Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə47/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   53

Ушаг фолклорунун 

жанрлары

 


 

514


йарадыъылыьында тутдуьу мювгейя башлыъа диггят верилир. Бязян дя жанр 

тяркибиндяки  жанр  ялванлыьы,  бир  сыра  нцмунялярин  жанр  принсипляринин 

тялябляриня  ъаваб  веря  билмямяси  онларын  мцстягил  жанр  кими 

эютцрцлмясиня ещтийатлы мцнасибятдян доьур. 

Илк  бахышда  кичик  поетик  нцмуняляр  кими  йайылан  поетик 

парчаларын  бязян  жанр  тяляблярини  излямяк,  онун  щцдудларыны 

мцяййянляшдирмяк,  принсипляри  вя  хцсусиййятляри  барядя  данышмаг 

ящямиййятсиз  эюрцня  биляр.  Чцнки  ващид  ушаг  фолклору  анлайышы  ады 

алтында  мцхтялиф  нцмуняляр  тясниф  едилир,  бядии  хцсусиййятляри, 

йаранма вя тюрямя йоллары арашдырылыр. 

Лакин  онун  щяр  бир  нцмуняси  мцяййян  гялибдя  йараныр, 

мцхтялиф  йаранма  йолуна  вя  цслубуна  маликдир  вя  нящайят  щяр  бир 

нцмунянин  защири  формасы,  поетик  тяркиби  бир-бириндян  фярглянир. 

Ушаг  фолклорунун  мцхтялиф  нцмуняляриндя  нязяря  чарпан  мцщцм 

фяргляр  щансылардыр?  Йухарыда  онун  тяснифиндян  эюрдцйцмцз  кими, 

бу нцмуняляр щям лирик нювдя, йяни еркян поетик тялябляр – ащянэ, 

ритм, аллетрасийа тялябляри гялибиндя, щям тящкийя цслубунда, щям дя 

драматик  нювцн  ибтидаи  формаларында  юзцнц  эюстярир.  Ушаг 

фолклорунун мараглы жанр мянзяряси дя еля бурадан доьур. Онун бу 

зянэин  вя  рянэарянэ  форма  мцхтялифлийи  жанрлар  системини  йарадыр. 

Мясялян,  лирик  нюв  принсипляри  ясасында  шякли  хцсусиййятляри 

бахымындан бир-бириндян тамамиля фяргли шякилляр йараныр. Бу шякилляр 

арасында дахили ялагя, гаршылыглы тяcир вя зянэинляшмя мювъуд олса да, 

щяр  бир  шякил  юз  мцстягиллийи  иля  сечилир.  Жанр  йаратманын  мараглы 

хцсусиййятляриндян бири бурада юзцнц эюстярир: щяр бир шяклин конкрет 

обйекти  вя  формасы  йараныр.  Йаранан  бцтцн  шякилляр  спесифик 

хцсусиййятляря малик олур, бир шяклин форма вя хцсусиййяти диэяриндя 

тякрар  олунмур.  Онлар  арасында  жанрдахили  ялагя  вя  зянэинляшмя 

фяалиййят  эюстярир.  Бир  жанрын  тясири  иля  йени  жанр  йараныр.  Онун 

юзцнямямхсус  йени  формасы,  дахили  структуру  мейдана  чыхыр.  Ян 

мараглы  йарадыъылыг  просеси  ондадыр  ки,  йени  йаранан  жанр  кющня 

жанры  мящв  етмир,  даща  доьрусу,  яввялкини  архаикляшдирмир,  онунла 

паралел шякилдя йашайыр. 

Драматик  нювля  лирик  вя  епик  нювцн  жанр  системи  дя  мараглы 

мцлащизяляр  доьурур.  Лирик  нюв  мцхтялиф  типли,  бир-бириндян  тамам 

фярглянян  жанрлар  силсилясини  йарадыр.  Драматик  нюв  ися  еля  бил  ки, 

бунун тамам яксиня олараг ясасян бир типли нцмуняляр йарадыр. Беля 

ки, лирик нювцн жанр тяркибиндя бир нечя жанр якс олунурса, драматик 

нюв ясасян силсиля ойунлар йарадыр. Бу ойунлар мязмунуна, обйек-

тиня,  ящатя  даирясиня  эюря  бир-бириндян  фярглянся  дя - ойун  жанрынын 



 

515


тялябляри  чярчивясиндян  кянара  чыхмыр.  Демяк,  лирик  нюв  чох  жанрлыг 

хцсусиййятиня  маликдирся,  епик  нюв  ясасян  тякжанрлы  олараг  галыр. 

Онун  мцстягил  жанрйаратма  функсийасы  зяифдир.  Ушаг  фолклорунда 

епик нювцн жанр йаратма модели лирик нювля драматик нюв арасында 

ортаг  мювгелидир,  йяни  онларла  бир  нюв  тямасда,  гаршылыглы 

ялагядядир.  

Бу ортаг мювге юзц дя нисбидир. Яслиндя епик нювцн жанр тяркиби 

драматик  нювя  мейл  етмякдядир.  Лакин  драматик  нювдян  фяргли 

олараг епик  нюв мцштяряклик, ортаглыг йолу иля  бир  нечя жанр йарадыр. 

Бу  жанрлар  щярдян  лирик  нювля  чарпазлашса  да,  епик  нювцн  жанрлары 

сабитдир,  дяйишмяздир  вя  шифащи  йарадыъылыгда  фяал  мювгейя  маликдир. 

Епик  нювцн  жанр  йаратма  хцсусиййятдян  данышаркян  ону  да  демяк 

лазымдыр ки, бу нювдя йаранан жанрлар яслиндя активдир. Йяни бу нювдя 

йаранан  жанрларын  сайы  аз  олса  да,  онлар  ясасында  мейдана  эялян 

нцмунялярин  сайы  чохдур.  Бу,  хцсусиля  наьыл  йарадыъылыьына  аиддир. 

Епик  нювдя  йаранан  ушаг  наьыллары,  бядии  тяфяккцрцн  даща  эениш 

сащялярини ящатя едир вя юзлцйцндя щятта мцхтялиф груплара айрылыр. 

Жанрлар арасындакы бу мцхтялифлик яслиндя ушаг фолклорунун жанр 

тяркибини йарадыр. Бурада бцтцн цмумиликляр, фярглярля йанашы, бцтцн 

жанрлар  цчцн  мцштяряк  олан  ъящятляр  дя  шцбщясиз  ки,  чохдур. 

Цмумилийин  башлыъа  ъящяти  бцтцн  жанрларын  ушаг  характериня  уйьун 

фярдиляшмяси, ушаг щафизяляриндя йашамасы, ушагларын шифащи нитгиндя, 

ойун вя мяшьулиййятиндя юзцня даими йер тутмасыдыр. 

Бу жанр тяркиби башга ъящятдян дя нязяри ъялб едир. Мцшащидяляр 

эюстярир  ки,  бядии  тяфяккцрцн  щцдудлары  инкишаф  етдикъя  шифащи 

йарадыъылыгдакы  жанрлар  да  инкишаф  едиб  тякмилляшмишдир.  Яэяр  ушаг 

фолклорунун  бир  сыра  жанрлары  вахтиля  бюйцкляр  тяряфиндян  йараныб 

сонрадан  ушаг  дцшцнъясиня  верилмишдирся,  онда  беля  бир  ещтимал  да 

мейдана чыхыр, онун жанр тяркибиндя сабитляшян бир сыра жанрлар даща 

архаикдир,  даща  еркян  тясяввцрлярин  мящсулудур.  Демяк,  бир  сыра 

нцмуняляр даща яввяллярдя йараныб сонрадан ушаг щафизяляриня эялиб 

чатмышдырса, йахуд жанрларын бир гисми даща яввял йаранмышдыр. 

Ушаг фолклору жанрлары иля халг йарадыъылыьынын башга сащяляринин 

жанрлары  арасында  бир  гаршылыглы  ялагя  мювъуддур.  Бу  ялагяни  щям 

жанрлар  арасында,  щям  айры-айры  нювлярин  жанр  тюрятмя  функсийа-

ларында, принсипляриндя мцшащидя етмяк мцмкцндцр. 

Ушаг  фолклорунун  жанр  системи  эюстярир  ки,  цмумиййятля  халг 

йарадыъылыьынын  жанрлар  системиндя  бир  тюрямя  ганунауйьунлуьу 

мювъуддур.  

Щямин ганунауйьунлуьа эюря, ян яввял кичик жанрлар йаранмаьа 


 

516


башламышдыр;  бир  жанрдан  йени  жанр  тюрямиш,  онлар  бир-бирини 

ассимилйасийа етмямиш, паралел шякилдя йашамыш вя йени жанрлар силсиляси 

тюрятмишляр.  Жанрлашма  просесинин  бу  зянъирвари  инкишафы  цмумиликдя 

аьыз ядябиййатынын жанр тяркибини йаратмышдыр. 

Бу мцлащизя ейни заманда беля бир ещтималы да доьурур ки, халг 

йарадыъылыьында  бядии  иникас  кичик  жанрлардан  башламышдыр.  Илкин 

инсанлар  щяйатда  эюрцб  мцшащидя  етдикляри,  даща  доьрусу,  дярк 

етдикляри  щягигятляри  илк  яввял  кичик  жанрларда  бядии  шякилдя  якс 

етдирмишляр.  Заман  кечдикъя  бядии  тяфяккцр  щцдудлары  бу  кичик 

жанрларын  чярчивясиня  сыьышмамыш  вя  йени-йени  жанрлар  йаранмышдыр. 

Демяк,  ушаг  фолклорунун  жанр  тяркиби  йаранан  илк  жанрлар  силсиляси  иди. 



Аьыз ядябиййатынын сонрадан йаранан эениш вя чохъящятли жанрлары щямин 

илкин зямин цзяриндя тюряйиб инкишаф етмишдир. 

Йухарыда  дейилдийи  кими,  ушаг  фолклорунун  мцщцм  тяркиб 

щиссясини  бюйцклярин  ушаглар  цчцн  йаратдыьы  нцмуняляр  тяшкил  едир. 

Онларын  ушаг  фолклоруна  аид  едилмямяси  тенденсийасына  тябии  ки, 

щагг  газандыра  билмярик.  Чцнки  онлар  бцтцн  хцсусиййятляриня  эюря 

ушаг психолоэийасы вя характериня уйьунлашдырылмышдыр. Онларын ясас 

предмети  ушагдыр,  нцфуз  етмя  обйекти  дя  ушаг  тярбийясиндян 

кянарда  дейилдир.  Одур  ки,  ушаг  фолклорунун  жанр  тяркибиндя 

ушагларын  зювгцнц  вя  дцшцнъясини  охшайан  мятнляр  дя  мцщцм  йер 

тутур.  Онларын  илк  нцмуняляриндян  бири  охшамадыр.  Охшама  ушаьы 

охшатма,  яйляндирмяк  мягсядиля  йаранмышдыр.  Жанрын  ады  иля 

мязмуну  арасындакы  йахынлыг  нязяри  ъялб  едяъяк  дяряъядядир. 

Профессор  П.Яфяндийев  йазыр: «Охшамаларда  яйляндирмя,  охшатма 

башлыъа  ъящят  кими  нязяри  ъялб  едир.  Беля  нцмунялярдя  ана  юз 

кюрпясини бюйцк севинъля, ъанлы, ойнаг бир дилля охшайыр, башгаларына 

да беля хошбяхтлик арзулайыр: 

... А танры бундан беш дяня вер, 

Эюйдя учан гушлара вер. 

Гарымыш, гаралмышлара 

Евиндя галмышлара вер».

*

 

Охшаманын конкрет обйекти кюрпядир. Мцяййян йаш дяряъясиня 



гядяр аналар ушагларына охшама дейирляр. Лакин охшамалары мцтляг 

йаш сярщядди иля мящдудлашдырмаг олмаз. Доьрудур ки, охшамалар 

ушагларын бир нечя айлыьында сюйлянир: 

                                                           

*

 Бу бюлмядя бядии нцмуняляр «Байатылар» (1956) вя «няьмяляр, инанълар, алгышлар» 



китабларына истинадян верилир. 

 

517


Атын-тутун бу баланы, 

Гяндя гатын бу баланы 

Атасы евя эяляндя  

Чайына гатын бу баланы. 

Бу  кюрпянин  чаьалыьы  дюврцндя  сюйлянилян  охшамадыр.  Лакин  бир 

щягигят инкаредилмяздир ки, ушаг ня гядяр бюйцся дя, ана цчцн ушаг 

олараг  галыр,  ананын  дилиндян  сюйлянян  охшамалар  мящз  бу  сябябля 

баьлы йаш сярщяддини ашыб кечир. Ана мцхтялиф йаш сярщяддиндя  олан 

ювладларыны мцяййян мягамларда щямишя охшайыр. 

Лакин Азярбайъан ушаг фолклорунда охшама анлайышы кюрпянин 

лап  кичик  вахтларында,  щяля  юзляри  щярякят  едиб,  дейиб-эцля 

билмядикляри  вахтда  сюйлянир.  Бу  охшамалар  ушаьы  яйляндирмяли  вя 

ону  сакитляшдирмялидир.  Охшамалар  юз  тясириня  эюря  лайлалардан 

тамамиля  фярглидир.  Охшамалар  кюрпяни  ойадыр,  ону  дирчялмяйя, 

мцхтялиф  мимик  щярякятляр  етмяйя  сясляйир.  Кюрпяни  шянляндирир. 

Бязян аналар йухуйа далмыш кюрпясини охшама иля йухудан ойадыр. 

Охшамаларда  тякъя  ушаьын  диггятини  ъялб  етмяк,  ону 

овундурмаг дейил, ейни заманда бюйцкляр бу няьмялярдя ушаглара 

щяля чох кюрпя вахтларындан юз яхлаги эюрцшлярини, ямяк вярдишлярини 

ашылайыр.  Охшамаларын  бир  чохунда  аьыр  эцзярандан  шикайят,  ушаьын 

эяляъяйиня  цмид  юзцнц  эюстярир.  Охшамаларын  бязисиндя  кюрпялярин 

айаг ачыб йеримяси, дил ачыб данышмасы арзусу ифадя едилир. Ана бязян 

кюрпянин  ялиндян  тутур,  она  йеримяк  юйрядир  вя  йахуд  айры-айры 

сюзлярин  тяляффцзцнц  тякрарладыр,  бу  вахт  охунан  охшамалар  еля  бил 

кюрпянин вярдишляря йийялянмясини сцрятляндирир, она гол-ганад верир. 

Охшамалар  форма  вя  мязмун  етибары  иля  зянэиндир.  Шифащи 

поезийамызда  онларын  илк  нцмуняляри  кичик  щеъалы  вя  аз  мисралыдыр. 

Икимисралы охшамалар да эениш йайылмышдыр. 

Балама гурбан илмякляр, 

Балам щачан имякляр? 

Вя йа:  Балама гурбан килдачар 

Балам ня вахт дил ачар? 

Яэяр биринъи охшамада ана ямяк просесиндя билаваситя иш вахты 

щяля  имяклямяйян  кюрпясини  охшайыб,  вурдуьу  илмяляри  она  гурбан 

дейирся,  икинъидя  щяйат  зиддиййятляри  гаршылашдырылыр.  Мялумдур  ки, 

зиддиййятлярин  гаршылашдырылмасы  йолу  иля  улу  бабаларымыз  щяйат 

щягигятляриня  йийялянмишдир.  Килдачарын  баьлылыьы  иля  ушаьын 

данышмазлыьыны  гаршылашдыран  ана  бу  зидд  мцнасибятлярин 

гаршыланмасында юз арзусуну ифадя едир. 

Охшамаларын мцщцм щиссяси 4 мисра вя беш щеъадан ибарятдир. 



 

518


Гафийя системи а, а, а, б шяклиндядир. Щяр ики типдян щям ики, щям дя 

дюрд  мисралы  охшамаларда  «Балама  гурбан»  ифадяси  хцсуси  ритмя 

маликдир: 

Даьда дарылар,  

А даьдаьанлар, 

Сцнбцлц сарылар 

Вя йа: 

Бцлбцл боьанлар... 



Гоъа гарылар  

 

Оьлан доьанлар 



Бу балама гурбан.  

Бу балама гурбан. 

Шифащи  поезийамызда  охшамалар  аналарын  щисс  вя  щяйяъанларыны 

ян  йцксяк  дяряъядя  ифадя  едян,  кюрпяни  дцнйанын  бцтцн  наз-

немятляриндян  ширин  бир  варлыг  кими  тяряннцм  едян  поетик 

парчалардыр.  Бязян  охшамаларда  ювладсыз  аналар  кюрпяни  бцтцн 

дцнйанын  мал-дювлятиндян  иряли  тутур,  юзцнцн  вар-йохуну  она 

гурбан  верир.  Чох  кичик  бир  парчада  ифадя  олунан  ана  сямимиййяти 

адамы мцтяяссир едир: 

Даьын маралы, 

Эюзцн гаралы, 

Дцнйанын малы 

Бу балама гурбан. 

Охшамалар щяля чох еркян чаьлардан ушагларда йцксяк яхлаги 

кейфиййятляр ашылайан нцмунялярдир. Доьрудур, кюрпя охшама дейян 

ананын охудуьу бцтцн мятни олдуьу кими баша дцшя билмир. Лакин 

онда  йахшы  вя  пис  анлайышларыны  дярк  етмя  вярдиши  йараныр.  Тякрар-

тякрар ешитдийи мятнляр «йахшы» вя «пис» ашлайышларыны даща дяриндян 

гаврамагда    ушаглара  кюмяк  едир.  Бязян  кюрпя  цчцн  дейилян  чох 

кичик  бир  охшаманын  аилядяки  башга,  нисбятян  кичик  йаш  груплу 

ушагларын  тярбийясиня  дя  тясири  мцщцм  олур.  Бир  сыра  щалларда  ися 

охшаманын бир тяряфиндя тянбяллик, пинтилик, пахыллыг вя с. тянгид едилир, 

башга  бир  тяряфиндя  ися  ананын  эюрдцйц  ямяк  просеси,  мясялян, 

«йумаьын сарылмасы» нязяря чарпдырылыр: 

Тцстцсцз дамлар 

 

Даьда дарылар 



Сары бадамлар 

йахуд: 


Йумаг сарылар 

Тянбял адамлар 

 

Пахыл гарылар 



Бу 

балама 


гурбан. 

 

Бу балама гурбан. 



Охшамаларда  ювлад  мящяббяти  цлви,  мцгяддяс  бир  щисс  кими 

вясф  олунур,  кюрпясини  сонсуз  мящяббятля  севян,  инсанын 

севэисинин  сонсузлуьу  вя  бюйцклцйц  охуъуну  мцтяяссир  едир. 


 

519


Шифащи  поезийада  ювладына  ъаныны  фяда  едян  ананын  ювлады  гаршы-

сында щядсиз мящяббяти якс олунур: 

Даьда мешялик, 

Эцл бянювшялик, 

Мян щямишялик 

Бу балама гурбан. 

Охшамалар  ады  алтында  верилян  бир  сыра  поетик  парчалар  да 

вардыр  ки,  халг  арасында  онлар  арзуламалар,  язизлямяляр  вя  йа 



бяслямяляр ады иля йашамагдадыр. 

Арзуламаларда  кюрпянин  бюйцмяси,  ананын  арзусуна  йетмя 

истяйи тяряннцм едилир: 

Чякдим ъяфасын 

 

Тцкянди ащым  



Эюрдцм вяфасын 

Йахуд: 


Йохдур эцнащым 

Бюйцдцб буну 

 

Балам бюйцся 



Эюрцм сяфасын.  

Одур пянащым. 

Арзуламаларын  еля  нцмуняляри  дя  вардыр  ки,  бунларда  ушаьын, 

хцсусян  гыз  ушаьынын  бюйцмяси,  бойа-баша  чатмасы,  она  елчи 

дцшмяси, хонча эялмяси, эялин кючмяси вя с. арзуланыр: 

Алтында халча.  

Эцзэцдя дцймя, 

Чалыр каманча. 

Йахуд 

Тозуну силмя. 



Он дяня хонча.  

Хончада тирмя 

Эяляр гызымчцн.  

Эяляр гызымчцн. 



Язизлямялярдя  ися  кюрпя  язизлянир,  ананын  кюрпяйя  бяслядийи 

мящяббят  ифадя  олунур.  Щяряйя  юз  кюрпясинин  доьмалыьы,  ювладынын 

явязедилмязлийи язизлямялярдя дольун бядии ифадясини тапыр. 

Бала дады, бал дады.  

Чайдыр, дяниздир, 

Бала адам алдады. 

Йахуд: 

Гулдур, кяниздир, 



Ширини ширин олур 

 

Балам щям нядир 



Аъысы да бал дады.  

Мяня язиздир. 

Язизлямяляр ушаг фолклорунун ян лаконик жанрларындан бири кими халг 

арасында  эениш  йайылмышдыр.  Хцсусиля  аналарын,  нянялярин  нитгиндя 

язизлямялярин  эениш  йайылмыш  бир  сыра  мцхтялиф  мятнляри  мювъуддур. 

Онлар  мараглы  форма  хцсусиййятляри,  мусигилийи,  ъазибядарлыьы  иля 

диггяти даща ъялб едир. 

Лайлалар.  Бязян  бешик  няьмяси  ады  иля  йайылмыш  лайларын  да 

юзцнямяхсус хцсусиййятляри вардыр. Лайлалар бешик башында аналарын 



 

520


хцсуси ритм вя ащянэля зцмзцмя етдийи няьмялярдир. Бу няьмялярдя 

ананын  кюрпясиня  дярин  мящяббяти,  онун  бу  эцнцня,  сабащына 

бяслядийи 

цмиди 


якс 

олунмушдур. 

Лайлаларын 

башлыъа 


хцсусиййятляриндян  бири  одур  ки,  бурада  да  кюрпя  ясас  обйектдир, 

лайланын  охунмасында  кюрпянин  иштиракы  ваъиб  дейилдир.  Бязян  ана 

бешик башында охуйуб йатырдыьы кюрпядян айрылыр, лакин юзцнцн ямяк 

просесиндя - йун яйиряркян, халча тохуйаркян юз-юзлцйцндя лайласыны 

давам  етдирир.  Лайлаларын  башлыъа  хцсусиййятляриндян  бири  бурада 

сяслярин  охшарлыьындан  ащянэдар  ритмин  йаранмасыдыр.  Бязян  ана 

лайларын сюзлярини тякрар етмир, цмуми ритми зцмзцмя едир, щязин вя 

ащянэдар  бир  мусиги  йараныр.  Бу  фцсункар  ритм  сяслярин  ритми  вя 

ащянэдарлыьыдыр. Бу, ананын кюрпясиня ъошьун мящяббятля йаратдыьы 

мусигинин поезийасыдыр. 

Рус 

ушаг 


фолклорунда 

бешик 


няьмяляринин 

мяншя 


хцсусиййятляриндян  бящс  едяркян  В.А.Василенко  йазыр  ки,  бешик 

няьмяляринин  икинъи  ады - «байки»  гядим  рус  дилиндяки  «баят»  йяни 

«данышмаг», сюйлямяк «шептать» сюзцндян ямяля эялмишдир. «Байат» 

фели ъанлы рус дилиндя XVII ясря гядяр йашамыш, сонра ися о «данышыр», 

«нягл етмяк» фелиля явяз олунмушдур. 

Шцбщя йохдур ки, XVII ясря гядяр гядим рус дилиндя юзцня йер 

тутмуш  «байат»  сюзц  Байат  тайфасынын  ады  иля  баьлы  йаранмышдыр. 

Байат  демяк,  байатламаг  щяля  гядимлярдя  халг  арасында  охумаг, 

няьмя мянасында ишлядилмишдир. Ещтимал ки, тайфа юзц дя даща еркян 

дюврлярдя  адыны  бурадан  эютцрмцшдцр.  Яэяр  «байат»  мцяййян 

инкишаф  мярщялясиндя  ушаглар  цчцн  охунан  няьмяляр  мянасында 

ишлянмишдирся,  демяк  лайлалар  байаты  системиндян  щяля  хейли  яввял 

шифащи нитгдя мювъуд олмушдур. Йеддииллик шерин йаранмасына гядяр 

ушаг няьмяляри шяклиндя йайылан лайлалар халгын шифащи репертуарында 

еля  мющкям  мювгейя  малик  олмушдур  ки,  о  щятта  йахын  яразилярдя 

йашайан гоншу тайфалар ичярисиндя узун мцддят сабитляшя билмишдир. 

Бешик башында охунан бу ушаг няьмяляриндя ананын кюрпяйя 

олан  мящяббяти  йцксяк  поетик  бир  дил  иля  тяряннцм  едилир.  Ана 

кюрпясиня  «юз  ъаныны  гурбан»  дейир,  йатмыш  кюрпясинин  кешийиндя 

дайанмаьы,  ону  йатырмаьы,  ушаьыны  шян,  хошбяхт  эюрмясини 

арзулайыр.  Лайлаларда  ъошьун  ана  мящяббяти  тяряннцм  едилир. 

Заман  кечир,  кюрпяляр  бюйцйцр,  гящряман  олур,  лакин  ана 

лайлаларынын ширинлийи, щязинлийи, бу няьмялярдя ашыланан гящряманлыг, 

мярдлик,  доьручулуг,  достлуг,  гардашлыг  кими  мцгяддяс  дуйьулар 

щямишя гулагларымызда сяслянир: 


 

521


Лайлай дедим, ъан дедим,  

Лайлай бешийим лайлай, 

Йухудан ойан дедим.  

Евим-ешийим лайлай. 

Сян йухудан дурунъа 

Вя йа 


Сян эет ширин йухуйа 

Ъанымы гурбан дедим.  

Чяким кешийим лайлай. 

Балам лайлай, а лайлай,  

Балам лайлай, а лайлай, 

Эцлцм лайлай, а лайлай.  

Эцлцм лайлай, а лайлай.

Лайлаларда  ананын  чятинлийи,  ещтийаъы,  гцрбят  дярди,  иътимаи 

ядалятсизликдян доьан бюйцк кядяри дя якс олунур. Бир сыра щалларда 

ана кюрпясиня лайла дейяркян ювладынын эяляъяйиня бяслядийи цмидини, 

арзусуну ифадя едир. Бир сыра щалларда ися кюрпяси бюйцдцкдян сонра 

онун  сайясиндя  хошбяхт  олаъаьына,  аь  эцнляр  эюряъяйиня,  язаб  вя 

изтирабларын,  йохсуллуг  вя  сяфалятин  дашыны  атыб  црякдян  эцляъяйиня 

инаныр: 


 

Лайлай эюзцм, бябяйим,  

Лайлай эцлцм, лайлай, 

Щяр арзум, щяр диляйим,  

Эцлцм, бцлбцлцм лайлай 

Дар эцндя, бяд айагда 

 

Бюйц, сянин сайяндя 



Сянсян мяним кюмяйим.

Вя йа 


Мян дя бир эцлцм, лайлай. 

Балам лайлай, а лайлай 

 

Эцлцм лайлай, а лайлай 



Эцлцм лайлай, ай лайлай.  

Балам лайлай, а лайлай. 

 

Лайлалары  щямишя  щязин  бир  мусиги  мцшайият  едир.  Бу  мусиги 



лайлаларын сонунда верилян тякрарларда - нягаратларда даща фцсункар 

олур.  Кюрпяни  мяст  едир,  она  ширин  йуху  эятирир.  Ейни  заманда  бу 

няьмяляр ушаг фолклорунун ян эюзял няьмя мятни кими йадда галыр. 

Мцшащидяляр  эюстярир  ки,  лайлалар  шифащи  нитгдя  нягаратларла 

йайылмышдыр.  Бязян  лайлаларын  сонунда  верилмиш  бу  нягарятлярин 

унудулмасы лайланын мятнини еля бил нагисляшдирир. Бурадакы щязинлик 

вя  цлвилийи  бцтюв  шякилдя  кюрпяйя  чатдырмаьа  имкан  вермир. 

Лайлаларын юзцнямяхсус дахили бюлэцсц вя шякли хцсусиййяти вардыр. 

Лайлалар  ясасян  дюрд  мисрадан  ибарят  олуб  йеддилик  шерин 

тялябиня  уйьундур.  Бир  сыра  щалларда  беш  вя  алты  щеъалы  лайлалара  да 

тясадцф  едилир.  Илк  бахышда  йедди  щеъа  тялябиня  уйьунлуг  лайлаларын 

байаты  тясири  иля  йаранан  поетик  тяркибляр  групуна  дахил  едилмясиня 

сябяб олур. Лакин лайлалар нягарятлярля бирликдя эютцрцлдцкдя онларын 

сонундакы  вя  тяркибиндяки  тякрарлар,  сюз  вя  сяс  комплексляринин 

мцяййян  ащянэ  вя  ритмя  уйьун  гаршыланмасы,  йер  дяйишмяси  вя  с. 

лайлалары  йеддилик  шердян  фяргляндирир.  Мялумдур  ки,  мцстягил  мяна 

ифадя  етмяйян  ритм  вя  аллетрасийа  гайдаларынын  эюзлянилдийи  бядии 


 

522


парчалар  шифащи  йарадыъылыьын  даща  илкин  мярщялясиня  хас  олан 

хцсусиййятлярдяндир. 



Санамалар.  Ушаг  фолклорунун  мараглы  жанрларындан  бири  дя 

санамалардыр.  Санамалар  вахтиля  ибтидаи  тяфяккцрцн  йаратдыьы,  илкин 

инсанларын тябиятдяки айры-айры предметлярин сайыны, сырасыны, рянэини, 

яламятини  вя  с.  мцяййянляшдирмя  дюврцнц  даща  чох  хатырладан 

поетик  парчалардандыр.  Бялкя  дя  бу  нцмуняляр  еля  бир  вахт 

бюйцклярин  юзляринин  щяйаты  дярк  етмяси  просесиндя  йаранмышдыр. 

Лакин заман кечдикъя онларын илкинлик хцсусиййятляри унудулмуш, бу 

поетик  парчалардан  ушаг  ойунлары  заманы  ойуну  тяшкил  етмяк 

мягсядиля истифадя едилмишдир. 

Санамалар  ясасян  сай  системини  юйрянмяк,  йахуд  юйрятмяк 

мягсядиля  йаранмышдыр.  Саймаг-санаманын  ясас  хцсусиййятидир

Лакин  бу  башлыъа  хцсусиййятин  архасында  йери  эялдикъя  башга  бир 

мяна да изащ едилир. Сай системи иля йанашы, щямин мянанын - йахуд 

яламятин  гавранылмасы  да  арзу  едилир.  Мясялян, «Бармаглар»  адлы 

санамайа  фикир  версяк,  эюрярик  ки,  бу  санамада  бирдян-бешя  гядяр 

саймаьы юйрятмяк ясас мягсяддир: 

Баш бармаг 

Башала бармаг. 

Узун Щаъы, 

Гыл тураьы, 

Хырдаъа баъы. 

Эюрцндцйц  кими,  щяр  бир  бармаьы  эюстярмякля  щафизяйя 

рягямляр  щякк  едилир.  Цстялик  щяр  бир  бармаьын  хцсуси  адла 

адландырылмасы  рягямляри  йахшы  йадда  сахламаьа  кюмяк  едир. 

Санаманын  икинъи  щиссясиндя  ися  рягямлярин  архасында  йени-йени 

мяна чаларлары - вурмаг, тутмаг, биширмяк, йемяк, галмамаг кими 

сюз чаларлары ифадя олунур: 

Бу - вурду, 

Бу – тутду, 

Бу – биширди, 

Бу - йеди, 

Вай - бябяйя галмады. 

Демяк,  бирдян-бешя  гядяр  рягямляр  йени  мяна  ъаларларына 

уйьун адларла адланыр, бешинъи чечяля бармаьын балаъалыьындан чыхыш 

едиб ону «бябя», щяля иш эюрмяк габилиййяти олмайан адландырырлар. 

Цмумиликдя  ися  санамада  бирдян  бешя  саймаьы  юйрятмяк  башлыъа 



 

523


мягсяддир. 

Башга  тип  санамаларда  ися  рягямлярин  гоша-гоша  юйрянилмяси 

ясас эютцрцлцр. 

Бу  типли  санамаларда  мяна  ифадя  етмяйян  сюзляр,  сяс  ком-

плексляри  иля  йанашы  ащянэлилик,  ритмлилик,  аллетрасийалылыг  нязяри  ъялб 

едир. Гоша рягямин икинъисинин ритминя уйьун йени мяна чаларлы сюз 

тяркибя  дахил  олуб  щям  щафизяни  гцввятляндирир,  сайылан  рягямляри 

щафизядя мющкямлядир, щям дя мцяййян предмет вя мяфщумлары ха-

тырлатмагла ушаг щафизясини йени-йени обйектлярля таныш едир: 

Бир -ики -                 

Даш алты. 

Билдирки.   

 

             Йедди-сяккиз - 



Цч-дюрд -  

 

Фирянэиз. 



Гапыны юрт.  

 

Доггуз - он - 



Беш - алты -  

 

Гырмызы дон. 



Бязи  щалларда  ися  гоша  рягямлярин  мцяййян  тясяввцрдя  ифадя 

етдийи мяналар санамада конкрет олараг юз яксини тапыр. 

Айры-айры  мяфщумлар  рягямлярля  ифадя  едилир.  Бу,  тарихдян 

мялум  олдуьу  кими,  щцруфиляр  ичярисиндя  эениш  йайылмыш  нюгтя-щярф-

рягям системи иля баьлыдыр. Вахты иля щцруфиляр юзляриня мяхсус рямзи 

цнсиййят васитяси кими рягямлярдян вя нюгтялярдян истифадя етмишляр. 

Онларын  фялсяфясиндя  щяр  бир  нюгтя  вя  рягямин  юзцнямяхсус  ады 

олмушдур.  Сонрадан  бцтцн  бу  рямзи  мяналар  унудулмуш,  лакин 

йаранан  поетик  парчалар  ушаг  фолклорунда  санамалар  кими 

йашамышдыр. 

Щеч шцбщясиз ки, санамаларда раст эялдийимиз «Бир-ики билдирки», 

«Цч-дюрд,  гапыны  юрт»  анлайышлары  да  бу  тясяввцрлярля  баьлы 

йаранмышдыр. Вя йахуд ашаьыда эюрдцйцмцз санамадакы «гырмады», 

«вурмады», «дурнады» анлайышлары да ейни мягсядля йаранмышдыр: 

Бир-ики, 

Гырмады. 

Цч-дюрд, 

Вурмады. 

Беш-алты, 

Хурмады. 

Йедди-сяккиз. 

Гурмады. 

Доггуз-он, 

Дурнады. 



 

524


Бу принсипля бирдян йцзя гядяр онлуглар цзря санамаларда щяр 

бир  рягямин  рямзи  мянасы  ачылыр,  мцхтялиф  тясяввцрлярдя  рягямляря 

верилян  мяналар  хатырланмагла  рягямляр  санамайа  дахил  едилир. 

Йахуд  рягямляря  икинъи  бахымдан  йанашсаг,  эюрярик  ки,  щяр  бир 

рягямин архасында верилян адларла щяр щансы бир мящсулу - гойуну, 

тойуьу,  йумуртаны  сайан  эуйа  мящсулу  саймыр.  Беляликля,  яслиндя 

мящсулун  сайы,  мигдары  мялум  олур,  лакин  сайчы  бяд  рущлары 

алдатмыш олур. Ашаьыдакы парчада да бу ъящят айдын эюрцнцр. 

Дохсан бир  

Дохсан алты, 

Торпагдыр. 

Бялады. 


Дохсан ики  

Дохсан йедди 

Йарпагдыр. 

Дцнйады. 

Дохсан цч 

Дохсан сяккиз 

Аддыр. 

Рюйады. 


Дохсан дюрд 

Дохсан доггуз 

Оддур. 

Сясядир. 



Дохсан беш 

Йцз 


Баладыр. 

Бясдир. 


Эюрцндцйц  кими,  бурада  санамаларын  икили  характери  нязяря 

чарпыр.  Биринъи  одур  ки,  даща  гядимлярдян  инсанлар  сай  системини 

юйрянмяк  мягсядиля  санамалары  йаратмышлар.  Айры-айры  сай  систем-

лярини, даща доьрусу, рягямляри йадда сахламаг цчцн бу рягямлярин 

архасына  тябиятдяки  мцяййян  яшйалар  ялавя  олунмуш  вя  беляликля 

инсанын  тясяввцр  щцдудларынын  эенишлянмяси  йолу  иля  сай  системляри 

йадда сахланмышдыр. 

Башга бир эюрцшя эюря ися сайы билмяк уьурсузлуг рямзи олмуш 

вя бу мягсядля инсанлар санамалары йаратмышлар. 

Цчцнъц ещтимал ися щцруфилярин сай системи иля баьлыдыр ки, онлар 

щяр  бир  рягямин  рямзи  мянасыны  йаратмыш  вя  беляликля  санамалар 

мейдана эялмишдир. 

Эюрцндцйц кими, щяр цч щалда санамалар даща гядим дюврлярдя 

йараныб бу эцня гядяр бизя шифащи шякилдя эялиб чатан жанрлардандыр. 

Бу  ися  щяр  шейдян  яввял,  санамаларын  халг  ичярисиндя  эениш 

йайылдыьыны, халгын даща эениш даирясини ящатя етдийини эюстярир. 

Халг  поезийасында  бир  сыра  санамалар  вардыр  ки,  онлардан 

мцяййян ойунлар дахилиндя истифадя едилир. Беля санамаларда ъярэяйя 

дцзцлмцш  ушаглара  мцяййян  адлар  верилир,  санама  охунур  вя 

ойундан  чыхмалы  ойунчу  ритмя,  ащянэя  уйьун  олараг  охунан 

санама гуртаранда ъярэядян чыхыр. Мясялян: 


 

525


 

Ийня-ийня, 

Готур кечи. 

Уъу дцймя. 

Щоппан, 

Бал баллыъа, 

Щуппан 

Баллы кечи. 



Йарыл, 

Шам аьаъы, 

Йыртыл, 

Шатыр кечи, 

Су ич, 

Гоз аьаъы, 



Гуртул. 

 

Бурада илк бахышда сай системи нязяря чарпыр. Лакин Ойунбашы вя 



йа  Ана  санаманы  охудугъа  бир-бир  ойунчулары  сайыр  вя  «Гуртул» 

сюзц кимдя гуртарса о, ойундан чыхыр. Ейни ъящяти «Мотал, мотал» 

санамасында эюрмяк олар. 

Бу  санама  юз  мяна  чаларына  эюря  даща  ящатялидир.  Санамада 

бир тяряфдян сай системи диггят мяркязиндядирся, диэяр тяряфдян рянэ 

системиня бялядлик нязяря чарпыр. 

Мотал, мотал, 

Гарьа гара, 

Тярся мота. 

Дурна чала, 

Гыл атар 

Чилямя чилик, 

Гаймаг тутар. 

Биръя ямлик, 

Аь гушум, 

Чянбяр чарыг, 

Аьарчыным. 

Ямрягулу, 

Эюй гушум, 

Вур наьара 

Эюйярчиним. 

Чых гыраьа... 

Ойун структуруна малик санаманын щяр бир мисрасы мцстягилдир, 

щяря  бир  мисра  юлчцсц  бир  сай  рягямини  ящатя  едир.  Мисраюлчцлц 

рягямляр  дя  мяна  йцкцня  эюря  мцряккябдир.  Онларын  арасында 

дахили мяна чалары да гцввятлидир. Бурда ися мягсяд бир тяряфдян сай 

системи  вярдишини  мющкямлятмяк,  диэяр  тяряфдян  ися  йери  эялдикъя 

ушаьы (вя йа инсаны) тябиятдя ону ящатя едян предметлярин рянэ чалар-

лары иля даща йахшы таныш етмякдир. Мараглыдыр ки, илк бахышда йалныз 

санама  кими  тягдим  едилян  бу  нцмунядя  «Аьарчын» - аь  гуш, 

эюйярчин - эюй гуш кими мяналандырылыр. 

Цмумиликдя санамалар ушаг тяфяккцрцнц йени информасийаларла 

зянэинляшдирян жанрлардан бири кими нязяря чарпыр. 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   43   44   45   46   47   48   49   50   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin