Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə48/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   53

Дцзэцляр. Ушаг фолклорунун жанр системиндя дцзэцляр дя хцсуси 

йер  тутур.  Дцзэцлярин  даща  яввяллярдя - аллетрасийалы  поезийанын 

мейдана эялдийи дюврлярдя йарандыьыны ещтимал едянляр дя вар. 

Дцзэцлярдя  ващид  ритм,  ащянэ  башлыъа  ъящятлярдяндир.  Бурада 



 

526


бянзятмялярдян,  мяъазлардан,  истиарялярдян,  йаланлардан  истифадя 

йолу  иля  щягигятлярля  зиддиййятляр  гаршылашдырылыр.  Бу  гаршылашдырма 

фонунда  ушаг  алями  цчцн  мараглы  олан  адлар,  щярякятляр,  образлар 

тякрар  едилир,  мцстягил  мяна  ифадя  етмяйян  сюзляр  вя  сюз 

комплексляри мятня дахил олур. Хцсуси ащянэ вя ритмин мцшайияти иля 

бязян  бир-бири  иля  щеч  бир  мяна,  мязмун  ялагяси  олмайан  сюз 

системляри мцстягил мисралар йарадыр. Мисраларарасы вя мисралардахили 

мянтиг  вя  ялагя  позулур,  лакин  ващид  мятн  бир  сыра  хцсусиййятляри - 

мязмун  примитивлийи,  ритм  ойнаглыьы,  аллетрасийа  йарадан  охшар 

сясляр рянэарянэлийи иля динляйиъийя зювг верир. 

«Цшцдцм, ща цшцдцм» дцзэцсц бу ъящятдян мараг доьуруг: 

 

Цшцдцм ща, цшцдцм, 



Гямбяр эетди одуна, 

Даьдан алма дашыдым. 

Гарьы батды будуна. 

Алмаъыьым алдылар, 

Гарьы дейил гамышды, 

Мяни гуйуйа салдылар. 

Беш бармаьы эцмцшдц, 

Ъцрцмчцляр эялдиляр, 

Гамчы чякдим аь ата, 

Мяня ъцрцм вердиляр. 

Эцмцшц вердим тата. 

Мян ъцрцмдян безарам, 

Тат мяня дары верди, 

Дярин гуйу газарам. 

Дарыны сяпдим гуша, 

Дярин гуйу беш кечи, 

Гуш мяня ганад верди, 

Щаны бунун еркяъи. 

Ганадландым учмаьа. 

Еркяк гайа башында 

Щагг гапысын ачмаьа 

Щай елядим эялмяди, 

Гапычы гапы тохур 

Чийит вердим йемяди. 

Ичиндя бцлбцл охур. 

Чийит газанда гайнар.  

Эюрцндцйу  кими,  дцзэцдя  еля  бир  ъидди  сцжет  йохдур.  Лакин 

щадисянин  башланьыъы  вардыр.  Мялум  олур  ки,  дцзэц  мцяййян  ишин 

башланьыъында  сюйлянир. «Даьдан  алма  дашыйана»  ъцрм-зцлм 

елямишляр.  Башланьыъы  мцяййян  щадися  иля  нязяря  чарпан  дцзэцдя 

бирдян-биря  сцжет  итир,  мязмун  позулур,  ритм,  ащянэ,  аллетрасийа  юн 

плана  кечир,  рабитясиз  сюз  комплексляри  мятня  дахил  олур,  мцстягил 

мисралар йарадыр. Мятндахили мисраларын бязиси айры-айрылыгда мцстя-

гил  мяна  ифадя  ется  дя,  сцжетин  цмуми  тяркибиндя  ващид  мятн 

йаратмыр вя йа пяракяндя мяна йцкц дашыйан мисралар щяр щансы бир 

фикри  тамамлайа  билмир.  Башга  халгларын  ушаг  фолклорунда  демяк 



 

527


олар ки, нязяря чарпмайан дцзэц ейни заманда юзцнямяхсус фярди, 

спесифик  ъизэиляр  йарадыр.  Бу  ъизэиляр  ися  ушаг  фолклорунун  жанр 

системиндя  дцзэцнцн  йерини,  мювгейини  мцяййянляшдирмяйя  имкан 

верир. 


Мцшащидяляр  эюстярир  ки,  ибтидаи,  примитив  шякилдя  олса  да 

дцзэцлярин щяр бириндя пяракяндя дя  олса мцяййян мязмун нязяря 

чарпыр.  Бу  мязмун  тез-тез  дяйишир,  бязян  сюз  йыьыны  кюлэясиндя итир, 

бязян дя габарыг шякилдя юн плана чыхыр. 

Ял-ял япяняк 

Ичиндя меймун эязяр 

Ялдян чыхды кяпяняк. 

Меймунлара щцркцтдц. 

Кяпяняйин йарысы, 

Баласыны горхутду. 

Йумуртасын сарысы, 

Йол кянары барылар 

Дярбяндин шащ галасы. 

Эюрсян баьрын йарылар. 

Ямим оьлу Баласы, 

Йолдан кечян гарылар. 

Эетди фяляк йолуна. 

Вурду голум гырылды. 

Фяляк йолу дярбядяр. 

Голу газанда гайнар 

Овлаг йанында ойнар. 

От йерини отдатдым 

Чапарыны чапдырдым. 

Ял-голуну гатдатдым. 

Кцндясини йапдырым 

Дцшмян баьрын 

Ятини ата атдым, 

Чатдатдым. 

Отуну итя атдым. 

Ял-ял, япяняк 

 

Ялдян чыхды кяпяняк. 



Эюрцндцйц  кими,  дцзэцдя  яняняви  дцзэцчцлцк  цслубу  иля 

йанашы, мцяййян мянада гящряманлыг мотиви дя вар. Лакин бурада 

да йухарыдакы нцмунядя олдуьу кими, щяр щансы бир мянаны ачмаг, 

щяр  щансы  гящряманлыгдан  бящс  етмяк  гаршыйа  мягсяд  кими 

гойулмамышдыр.  Мягсяд  сюз  дцзэцсцнцн  ритм  вя  ащянэ  ряванлыьыны 

эюзлямякдир.  Цмумиликдя  бу  ъящят  дцзэцнцн  башлыъа  жанр 

хцсусиййятляриндян бири кими нязяри ъялб едир. 

Дцзэцлярдя  бир  сыра  диэяр  поетик  елементлярля  йанашы,  йалан 

цнсцрц  чох  эцълцдцр.  Щятта  еля  дцзэцляр  вардыр  ки,  онлар  мцхтялиф 

поетик цслубда дейилмиш йаланлар ясасында йаранмышдыр. Мясялян: 

Щамам-щаман ичиндя,  

Хялбир саман ичиндя 

Дявя дялляклик ейляр 

Кющня щама ичиндя. 

Эюрцндцйц  кими,  бурада  дцзэцнцн  ясас  компонентляри  йалан 



 

528


елементляри  цзяриндя  гурулмушдур.  Дцзэцнцн  мяна  структуру  ма-

раг  доьурур.  Мяна  структуру  рабитяли  вя  рабитясиз  компонентляря 

айрылыр.  Бурада  ейни  заманда  ара  компонентляри  дя  нязяря  чарпыр. 

Бцтцн компонентляр бирликдя йалан цнсцрцня ясасланан дцзэц гялиби 

йарадыр.  Дцзэцнц  компонентляря  айырдыгда  ися  ашаьыдакы  мянзяря 

алыныр. 


Рабитяли  компонентляр:  щамам-щамам  ичиндя  йяни,  кющня 

щамам ичиндя. Кющня щамамла, «щамам-щамам ичиндя» арасында 

дахили рабитя нязяря чарпыр. Даща доьрусу, «щамам-щамам ичи» еля 

«кющня щамам ичидир». 



Рабитясиз  компонентляр: «Хялбир  саман  ичиндя» - мятндяки  бу 

компонент  аллетрасийа  йаратмаг  мягсяди  дашыйан,  мязмунла  щеч 

бир ялагяси олмайан рабитясиз компонентдир. 

Ара  компонент: - «Дявя  дялляклик  ейляр»  ара  компонент  олуб 

ики  яввялки  иля  щеч  бир  мяна  ялагяси  йаратмыр.  Лакин  бу  цч 

компонент  цмумиликдя  мцяййян  ритмя  ясасланан  дцзэц  гялиби 

йарадыр ки, о, шифащи нитгя дахил олур, ващид жанр тюрядир вя мцяййян 

мязмун  ящатя  едир.  Щямин  мязмунун  архасында  ися  бир  сыра 

щалларда мятндахили мяна нязяря чарпыр. 

Бир  сыра  щалларда  ися  дцзэцлярдя  рабитяли  вя  ара  компонентляр 

иштирак  етмир.  Йалныз  рабитясиз  компонентляр  ясасында  йалан 

цнсцрцня ясасланан дцзэц мятни йараныр: 

Гарышга шыллаг атды, 

Дявянин буду батды. 

Эюрцндцйц  кими,  бурада  щяр  ики  мисрадакы  мяна  чалары  ващид 

мятндя  рабитясиз  компонентляр  ясасында  бирляшмишдир.  Мязмун 

пяракяндялийиня  бахмайараг  дцзэцдя  цмумиликдя  пяракяндя 

мянтиг,  ъазибядарлыг  нязяря  чарпыр.  Ушаг  компонентлярин  чаларлары 

цзяриндя  дцшцнцр,  онлары  мцгайися  едир,  реал  щягигятляри 

гаршыландырмаг,  кичилтмя  вя  шиширтмялярин  щягиги  мязмунуну 

юйрянмяк  йолу  иля  йалан  вя  щягигятляри  тясдигляйир.  Дцзэцляр 

ичярисиндя  еля  елементляр  вардыр  ки,  онлар  анъаг  йалан,  шиширтмя, 

щягигятляри тящриф етмя йолу иля йараныр. Мясялян: 

Милчяк миндик, чай кечдик, 

Йабайнан довьа ичдик. 

Рабитясиз  компонентляр  ясасында  йаранмыш  мятнин  структуру 

щягигятляри  тящриф  етмяйя  ясасланыр.  Мятн  аз  компонентлидир,  лакин 

дцзэц  поетик  тяркибиня  ясасланыр.  Дцзэцляр  ичярисиндя  аз  рабитяли  вя 


 

529


там  рабитясиз  компонентляр  ясасында  йаранмыш  нцмуняляря  дя 

тясадцф  едилир.  Бу  хцсусиййятин  щяр  икиси  бязян  ващид  бир  мятн 

дахилиндя, бязян дя тяк-тяк мятнлярдя нязяря чарпыр. Мясялян: 

Щамамчынын тасы йох,   Эцнлярин бир эцнцндя  

Балтачынын балтасы йох,  

Мяммяднясир тининдя 

Орда бир тазы эюрдцм 

Йахуд


Эюйтяпянин белиндя 

Онун да халтасы йох.   Шащ Аббас ъяннятмякан 

 

 



Тярязийя верди тякан 

 

Яэяр  биринъи  мятндя  аз  рабитяли  вя  там  рабитясиз  мятнляр 



яксяриййят  тяшкил  едирся,  икинъидя  рабитясиз  компонентлярин  иштиракы 

фяалдыр. 

Щяр ики мятня фикир версяк эюрярик ки, мятн бцтювлцкдя образлы 

шякилдя ифадя едилмиш йалан цнсцрляри ясасында йаранмышдыр. Бу ъящят 

дцзэцлярин  мцяййян  мяншя  яламятляриндян  бири  кими  гябул 

едилмялидир. 

Шифащи  нитгдя  дцзэцлярин  нисбятян  сонракы  дюврлярдя  йаранмыш 

башга нцмуняляри дя вардыр. Бу типли нцмунялярдя фикир айдын ифадя 

едилир,  онлар  юйцд-нясищят  характери  дашыйыр,  ушаглара  ян  йахшы 

кейфиййятляр – тямизлик,  ямяксевярлик,  доьручулуг  вя  с.  ашыланыр. 

Вахтиля  Ф.Кючярли  тяряфиндян  няшр  едилмиш  «Оьлум»  дцзэцсц  буна 

йахшы мисалдыр: 

Ай афярин эцл оьлум, 

Эцл оьлум, сцнбцл оьлум. 

Оьлум, оьлум, наз оьлум, 

Дярсиндян галмаз оьлум. 

Гялямини ал яля 

Йахшы-йахшы, йаз оьлум. 

Оьлум эедяр мяктябя 

Охур, чатар мятлябя... 

Бу  типли  дцзэцляр  эюрцндцйц  кими,  щям  гурулушуна,  щям  дя 

мязмунуна  эюря  илкин  дцзэц  нцмуняляриндян  фярглянир.  Лакин 

башлыъа  фярг  мязмунда,  сясляр  комплексинин  дольунлуьунда, 

мисраларын  мяна  чаларларынын  тамлыьындадыр.  Ритм  вя  ащянэ 

ряванлыьы,  рабитяли  компонентляр  зянэинлийи  сонрадан  йайылмыш  бу 

типли нцмунялярин дя сяъиййяви хцсусиййятляриндян олараг галыр. 



Аъытмалар.  Ушаг  фолклорунун  жанр  системиндя  аъытмалар  да 

 

530


хцсуси йер тутур. Мцсащибини аъыгландырмаг мягсядиля сюйлянян беля 

нцмуняляр халг арасында айры-айры реэионларда эениш йайылмышдыр ки, 

бязян  онларын  еркян  дюврлярдя  йарадылан  нцмуняляр  олдуьу 

унудулур.  Бу  эцн  бюйцкляр  дя  айры-айры  мярасимлярдя – тойларда, 

шянликлярдя,  мейдан  тамашаларында  беля  аъытмалардан  истифадя  едир, 

вахтларыны  шян  кечирмяк  цчцн  рянэарянэ  формалы  вя  мязмунлу 

аъытмалар  йарадырлар.  Бязян  халг  арасында  «Юъяшмя», «Щюъъят-

ляшмя»  ады  иля  йайылан  бу  нцмунялярдя  защири  поетик  яламятляр ясас 

эютцрцлцр.  Бязян  ойунлар  дцзялдилир  вя  йа  щяр  щансы  мярасим 

тамашасы  заманы,  мясялян,  Сим  пялваны  тамашасы  башланмаздан 

яввял  тялхяк  бир  няфяри  (ушаьы)  мейдана  чякир  вя  башлайыр  она  бир 

няфяся  мцхтялиф  рягямляри  сайдырмаьа.  Мейдана  чыхан  рягямляри 

сайдыгъа тялхяк шит зарафатла она аъыглы сюзляр дейир. Сябри тцкянмиш 

ушаг  щансыса  рягями  дедикдян  сонра  тялхяйин  шит  зарафаты  вя  йа 

мясгярясини  гябул  едя  билмяйиб  ону  вурур,  бязян  дя  аъыгланыб 

мейдандан чыхыр. Мясялян, ойун вахты тяхминян беля аъытмалардан 

истифадя олунур: 

- Дейнян: бир. 

Йахуд - 

Дейинян: беш 

- Бир.  

Беш! 



- Эет,  

Бурнунла йер еш! 

- Биря габына эир!  

 

Айры-айры сюзлярин тякрары ясасында да аъытмалар дцзялдилир: 



- Дейнян: хала. 

Йахуд: - 

Дейнян: бибяр. 

- Хала.  

Бибяр. 


- Хейряни йала.  

Эет, йе 



- Доймасан яэяр 

 

Йыхыл! 



- Чюмчяни йала.  Эябяр! 

Илк бахышда садя вя примитив сюз йыьымы кими эюрцнян аъытмаларда 

ушаглары  лаьа  гойуб  аъыгландырмаг,  мцхтялиф  мясхяря  вя  шит 

зарафатларла,  эцлцшля  мцшащидя  олунан  аъытмалар  щягигятян  ушаьы 

гыъыгландырыр.  Сюйлянян  аъытма  ушаьы  аъыгландырыр,  онун  мейдандан 

вя йа ойундан чыхыб эетмясиня сябяб олур. 

Аъытмаларын бир сыра нцмуняляри мцяййян шяхсин кейфиййятлярини 

лаьа гоймаг ясасында йараныр. Мясялян: 

Фатма, Тцкязбан,  

Эцлнися, 

Зибейдя бир ъан. 

Вя йа: 


Шярчи. 

Тцкязбан сюйяр 

 

Фатма 


 

531


Фатма юйцняр.  

Хябярчи. 

Эюрцндцйц  кими,  биринъи  нцмунядя  Тцкязбанын  сюйцшчц 

олмасы, Фатманын тякяббцрлцлцйц тянгид едилир. Икинъи нцмунядя ися 

Эцлнисянин  шярчилийи,  Фатманын  ися  хябярчилийи  пислянир.  Цмумиликдя 

ися,  аъытмаларын  бир  чоху  тярбийяви  характер  дашыйыр.  Онларын 

яксяриййятиндяки  мянфи  хцсусиййятляр  юн  плана  чякилир,  ушаглары 

аъыгландырыб  тянгид  етмяк  йолу  иля  онларын  характериндяки  бир  сыра 

хошаэялмяз хцсусиййятляр ислащ олунур. 

Лакин еля аъытмалар да вардыр ки, мцяййян ада шябядя гошма 

йолу иля йараныр. Аъытмада адын яля салынмасы формал хцсусиййятдир. 

Ад  ясас  эютцрцлмякля  аъытма  йараныр  вя  яслиндя  ушаг  характериндя 

нязяря  чарпан  мцяййян  пис  хасиййятляр - хясислик,  аъэюзлцк  вя  с. 

аъытмада тянгид олунур. Мясялян: 

Щясянаьа 

Гонаг йемяди 

Долду йараьа. 

Салды йаьа 

Минди улаьа 

Башлады. 

Сцрдц баьа. 

Говурмаьа... 

Бир гуш вурду 

Гойду габаьа 

О да гурбаьа. 

Вурду дамаьа. 

Гойду чанаьа 

Дцшдц йатаьа. 

Верди гонаьа.  

Дцзэцлярдя  олдуьу  кими,  аъытмаларда  да  рабитяли  вя  рабитясиз 

компонентлярин,  ара  компонентляринин  иштиракы  да  нязяря  чарпыр. 

Лакин онлар дцзэцлярдя олдуьу кими, фяал дейилдир. Аъытмаларда бу 

компонентляря  аз-аз  тясадцф  олундуьу  кими,  цмуми  мятндя  дя 

онларын йери пассивдир. 

Аъытмаларын  мцяййян  гисми  кечяллик  вя  косалыгла  баьлы 

йаранмышдыр.  Мялумдур  ки,  халг  щяля  чох  гядимдян  мцхтялиф 

хястяликляря  гаршы  мцбаризядя  эиэийеник  тялябляри  ясас  эютцрмцшдцр. 

Натямизлик  вя  сялигясизлик  няьмялярдя  щямишя  тянгид  щядяфи 

олмушдур.  Она  эюря  дя  натямизлик  рямзи  олан  кечялин  мцяййян 

яламятляри аъытмаларда лаьа гойулур. Мясялян: 

Кечял, кечял 

Йахуд Кечял-кечял, 

Банийя!  

Нохду кечял, 

Эетди щамамханайа.  

Тахылы йуйуб 

Щамамхана баьлыды,  

 

Оту бичяр 



Кечялин башы йаьлыды.   Кечял минди 

 

 



Йел атына 

 

532


 

 

Сцрдц даьын алтына. 



 

 

Даь эядийи баьлыды, 



 

 

Кечялин башы йаьлыды. 



Эюрцндцйц кими, щяр ики аъытмада кечяллийин мцяййян яламяти - 

даща доьрусу сялигясизлик, пинтилик, натямизлик тянгид олунур. Биринъи 

аъытмада  йуйунмаьа  эедян  кечялин  цзцня  щамамхана  баьлыдырса, 

икинъидя  даь  чайынын  йолу  кечялин  цзцня  баьлыдыр.  Даща  доьрусу, 

биринъи  аъытмадакы  иронийа  цстцюртцлцдцся,  икинъи  дя  даща  ачыгдыр. 

Яслиндя «щамамын баьлылыьы», «даь эядийинин баьлылыьы» кечялин тян-

бяллийиня  кяскин  ироник  ишарядир.  Щяр  ики  аъытмада  кечялин  щамама 

эетмямяси, натямизлийи ясас тянгид щядяфидир. 

Еля  аъытмалар  да  вардыр  ки,  орада  айры-айры  адамларын  адындан 

тутмуш  бир  сыра  хцсусиййятляри  лаьа  гойулур.  Аъытмада  бязян  бойун 

узунлуьу, эюдяклийи, кюклцк, эомбуллуг, арагарышдырмаг, давасалмаг, 

йаланчылыг вя с. тянгид щядяфи кими эютцрцлцр. «Ай Таьы дим, дим дураз» 

аъытмасы бу бахымдан мараг доьурур: 

Ай Таьы дим-дим дураз, 

А эюзляри  

Эял бизи эцлдцр бир аз. 

Мависяр, 

Бойнуну яй, 

Ай Таьы дцзцм, Таьы. 

Саз кими. 

Тойунда сцзцм, Таьы. 

Бир ъиккя чяк 

Бир ифтира, 

Газ кими. 

Йалан де. 

Гардашы эомбул Таьы 

Еля дава 

Кялляси домбул Таьы. 

Салан де. 

Узундраз, 

Ай Таьы, наггал Таьы 

Бейняваз, 

Дайысы Баггал Таьы. 

Хейря-шяря 

Эюзляри эюйчяк, 

Йарашмаз. 

Дишляри сейряк 

Ай Таьы сим-сим Таьы 

Сарыбаш оьлан, 

Гярдяши кор Мясим Таьы. 

Динсяня эюряк?.. 

Эюрцндцйц кими, аъытмада Таьынын бир сыра фярди елементляри иля 

йанашы,  дайысынын  баггаллыьы,  гардашынын  корлуьу  вя  с.  хатырланыр. 

Бурада  ейни  заманда  Таьынын  йаланчылыьы,  бющтанчылыьы,  еля  дава 

салмасы  пислянир.  Цмумиликдя  бцтцн  бу  ъящятляр  ясас  эютцрцлмякля 

аъытма  йараныр,  ойун  вахтымы,  яйлянъя  заманымы  сюйлянян  нцмуня 

дилдян-диля, аьыздан-аьыза кечир. Мейданда аъытма сюйляйян Таьыны 

аъыгландырыр. 

Ушаг  няьмяляринин  бу  типли  нцмуняляри  эениш  йайылмышдыр. «А 


 

533


щады, щады, щад, Буду», «Бир гарыъыг вар иди», «Кечял», «Нейнирям 

ону»  вя  б.  аъытмаларын  ян  йахшы  нцмуняляриндян  щесаб  едилир.  Бир 

сыра  щалларда  шифащи  поезийамызда  аъытмаларын  йери  дяйишик  дцшцр, 

онлар  йанлыш  олараг  долама,  юъяшмя  вя  с.  адлар  алтында  да  няшр 

олунур. 

Ушаг няьмяляри. Ушаг фолклорунда ушаг няьмяляри дя хцсуси йер 

тутур.  Бу  няьмяляр  юз  ойнаглыьы,  ащянэдарлыьы  иля  сечилир.  Ушаг 

няьмяляриндя  айры-айры  ушагларын  арзу  вя  истяйинин  тяряннцмц - 

гардашын  нишанланмасы,  тойу,  нишанлынын  тярифи,  баъыларын  узаг  елляря 

эялин  кючмяси,  атанын,  яминин  гцрбятдян  гайытмасы  мцщцм  йер 

тутур.  Бу  няьмялярин  бюйцк  бир  гисми  ушаглар  тяряфиндян  йараныр. 

Хцсусиля гыз ушаглары тяряфиндян ифа олунан бу няьмялярин бир чоху 

айры-айры  мярасимляр  заманы  да  иъра  олунур.  Беля  няьмялярин  бир 

щиссясиндя бязян дцзэцйя мяхсус тяркибляр юзцнц эюстярся дя, онлар 

дцзэц  чярчивясиндян  чыхыб  ушаг  няьмяси  кими  щафизяляря  дахил  олур. 

Мясялян: 

Ялими бычаг кясибди, 

Ширван йолу лил баьлар, 

Дястя бычаг кясибди. 

Дястя-дястя эцл баьлар. 

Йаь эятирин йаьламаьа, 

О эцлцн бирсин цзяйдим, 

Бал эятирин балламаьа, 

Телляримя дцзяйдим. 

Дясмал эятирин баьламаьа. 

Гардашымын тойунда 

Дясмал дявя бойнунда, 

Отуруб-дуруб сцзяйдим. 

Дявя Ширван йолунда.  

Няьмянин  яввялиндя  дцзэцйя  мяхсус  тяркиб,  цслуб  юзцнц 

эюстярир.  Лакин  эетдикъя  мятн  садяляшир,  бурадакы  истяк  айдынлашыр, 

дцзэц цслубу садя мащны мятниня чеврилир. 

Бу кими ушаг няьмяляри ясасян мцяййян эцнлярдя, хцсусян той 

мярасимляриндя,  шянликлярдя  иъра  олунарды.  Бир  сыра  щалларда  ися 

хорлар шяклиндя ифа едилярди. Бир сыра няьмяляр ися мцяййян рявайят вя 

ящвалатлар тяркибиндя охунарды. Ушаг няьмяляри ичярисиндя мцяййян 

йаш дюврц иля ялагядар няьмяляр дя диггяти ъялб едир. Хцсусян эялин 

кючмяйя  щазырлашан  гызларын  башына  эялян  тясадцфляр  ясасында 

йаранан  няьмяляр  бу  бахымдан  хцсусиля  сечилир.  Кичик  баъылар  бу 

тясадцфляри  тяряннцм  едян  няьмяляри  узун  мцддят  дилиндя  язбяр 

едяр,  бир  сыра  щалларда  ися  онлары  хорлар  шяклиндя  охуйардылар.  Беля 

нцмуняляря ашаьыдакы няьмя йахшы мисалдыр. 

Айза-айза Нярэизя, 

Сцбщ шяфягин сачанда 

Ъещизин эютцр, эял бизя. 

Иэидляр йел атында, 


 

534


Биздян эедяк Тябризя 

Севданын ганатында 

Тябриз хараб олуб, эял, 

Дямирчинин баьындан, 

Дямир дараг олуб, эял. 

Гызлары отаьындан 

Дямирчинин гызлары, 

Айза-айза Нярэизя, 

Йолда галыб эюзляри. 

Апардылар Тябризя. 

Эцняш эюзцн ачанда,  

Няьмядя  яслиндя  дямирчинин  гызларынын  эеъяйкян  Тябризя 

гачырылмасындан бящс олунур. Лакин бурада ушаг характериня уйьун 

хцсусиййятляр 

юн 

пландадыр. 



Данышылан 

щадися 


тяяссцрат 

характериндядир. Йяни няьмяни охуйан кичик баъыдыр. Онлар дямирчи 

гызларынын башына эятирилян щадисяни юзцнямяхсус бир сяпэидя поетик 

шякилдя  няьмя  мятниня  дахил  едир,  ону  шифащи  нитгдя  ушаг  няьмяси 

кими формалашдырырлар. 

Бу типли ушаг няьмяляри иля бир сыра мярасим няьмяляри, хцсусиля 

той  няьмяляри  арасында  мцяййян  йахынлыг  вардыр.  Лакин  той 

няьмяляри  юз  поетик  структуруна,  вязн  вя  юлчцсцня  эюря 

юзцнямяхсус  хцсусиййятляря  малик  олдуьундан  тябии  ки,  ушаг 

няьмяляриндян  сечилир.  Лакин  ушаг  няьмяляри  иля  той  няьмяляри 

арасындакы  тиположи  уйьунлуг  вя  эенетик  йахынлыг  инкаредилмяздир. 

Ейни заманда о, чох мараглы мцстягил тядгигат сащясидир. 

Ушаг  няьмяляринин  бюйцк  бир  групуна  ушагларын  щейванлар  вя 

гушлар  щаггында  охудуьу  няьмяляр  тяшкил  едир.  Бу  няьмялярдя 

тябиятя,  щейванлара  вя  гушлара  ушагларын  дярин  мящяббяти  башлыъа 

ъящят  кими  нязяря  чарпыр. «Тцлкц»  няьмяси  бу  ъящятдян  мараг 

доьурур: 

Тцлкц, тцлкц, тцнбяки, 

Саьсаьан хябярчимиз, 

Гуйруг цстя нялбяки. 

Тойуг бизим чярчимиз, 

Аслан аьа аьамыз, 

Илан бизим гамчымыз. 

Гаплан гаьа чаьамыз 

«Сары баба»да эязярсян, 

Хоруз бизим молламыз, 

Бир чомаг вуррам юлярсян, 

Чаггал да чавушумуз. 

Тцлкц, тцлкц, тцлкц сяни 

Ала гарьа ъарчымыз, 

Юлдцрярляр бил ки, сяни. 

Няьмядя  айры-айры  щейванлар  хатырланыр,  онларын  мцяййян 

яламятляриндян  бящс  олунур.  Мараглы  ъящятдир  ки,  бу  типли 

няьмялярдя  щяр  бир  щейванын  фярди  хцсусиййяти  юн  плана  чякилир. 

Тцлкцнцн  щийляэярлийи,  саьсаьанын  хябярчилийи,  алагарьанын  ъаръылыьы 

вя  с.  шякилдя  ифадя  олунур.  Яслиндя  щейванлара  мяхсус  бу  кими 

хцсусиййятляр ушаг щафизяляриня щякк олунур. 


 

535


Еля  ушаг  няьмяляри  дя  вардыр  ки,  онлар  мцяййян  поетик 

юлчцляр  ясасында  йаранмышдыр.  Беля  няьмялярдя  айры-айры 

щейванлары, хцсусян ит, пишик, хоруз, тойуг, ъцъя, ев довшаны вя с. 

охшаныр,  язизлянир.  Мясялян,  хорузла  баьлы  йаранан  бир  няьмяни 

ушаглар севя-севя охуйурлар: 

Ай пипийи ган хоруз, 

Эюзляри мяръан хоруз, 

Сян ня тездян дурурсан, 

Гышгырыб банлайырсан. 

Гоймуйурсан йатмаьа, 

Ай пипийи ган хоруз, 

Эюзляри мяръан хоруз. 

Бу  няьмядя  хорузун  сящяр  тездян  дуруб  банламасы,  ушаглары 

йухудан  ойатмасы  поетик  бир  дилля  ифадя  олунмушдур.  Бурада 

«эюзляри  мяръан  хоруз»а  ушагларын  сямими  дуйьулары  якс 

олунмушдур. 

Кюрпялярин  шифащи  нитгиндя  бу  севимли  «эюзляри  мяръан  хоруз» 

мцхтялиф  аспектлярдя  няьмяйя  верилир.  Щятта  илк  заманлар  мцстягил 

няьмя  мятни  кими  йаранан  нцмуняляр  сонрадан  мцхтялиф  жанрларын 

тялябиня  уйьунлашыр.  Цмумиййятля,  Азярбайъан  халг  йарадыъылыьынын 

бцтцн башга сащяляриндя олдуьу кими, ушаг фолклорунун жанр тяркибиндя 

дя  бир  жанрын  башлыъа  мотиви  ясасында  йени  жанрын  йаранмасы  нязяря 

чарпан йарадыъылыг просесляриндяндир. Мясялян, ушагларын щяля чох-чох 

яввяллярдя йаратдыьы ашаьыдакы няьмя буну айдын шякилдя сцбут едир: 

Эялирдим кянтдян, 

Сяс верди бянтдян. 

Аьзы сцмцкдян, 

Саггалы ятдян. 

Мялумдур  ки,  бу  няьмя  мятни  илк  яввял  ушагларын  севя-севя 

охшадыьы  «Эюзляри  мяръан  хоруз»  щаггында  йаратдыьы  чохсайлы 

няьмялярдян  бири  олмушдур.  Сонрадан  ися  щямин  мятн  тапмаъа 

шяклиня  дцшмцш,  ясас  яламятляри  якс  олунмагла  ушаг  щафизясиндя 

«мяръан эюзлц хоруз»ун образыны хатырламаг васитясиня чеврилмишдир. 

Ушаг няьмяси мятнинин тяряннцм обйектинин айры-айры нязяря чарпан 

хцсусиййятляри  иля  чарпазлашмасы  ися  мятни  тапмаъа  шяклиня 

салмышдыр.Ушаг няьмяляри ичярисиндя айры-айры ев щейванлары щаггында 

силсиля  мятнляр  йаратмаг  яняняси  дя  мовъуддур.  Беля  няьмяляр 

ичярисиндя  ушагларын  чох  севдийи  пишик  щаггындакы  няьмяляр  дя 



 

536


орижиналдыр. 

Пишийим ала бойундур, 

Иши  тамам  ойундур, - дейян  кюрпяляр  башга  бир  няьмядя  чох 

севдикляри пишийи онун дили иля беля тяряннцм едирляр: 

Шир ял чякиб белимя, 

Соба алты гышлаьым 

Ким йапышар ялимя, 

Эялин верир гаймаьы, 

Архам йеря гойулмаз, 

Гары верир гуймаьы, 

Дярим бяркдир, сойулмаз. 

Чюлдя эязмяк билирям, 

Йцкляр цстц йайлаьым, 

Суда цзмяк билирям... 

Няьмядя пишийин мцхтялиф мязиййятляри хатырланыр, она мящяббят 

ашыланыр.  Ейни  ъящяти  ушаглар  арасында  эениш  йайылмыш  «Ъцъялярим» 

няьмясиндя  дя  айдын  эюрмяк  олур.  Бу  няьмядя  дя  кюрпялярин 

файдалы  ев  щейванларындан  олан  ъцъяляря  ряьбят  вя  мящяббяти  ифадя 

олунмушдур. 

Йухарыдакылардан фяргли олараг бу няьмядя тяряннцм эцълцдцр. 

Ушаглар  еля  бил  эюрдцкляри  щяйат  лювщясини  эютцрцб  мараглы  пейзаж 

якс етдирир, суйу эюрцб йахынлашан, аналары иля бирэя эялиб йейиб-ичиб 

гачан ъцъяляр эюзцмцз гаршысында ъанлы бир лювщя йарадыр: 

Ъцъялярим биряр-биряр, 

Суйу эюрцб йахын эяляр. 

Ичяр, эедяр ъцъялярим, 

Дойуб гачар ъцъялярим. 

Еля  бил  бурада  кюрпяляр  ъцъялярин  суйа  йахынлашмасыны,  йейиб-

ичмясини, дойуб-гачмасыны бцтцн штрихляри иля мцшащидя едир. Мятндя 

ритмик бир чаларлыг нязяря чарпыр. Щяйат лювщясинин эюзяллийи сонракы 

щиссялярдя бцтцн рянэляри, чаларлары вя мязмуну иля якс олунур: 

Ъцъялярим бязяклиди 

Бязяклиди, дцзяклиди, 

Сары, чил-чил, щяр рянэлидир, 

Йейяр, ичяр, ъцъялярим, 

Дойуб гачар ъцъялярим. 

Кюрпя цчцн ъцъялярин щяр бир щярякяти- ъивилдяшмяси, ганад чалыб 

учмаьа  мейл  етмяси,  анасынын  гыьылты  иля  кюрпялярини  ятрафына 

сяслямяси вя с. вя и.а. щамысы тябиидир, мараглыдыр. Еля буна эюря дя 

бу типли няьмяляр шифащи нитгдя йашайыр, тякмилляшир вя эетдикъя даща 

эениш  даирядя  йайылыр,  бир  сыра  щалларда  ися  щятта  мцяллифлярини 

унутдуруб шифащи ядябиййата чеврилирляр:   



 

537


Ъцъялярим гыьылдашар, 

Ганад чалар, пырылдашар. 

Аналары гырылдашар, 

Йейяр, ичяр ъцъялярим, 

Дойуб гачар, ъцъялярим. 

Шаир Тофиг Мцятллибовун мятни ясасында ушаглар юзляринин эюзял 

бир няьмясини тапмышлар. 

Ушаг  няьмяляри  ичярисиндя  айры-айры  наьыл  сцжетляри  иля  баьлы 

няьмяляр дя вардыр. «Пыс-пыса ханым», «Сичан Солуббяй» вя с. кими 

няьмяляр  бу  гябилдяндир.  Беля  няьмяляр  ясасян  наьыл  сцжетляри 

данышыларкян сюйлянилир. Онлары наьыл мятниндян айырмаг о гядяр дя 

мягсядяуйьун  дейилдир.  Лакин  бир  сыра  щалларда  бу  няьмяляр 

мцстягил няьмя мятнляри - ушаг няьмяляри кими дя охунур. Лакин бу 

щямин наьыл сцжетляринин унудулмасына эятириб чыхармыр. Яксиня, беля 

няьмяляр  щятта  айрылыгда  охундугда  наьыл  сцжетинин  йа  бцтювлцкдя 

сюйлянилмясиня, йа да гыса мязмунунун хатырланмасына сябяб олур. 

Наьыл сцжетляри иля баьлы ушаг няьмяляри бязян сцжетя олан мараьы 

артырыр, сцжетин тяркибиндя ойнаг, ялван вя рянэарянэ няьмя мятнляри 

йарадыр. Мясялян: 

Атлылар, ай атлылар, 

Атлылар, йел ганадлылар. 

Хан евиня эедярсиз, 

Сичан бяйя дейярсиз, 

Сачы узун Сурай ханым, 

Бойну буруг Бурай ханым. 

Дцшцбдц су чухуруна, 

Кюмяйя йетсин она... 

Йахуд:  


Гарадан, харадан дон эейиб яйниня, 

Уъун гайтарыб салыб чийниня, 

Тюкцбдц цзцня шявя теллярин, 

Йуйуб тяртямиз ап-ары яллярин. 

«Сичан Солуббяй» вя «Пыспыса ханым» наьылларындан эютцрцлмцш 

бу няьмя мятнляри истяр-истямяз сцжетляри хатырлатмагла йанашы, ейни 

заманда мцстягил мятнляр кими ушаг няьмяляри ичярисиндя хцсуси йер 

тутур. 


Цмумиликдя,  няьмяляр  щямишя  инкишафда,  ифада  олан 

жанрларындан  биридир.  Онун  юзцня  мяхсус  жанр  спесификасы  олдуьу 



 

538


кими, орижинал поетик структуру да вардыр. 

Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin