир. 

Беля  ки,  йа  хилгятдян  илащи  рущ  бяхш  едилир,  йа  да  бу  илащи  руща  о, 

юмрцнцн  мцяййян  дюврцндя,  мягамында  говушурду.  Бундан 

сонра  щямин  импровизаторчунун  йаратдыьы  поетик  дцшцнъяйя  илащи 


 

31

рущ  чыльынлыьы  вя  ябядилийи  щяким  кясилирди.  Бу  ъящят  «Китаби-Дядя 



Горгуд»да  юзцнц  эюстярдийи  кими,  сонрадан  орта  яср  мящяббят 

дастанларынын  бюйцк  бир  гисми  цчцн  дя  сяъиййяви  хцсусиййят  кими 

нязяря  чарпмагдадыр.  Бутайа  говушан  бцтцн  ашиглярин  йарадыъылыг 

дцшцнъясиня илащи рущун щаким олмасы шяксиздир.  

Гримм гардашларынын бу нязяриййяси тяряфдарлар вя мцдафиячиляр 

тапды.  Нязяриййянин  баниляри  мифоложи  тясяввцрлярдян  чыхыш  едир, 

эерманшцнаслыьын  ясасларыны  халг  поезийасындакы  мифляр  цзяриндя 

гурурдулар. 

Мифоложи мятнляр, гядим  алман епосу, наьыл вя халг няьмяляри 

Гримм гардашларынын истинад етдийи башлыъа материаллар иди. Онлар бу 

материаллары  гядим  щинд  сцжетляри  иля  мцгайися  едяндя  мараглы 

мянзяря гаршысында галдылар. Мцшащидя эюстярди ки, Авропа сцжетляри 

иля  щинд  сцжетляри  охшардыр.  Гримм  гардашлары  бу  охшарлыьы 

авропалыларла 

щиндлилярин 

тарихи 


гощумлуг 

ялагяляриндя 

эюрдцляр.«Алман  мифолоэийасы»нын  мцяллифляри  беля  бир  нязяри  фикир 

иряли сцрдцляр ки, дцнйа халгларында сцжет охшарлыьынын сябяби халгларын 



тарих  гощумлуг  ялагяляриндядир.  Онлар  Щинд-Авропа  дил  ващидляри 

арасында да охшарлыг ялагялярини тясдигляйян фактлар тапдылар. 

Юз  дюврц  цчцн  чох  мцщцм  олан  бу  нязяриййя  щягигяти  тарихян 

гощум халгларын о, ъцмлядян тцрк халгларынын аьыз ядябиййатындакы 

охшарлыглары  мцгайисяли  тящлиля  ъялб  етмяк  чох  эцълц  аргумент  иди. 

Яслиндя  щямин  нязяри  фикир  ортаг  тцрк  мядяниййятинин  бир  чох 

янянялярини  дцрцстляшдирмяйя  истигамят  верирди.  Тцрк  халглары 

юзляринин  тарихи  бирлик  вя  тякамцл  просесиндя  бир  сыра  ортаг  сцжетляр 

йаратмышдыр. Бу сцжетляр ващид етник кюкдян гопуб тцрк халгларынын 

аьыз  ядябиййатынын  мцхтялиф  сащяляриня  сяпялянмишдир.  Айры-айры 

тайфалар  юз  бядии  йарадыъылыьында  бу  ортаг  кюкдян  бящрялянмякля 

сонракы  дювр  мцхтялиф  мяишят,  реэион  вя  с.  ялагядар  йарадыъылыг  ян-

янясиндя ня гядяр йени сцжетляр йаратса да яъдад дцшцнъяси иля баьлы 

цмумилик вя ейниликлярдян щеч дя там узаглаша билмямишдир. Бу эцн 

юзбяк, тцркмян, газах вя азярбайъанлыларын шифащи йарадыъылыьында бу 

цмумилик вя мцштяряклик тез-тез мцшащидя олунур.  

Тцрк  халгларынын  шифащи  йарадыъылыьындакы  охшарлыгларын  ян 

башлыъа  сябябляри  ичярисиндя  бу  халгларын  тарихи  гощумлуг  ялагяляри 

тябии ки, апарыъы фактордур. Истяр мярасим фолклору, истяр гящряманлыг 

вя  мящяббят  дастанлары,  бир  сыра  щалларда  пешякар  наьылчылыгдакы 

охшарлыг,  бянзярлик  вя  бязян  дя  ейниликляр  тябии  ки,  щямин  халгларын 

тарихи гощумлуг ялагяляриндян кянарда дейилдир. 

Тцрк халгларынын аьыз ядябиййатынын эеъ дя олса бу эцн щямин 


 

32

нязяри истигамятдя тядгигатлара ъялб едилмяси цмумиликдя ортаг тцрк 



мядяниййятинин  эениш  юлчцлярдя  юйрянмяйя  йени-йени  имканлар  ачыр. 

Тяяссцф ки, бу нязяриййя вахтиля тцрк епосуна вя мярасим фолклоруна 

тятбиг  едилмямиш,  тцрк  халгларынын  ортаг  мядяниййятиндяки 

охшарлыгларын  ачыгланмасында  онун  нязяри  мцддяаларындан  истифадя 

олунмамышдыр. 

Авропада аьыз ядябиййаты материаллары топланыб чап едилдикъя 

онларын  Шярг  мяншяли  сцжетлярля  мцгайисяли  тядгигиня  дя  мараг 

эцълянирди.  Шярг  сцжетлярин  мянбяйи  щесаб  едилирди.  Авропа 

тядгигатларында  сцжетлярин  Шяргля  баьлы  еркян  гайнаглары  хатырланса 

да бу гайнаглар Авропада эениш тядгигат обйектиня щеч дя щямишя 

чеврилмирди.  Гримм  гардашларыны  мифоложи  нязяриййяси  тяяссцф  ки, 

Шяргдя  дя  диггятдян  кянарда  галды,  нязяриййянин  тиположи  вя 

мцгайисяли-тиположи  тядгигатлар  цчцн  ачдыьы  имканлардан  истифадя 

едилмяди. 

Фолклор  ирсиня  мцраъият  ися  Авропада  эетдикъя  йцксялир,  сцжет 

охшарлыьынын  сябябляриня  бир-бириндян  фяргли  бахышлар  мейдана  чыхыр 

вя беляликля дцнйа фолклор ирси зянэинляширди. 

 

XIX  ясрин  орталарында  Бопп 



мяктябинин  ардыъыл  тяряфдарларындан 

олан  Т.Бенфей  щямкары  Мцллер  вя  вя 

онун  ардыъыллары  кими  мцгайисяли 

тядгигатлара  даща  чох  мейл  едирдиляр.  Мцллер  юзцнцн  фундаментал 

тядгигатларында  мифлярин  мяншяйини  арашдыраркян  ону  халг 

ядябиййатынын  мяншяйи  иля  ейни  эютцрцрдцся,  Т.Бенфей  халг 

ядябиййатыны  йазылы  абидяляр  цзяриндя  арашдырмаьа  цстцнлцк  верирди. 

Мллер вя Бенфей алман мифолоэийасынын мяншяйини юйряняркян щинд 

мянбяляриня  ясасланырды.  Мцллер  щинд  шифащи  абидяси  кими  Ведиляря 

истинад едяряк алманларын еркян дцшцнъяси барядя тясяввцрлярини якс 

етдирди. Т.Бенйеф ися щиндлилярин «Панчатантра»сына инанырды.  

1859-ъу  илдя  о,  бу  ясяри  алман  дилиндя  чап  етдирди.  Т.Бенйеф 

щямин  ясяря  эениш  мцгяддимя  йазды  вя  бурада  Шярг  вя  Гярб 

мядяниййятляриндя охшарлыьын сябябябиндян бящс едяркян, охшарлыьын 

сябяблярини  щеч  дя  илащи  фювгялтябии  гцввялярин  охшар  сцжет 

йаратмасында,  тарихи  гощумлуг  ялагяляриндя    дейил,  онларын  тарихян 

юзцнямяхсус  шякилдя  давам  етмиш  мядяни-игтисади  ялагяляриндя 

ахтармаг зярурятини гейд едирди. 

Т.Бенфейя  эюря,  халглар  арасында  мядяни-игтисади  ялагяляр 

мярщяляляр вя дюврляр цзря давам етмишдир. Бу ялагялярин йаранмасы 



Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin