Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə50/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   53

ойунлары  тяшкил  едир.  Яслиндя  ушаг  ойунлары 

рягсдахили 

вя 

мярасим 


ойунлары 

ясасында 

йаранмышдыр. Бу ойунларда еркян етигад вя инамлар 

эцълцдцр. Лакин тябии ки, онларын бир чоху илкин формаларыны горуйуб 

сахлайа  билмямиш,  эцълц  тящрифляря  вя  трансформасийалара  уьрамыш, 

бу  эцн  ушаглар  цчцн  сяъиййяви  хцсусиййятляри  гябулетмя  принсипи  иля 

йенидян  ишлянмишдир.  Лакин  ушаг  ойунларында  бизя  эялиб  чатан  бир 

сыра архаик елементляр бу ойунларын чарпазлашма мягамлары, еркян 

дюврлярин мярасим вя адятляри цзяриня кюлэя сала билмямишдир. Е.Тай-

лор ушаг ойунларыны «мядяниййят галынтылары» щесаб едирди. 

Ойунларын  да  мцяййян  мярщялядя  бюйцклярин  юзц  тяряфиндян 

йараныб иъра едилдийи, заман кечдикъя инсанын физиоложи, иътимаи-сийаси 

тякамцлц  нятиъясиндя  тядриъян  ушаг  мяишятиня  дахил  ещтималы 

Ушаг  

ойунлары 


 

555


эцълцдцр.  Ушагларын  юзляринин  йаратдыьы  ойунлар  да  аз  дейилдир. 

Онлар 


ушагларын 

эцндялик 

мцшащидяляри, 

эюрцб-ешитдикляри, 

мцтяяссирляндийи  щадисяляр,  бир  сыра  щалларда  ися  айры-айры  ибрятамиз 

факт вя щадисялярин тяглиди иля баьлы йаранмышдыр. Ойунлар щаггында 

илк  мялуматлар  бизя  яски  мянбялярдя  эялиб  чатмышдыр.  Онларын  ян 

камили М.Кашгаринин «Диваны»дыр. Бурада бир чох ушаг ойунлары, -

«Чярпялянэ», «Мунгуз-мунгуз», «Гарагуны», «Ябя-ябя», «Кюч» 

вя с. барядя мялумат верилир (2, 243, 363). Бу эцн бизя эялиб  чатан 

ушаг  ойунларыны  шярти  олараг  ъялдлик,  чевиклик  вя  щярякятля  баьлы 

ойунлар,  айин,  етигад  вя  мярасимлярля  баьлы  ойунлар,  эюзбаьлыъа 

ойунлары кими цч група бюлмяк олар: 

1.  Ъялдлик,  чевиклик  вя  щярякятля  баьлы  ойунларда  даща  гядим 

ойун  елементляри  горунуб  сахланмышдыр.  Онларда  ял,гол,  бядян 

щярякятляри иля йанашы, щим-ъим, гаш-эюз, дил-додаг вя с. щярякятляри 

ясас  йер  тутур.  Ушаг  ойунларынын  бу  групуна  ейни  заманда  сай 

системи  иля  баьлы  йаранмыш  ойунлар  да  дахилдир.  Сай  вя  саймаг 

ойунун ясас  мязмунуну тяшкил ется дя щярякят бу ойунларда да юн 

пландадыр. 

«Аддымбасды», «Атларда  кимин  аты», «Бели  кимя  вердин», 

«Гачды-тутду», «Ялмяндя», «Чилик 

аьаъ», «Эизир-эизир», 

«Топалдыгач», «Цзянэи»  кими  ойунлары  щяля  чох  гядимлярдян 

ушаглар арасында мяшщур олмушдур. Диггят верился айдын олур ки, щяр 

бир  ойун  ушагларда  мцяййян  вярдишляр  ашыламаьа  хидмят  етмишдир. 

Мясялян, «Аддымбасды» ойуну из иля эетмяк, «Бели кимя вердин» йер 

белляйян ушагларда ямяк вярдишини тярбийя етмяк, «Гачды-тутду» да 

гыса  йоллар  вя  ъялд  щярякятлярля  гачаны  тутмаг, «Ял  мяндя»  дя 

цзмяк  вя  йа  суда  боьуланы  хилас  етмяк, «Чилинэ  аьаъ»да  гцввятли 

зярбя  иля  щяр  щансы  бир  яшйаны  даща  узаьа  тулламаг, «Цзянэи»дя  ат 

йящярлямяк,  ат  чапмаг  вярдишляри  ашыланыр.  Яслиндя  щяр  бир  ойунда 

башлыъа цнсцр щярякятдир. 

Еля ойунлар да вардыр ки, онларда яйлянъялилик юн пландадыр. Чевик 

вя сярт щярякятляр явязиня мцлайим щярякятлярля ойуну давам етдирмя 

ясас шяртдир. «Дясмал алды гач», «Сичан пишик», «Евъик-евъик», «Тякям-

тякям», «Йалан-палан», «Ит  гусду»  вя  с.  ойунлар  бу  ъящятдян 

сяъиййявидир. Онлардан бир гисминин гызлар арасында даща чох йайылмасы 

мцлайим  щярякятлярин  ясас  сябябляриндяндир.  Ейни  хцсусиййят  саймаг, 

щесабламаг  вярдиши  ашылайан  «Мярякючдц», «Тякмя  ъцтмя», «Беш-он 

беш», «Ебя-ебя», «Ал  буну», «Эил-эил»  вя  башга  ойунлар  цчцн  дя 

сяъиййявидир. 

Щярякятля  баьлы  ойунлар  ушаг  мяишятинин  демяк  олар  ки,  бцтцн 



 

556


сащялярини  ящатя  етмишдир.  Еля  нцмуняляр  дя  вардыр  ки,  онларда 

йаланчылыг,  горхаглыг,  тялхяклик,  хябислик  вя  с.  тянгид  едилир. 

Ушагларын  белялярини  яля  салан  аъытма  ойунларында  да  щярякят  ясас 

эютцрцлцр. «Ай  Таьы  дим-дим  дураз», «Нохуду  Кечял», «Новзу 

кечял» вя с. ойунларда мящз ислащ олунмалы ъящятлярин тянгиди, бир аз 

да шиширдилмиш шякилдя сюйлянир. 

Йолдашлары  алдадан,  щамыйа  кяляк  эялян,  йаланчы  кечялляри 

аъыгландыран,  ислащ  етмяк  мягсядиля  дювря  вуруб  дайанан  ушаглар 

кечяли  арайа  алырлар.  Бири  кечялин  пис  ямялини – йолдашынын  папаьыны, 

чякмясини  оьурладыьыны  сюйляйир.  Кечял  эцнащыны  етираф  етмядикдя 

ушаглар хорла охуйурлар: 

Кечял, кечял банийя 

Эетди щамамханийя 

Щямамхана баьлыды, 

Кечялин башы йаьлыды   

Ушаг  ойунлары  ичярисиндя  ислащ  олунмайанлары  ъязаландыран 

ойунлар 

да 


вар. «Буруна 

дяймя», «Бойунэяздирмя», 

«Торпаггазды» вя с. ойунларда «эцнащкарлар» ъязаландырылыр. Физики 

иш, ямяк мяшьулиййяти, йолдашлыг мязяммяти, пис хасиййятляри тярэидир. 



2.  Айин,  етигад  вя  мярасимлярля  баьлы  ушаг  ойунларынын 

яксяриййятиндя еркянлийин изляри бу вя йа диэяр шякилдя йашамагдадыр. 

Бир  сыра  щалларда  мяна  вя  мязмун  тящрифляриня  уьрасалар  да  айин, 

етигад вя мярасимлярля баьлылыг бу ойунларын цмуми мязмунунда, 

ойунлары мцшащидя едян няьмялярин мятниндя нязяря чарпыр. 

Бязи  ойунларда  ритуаллар  даща  эцълц  шякилдя  мцщафизя  едилир. 

Мясялян, «Году»  ойунунда  ушаглар  гядим  бир  мярасими  Эцняши 

ъаьырмаьы  тяглид  едирляр.  Он-он  ики  няфяр  ушаг  цч-дюрд  дястяйя 

бюлцнцр. Биринъи дястя охуйур: «Эцн чых, эцн чых чых, кящяр аты мин 

чых», икинъи дястя охуйур: «Кечял гызы евдя гой, сачлы гызы эютцр чых». 

Хор сяслянир: «Эцн чых, эцн чых, кящяр аты мин чых...» 

Эцняшин  эялмядийини  эюрян  цчцнъц  дястя  охуйур: «Оьлун 

гайандан учду, гызын тяндиря дцшдц...» Биринъи дястя няйи ися эюрмцш 

кими  севинъля  тякрар  едир: «Эцн  эетди  су  ичмяйя,  гырмызы  дон 

бичмяйя...» Дястяляр бундан сонра хорла охуйурлар: 

Эцн юзцнц йетиряъяк, 

Кечял гызы апараъаг 

Сачлы гызы эятиряъяк.  

«Эцн чых, эцн чых» хорунун сядасы алтында мейданчайа гырмызы 



 

557


дон  эеймиш,  гызыл  сачлы  эцняшин  рямзи  олан  гызлар  дахил  олур.  Хор 

йенидян башлайыр... 

Ушаглар ичярисиндя эениш йайылмыш «Йел баба» силсиля ойунларында 

ися  кцляк,  гыш  арзуланыр.  Беля  ойунлар  оъаг,  тонгал  ятрафында 

рягслярля  няьмялярин  синкретизми  ясасында  йараныр,  бир  сыра  щалларда 

йаллыларын тяглиди тясири баьышлайыр. 

Ушаглар арасында еркян инам вя етигадларла баьлы чохлу ойунлар 

вар. «Су  цстцндян  атданма», «Баъыйа  бир  гуртум  су  вер», «Од 

цстцндян  атданма», «Од  галама», «Довшан  ойуну», «Айы  мяни 

йемяди», «Дынгыл  сазым», «Атымы  гары  апарды», «Ъин  тутду», «Ал 

эялди», «Алдан-Гачды», «Дамдабаъа  апарды»  вя  с.  кими 

нцмунялярдя  еркян  инам  вя  тясяввцрляр  яса  йер  тутур.  Еля  ойунлар 

вар ки, тябиятин мцхтялиф щейванлары бу ойунларда икили характердядир. 

Мясялян, «Шир  эялди»  ойунунда  даьда  итян  Аслана  шир  йол  эюстярир, 

ону  горхулу  ъинлярин  ялиндян  алыр.  Ойунда  ушаглар  Шири  сыьаллайыр, 

она щалва-чюряк, ширни верирляр. «Шир гызымы апарды» ойунунда ися Шир 

лянятлянир. «Шир  сцдц»  ойунунда  ися  Шир  ушагларын  достуна  чеврилир. 

Залым  падышащын  гайадан  атдырдыьы  ушаг  Ширин  йувасына  дцшцр.  Шир 

ону  юз  сцдц  иля  бюйцдцр.  Бир  эцн  ися  Шир  оьланы  эятириб  залым 

падышащын йериндя падышащ гойур. 

Икили характерли ойунлар ичярисиндя гурдла баьлы ушаг ойунлары да 

мараг  доьурур.  Азярбайъан  ушаг  ойунлары  ичярисиндя  «Ана,  мяни 

гурда  вермя», «Чобан  мяни  гурда  верди», «Гурд  ойуну», «Даь 

дибиндя  боз  гурд  вар», «Чобан  мяни  гурда  вермя», «Шянэцлцмц 

гурд  йеди»  кими  нцмунялярдя  гурд  пислянир,  ушаглар  ону  горхулу 

йыртыъы  кими  рямзляндирирляр. «Гурд  йолу», «Гурд  достлуьу» 

ойунларында  ися  гурд  хейирхащ  рямздир,  ушагларын  досту  вя 

хиласкарыдыр.  Шцбщясиз  ки,  бу,  яъдадларымызын  инанъларынын  халг 

йарадыъылыьындакы яксинин нятиъясидир. 

Айин,  етигад,  мярасим  ойунларынын  бюйцк  бир  гисми  няьмя 

мятнляри  иля  мцшащидя  олунур.  Онлар  яслиндя  щярякятдян  тяърид 

олунмур.  Лакин  няьмяляр  бу  ойунларда  юн  планда  олур.  Мясялян, 

«Чырты-чырты», «Шянэяля», «Чярхи-гянбяр», «Чумур-чумур», «Дальа-

дальа» вя с. ойунларда охумаг, няьмя вя хорлар щярякятдян  даща 

чох  диггят  мяркязиндядир.  Щярякят  бу  ойунларода  няьмя 

мятнляринин ритминя уйьунлашдырылыр. Нисбятян сонракы мярщялярлярдя 

ойунлара  дахил  олан  няьмя  вя  ифачылыг  елементляри  щярякяти,  рягси 

ритмляшдирдийиндян ойун мятнляриндя бу елементляр юн плана кечир. 



3. Эюзбаьлыъы ойунлары да ушаглар ичярисиндя эениш йайылмышдыр. Бу 

ойунлар  ушагларда  дуйма,  щиссетмя  вя  цмумиликдя  щяссаслыг 



 

558


ашылайыр.  Бу  нцмуняляр  йашлыларын – бир  чох  ойунбазларын, 

жанглйорларын  эюзбаьлыъа  ойунлары,  фокслары  вя  с.  ясасында 

йаранмышдыр. «Гызылэцлцм  кимдяди», «Хан  бабамын  адыны  де», 

«Йайлыьы  ким  апарды», «Кцл  санъаьым  ким  ачды»  кими  ойунларда 

ялиндя гызылэцл, санъаг, дясмал тутмуш эюзцбаьлы ушаьын ялиндян ону 

алырлар.  Сонра  эюзцнц  ачырлар.  Дювря  вуруб  йердя  отурмуш  ушаглар 

сакитъя  отурарды.  Эюзцбаьланан  ушаг  ися  доланыб  иткисини  ахтарыр. 

Ушаглар ичярисиндя «Долана-долана», «Щайлана-щайлана», «Айлана-

айлана» вариантларында йайылмыш ойунларда ися ушаг эюзцбаьлы щалда 

«оьру»ну тапарды. 

«Эюзцвц  тутдум,  адымы  де»  ойунда  ися  йолдашларындан  бири 

сяссиз  архадан  эялиб  киминся  эюзлярини  яли  иля  тутур,  сясини  чыхармыр. 

Йолдашлары  гышгырырлар: «Эюз  тутанын  адыны  де».  Эюзц  тутулан  ушаг 

бир-бир  йолдашларынын  адыны  чякир.  Эюзц  тутан  ону  танымайынъа 

яллярини  бурахмыр.  Тапа  билмяйяндя  йердян  кимся  бири  ады  дейир, 

ойуну удузан иштиракчыларынын арзусуну йериня йетирир. Гуйудан су 

чякир, атлары суварыр, щейванлара от гойур вя с. 

Ушаглар  арасында  эюзбаьлыъа  ойунлары  эениш  йайылмышды. 

Мясялян, «Чах-чах»  ойунда  нюмрялянмиш  иштиракчылардын  «биринин 

эюзлярини баьлайыб онун ятрафына топланырлар. Башчы ялиндяки ики дашы 

мцхтялитф  сайда  бир-бириня  вуруб  эюзцбаьлыдан  «бу  кимин 

нюмрясидир» сорушур. Нюмря  сащибинин ады тапылмадыгда, эюзцбаьлы 

иштиракчыларын истядийи рягси, мащныны охумалы иди». 

Эюзцбаьлыъа  ойунларында  эюзцбаьлы  ойунлар  ойнамаг,  рягсляр 

етмяк, иткини ахтармаг, мцхтялиф фокслар эюстярмяк, ял цстя эязмяк 

вя  с.  хцсусиля  мараг  доьурур.  Бу  ойунларын  бир  гисминдя  ушаг 

щафизясинин  итиляшдирилмяси  башлыъа  ъящят  иди.  Мясялян, «Чешмибянд», 

«Йелли  щарда  отурду», «Ъан  эцлцм  щара  эетди»  вя  с.  ойунларда 

сясдян, щянирдян адамы танымаг ясас шярт иди. Бу ойунлар ушагларда 

щяссас  вярдишляр  йарадыр,  онларын  мцхтялиф  психоложи  щаллардан, 

щяйаъан вя емосийалардан горунмасына кюмяк едирди.  

 

ЯДЯБИЙЙАТ 

 

1.



 

Нябийев А. Азярбайъан ушаг фолклору, Бакы, 2000 

2.

 

Кашьари М. Дивани-лцьяти-ит тцрк, I ъ., Дашкянд, 1961 

3.

 

Нябийев А. Ел няьмяляри, халг ойунлары, Бакы, 1988 

4.

 

Потебня  А.А.  Из  записок  по  русской  грамматике, III т.,  М, 

1968 



5.

 

Ялийев М. Азярбайъан шер сяняти, Бакы, 2001-05-21 

 

559


6.

 

Аталар сюзц, Бакы,1956 



7.

 

Азярбайъан фолклору антолоэийасы, I китаб, Бакы, 1968 



8.

 

Байатылар, топлайан вя тяртиб едян Щ.Гасымовдур, Бакы, 1964 



9.

 

Кашьарлы М. Дивани-лцьяти-ит тцрк, II ъ., Анкара, 1972 

10.

 

Мцмтаз С. Сечилмиш ясярляри, Бакы, 1978 

11.

 

Абид  Я.  Тцрк  халглары  ядябиййатында  «мани»  нювц  вя 

Азярбайъан 

байатыларынын 

хцсусиййятляри, «Азярбайъаны 

юйрянмя йолу», 1930, № 4-5 

12.

 

Ок олма, кизил олма, Дашкянд, 1967 



13.

 

Нябийев А. Азярбайъан-юзбяк фолклор ялагяляри, Бакы, 1978 

14.

 

Шцкцрбяйли Ф. Ляля – байатылар, Бакы, 1988 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

560


ИГТИСАДИ МЦНАСИБЯТЛЯРИН БЯДИИ ИФАДЯСИ,  

ЙАХУД БАЗАР ФОЛКЛОРУ 

 

Гядим  дювр  фолклор  йарадыъылыьында  базар  фолклорунун 

юзцнямяхсус йери вардыр. 

Азярбайъанда  тайфаларарасы  игтисади  мцнасибятлярин  чох  гядим 

тарихи  вардыр.  Бу  мцнасибятляр  щяля  пул  мейдана  эялмяздян  хейли 

яввял мювъуд олмуш, тайфаларын игтисади щяйатынын натура мцбадиляси 

вя  онларын  мцхтялиф  формаларыны  йаратмышдыр.  Игтисади  мцнасибятляр 

формалашдыгъа,  Шярг  вя  Гярб  тиъарят  ялагяляри  йараныб  эениш  вцсят 

алмыш, базар тиъаряти мейдана чыхмышдыр. 

Базар  мцнасибятляринин  эенишлянмяси,  тиъарят  ялагяляринин 

йцксялмяси, тиъарят дилинин мейдана эялмяси, мал мцбадиляси вя алгы-

сатгы просесиня мяхсус аьыз ядябиййаты мятнлярини доьурмуш вя чох 

гыса  мцддятдя  онларын  игтисади  мцнасибятляр  чеврясини  ящатя 

етмясиня сябяб олмушдур. Базар мцнасибятлярини мцхтялиф сявиййяси, 

мал  мцбадиляси  вя  алгы-сатгы  дцшцнъясинин  рянэарянэ  мятнлярини 

доьурмуш  мцбадилялярин  файдалылыьы  щямян  мятнлярин  башлыъа 

мащиййятини  тяшкил  едир.  Бу  типли  няьмяляр  мцбадилядян  сонра, 

эюрцлян ишини ящямиййяти, чятинлийи, ещтийаъын арадан галхдыьыны даща 

эениш  йаймаг  мягсяди  дашыйарды.  Яслиндя  бу  няьмялярдя  натрура 

мцбадиляси  тяблиь  едилярди.  Мящсулу  тярифляйян  бядии  мятнляр  ися 

нисбятян  сонракы  дюврцн  мящсулу  олуб,  базар  тиъаряти  иля  баьлы 

мейдана эялмишдир. 

Игтисади  инкишаф,  натура  мцбадиляси  вя  базар  тиъаряти  иля  баьлы 

фолклор  нцмуняляри  милли  мядяниййяти  инкишаф  етмиш  халгларын  шифащи 

йарадыъылыьында эениш йайылмышдыр (3, 162). 

Бир  сыра  халгларын  гящряманлыг  епослары  вя  дастан 

йарадыъылыьында натура мцбадилясинин еркян изляри якс олунмушдур. 

Натура мцбадилясини якс етдирян бядии мятнлярин халг арасында 

шифащи  дилдя  йайылмыш  нцмуняляриндян  дя  бизя  эялиб  чатаны  вардыр. 

Доьрудур,  щямин  мятнляр  мцхтялиф  трансформасийалара  уьрамышдыр. 

Лакин  мцбадилянин  башлыъа  гайяси,  бу  няьмялярдя  мцщафизя  олуна 

билмишляр.  Мясялян,  бу  дюврцн  бядии  мятни  щесаб  етдийимиз  бир 

няьмядя  даща  еркян  тясяввцрляр  якс  олунмушдур.  Кючяри  щяйат 

шяраитиндя йашайан тайфа (онун бир цзвц, йахуд аиляси) отураг щяйат 

шяраитли тайфа иля мал мцбадиляси едир – йун верир, ун алыр. Йун верян 

тайфа мятндян эюрцнцр ки, аълыг чякир. Онун юз мящсулуну эютцрцб 

дяйишмяк цчцн оба-оба эязмяси кючяри тайфалара мяхсус елементдир. 

Лакин  бу  тайфа  мцбадиля  цчцн  мцгабил  тяряф  тапмагда  чятинлик 



 

561


чякир.  Еля  бу  мятнин  юзцндя  Хызыр  Илйас  тясяввцрц  иля  растлашырыг. 

Хызыр  Илйас  йолу  итирмиш  тайфайа,  мящсулуну  мцбадиля  етмяйя 

чятинлик  чякянляря  гоншу  тайфанын  йолуну  эюстярир.  Ики  тайфа  гаршы-

гаршыйа дайаныр. Йуна ещтийаъы олан йун ялдя едир, уна ещтийаъы олан 

ун. 

Ун  тапыб  аълыгдан,  фялакятдян  гуртаран  тайфа  Хызыра  борълу 



галдыьыны билдирир. 

Тцрк  халгларынын  тясяввцрцндя  Хызыр  йолда  галыб  чятинлийя 

дцшянляря  кюмяк  эюстярян  танрыдыр.  О  инсанлара  юз  кюмяк  ялини 

узадыр, сонра ися гейбя чякилир. 

Чятинлийя  дцшян  тайфа  ися  юз  танрысына  разылыьыны  аьыр  гышдан 

йаза саламат чыхмасы иля билдирир: 

Тярякямяйя 

 

           Хызыр Илйаса. 



Дцшдц гаждыг. 

Цзцмцзя 


Гылынъ чякди 

Ачды гапы, 

Еля аъдыг, 

 

           Эцн эцнняди 



Тапды бизи 

 

           Эцнцмцзя, 



Аьыр бала.  

 

           Вердик йуну, 



Ялдя яса, 

 

           Алдыг уну. 



Дцшдцк йола. 

           Чыхдыг йаза. 

Тярякямя 

 

           Боръду галдыг 



Батды йаса, 

 

           Хызыр Илйаса   (3, 163) 



Эцман галды 

Няьмядяки  тясяввцря  эюря  мцбадиля  цчцн  шяраит  йарадан, 

тайфалары  бир-бириня  говушдуран  Хызыр  Илйасдыр.  Игтисади  щяйатын, 

гаршылыглы  игтисади  ялагялярин  еркян  бир  дюврц  бу  бядии  мятндя  якс 

олунмушдур.  Бу  типли  мятнляр  тякъя  фолклор  нцмуняляри  кими  йох, 

ейни  заманда  гядим  Азярбайъан  яразисиндя  тцрк  тайфаларын 

мяшьулиййятини,  онларын  тарихи  йерляшмясини  вя  еркян  игтисади 

ялагялярини юйрянмяк бахымындан да ящямиййятлидир.  

Мятндя  щадисянин  тяяссцраты  якс  олунур.  Арайа  ядавятин 

дцшмяси  щяръ-мярълик  йаратмыш,  тайфа  юз  ещтийаъыны  вахтында  юдяйя 

билмямиш  вя  тайфайа  аълыг  дцшмцшдцр.  Мцнасибятлярин  позулмасы 

тайфаны  чятин  вязиййятя  гоймуш,  неъя  дейярляр, «щюрмят  олмайан 

йердя бярякят олмаз» ящвалыны йаратмышдыр. Аълыьа дцшмцш тайфанын 

бир  гисм  цзвц,  йахуд  бир  нечяси  мящсулуну – йуну  эютцрцб  ону 

щарада мцбадиля етмяли олдуьуну билмясляр дя йола дцшмцшляр. Еля 

бу мягамда йолда галанлара, чятинлийя дцшянляря кюмяк яли узадан 

Хызырын  щамилик  функментляри  нязяря  чарпыр.  Хызыр  чятин  эцня 


 

562


дцшянляря  кюмяк  ялини  узадыр,  тайфайа  ниъат  йолу  эюстярир.  Бу  кими 

деталлар  епик  тясяввцрцн  чох  еркян  чаьларындан,  тайфа  вя  гябиля 

мцнасибятляри  дюврц,  онларын  артан  сцрятля  йцксялян  тякамцлцндян 

сораг верир. Бу типли башга нцмунялярдя натура мцбадилясинин охшар 

етник  шяраити  нязяря  чарпыр.  Лакин  фярг  артыг  мцнасибятлярин  сивил 

мярщяляйя  гядям  гоймасы,  натура  мцбадилясинин  апарыъы 

сявиййясинин  чатдыьыны  якс  етдирмясиндядир.  Ашаьыдакы  мятндя  мал 

мцбадиляси етмяйя щазырлашан тайфайа артыг щарада мцбадиля едяъяйи 

мялумдур.  Игтисади  мцнасибятляр  ейни  заманда  гоншулуг 

мцнасибятлярини  гайдайа  салмыш,  яслиндя  сийаси  мцнасибятляри 

сащманламыш,  мцбадиля  цчцн  зярури  шяраит  мейдана  эятирмишдир. 

Артыг тайфа няйи ня иля дяйишмяйин, щарада вя неъя дяйишмяйи  йахшы 

билир.  Она  эюря  дя  бизя  эялиб  чатан  мятндя  реал  мцнасибятляр  юня 

чякилир: 

Пендирими, дялямями, 

Шоруму, 


Аь дярини, йаь дярини 

Кцрклцкляри, эюнняри, 

Тайлаглара тайладым. 

Тайлаьымы 

Гоншу еля щайладым. 

Сары буьда 

Эялди долду дуннуьа,  

Балта вурдуг, 

Гящятдуьа, суннуьа (3, 164) 

Няьмя  чобанлар  арасында  йаранмышдыр.  Юзц  дя  бу  няьмяни 

чобанлар  пайызын  сону,  гышын  яввялляриндя – Бюйцк  Чиллянин  эирмяси 

мцнасибятиля кечирилян мярасим заманы охуйардылар. 

Игтисади  мцнасибятляр  инкишаф  етдикъя  мцбадилянин  йени 

формалары  мейдана  эялмишдир.  Бу  формалар  бядии  сюздя,  аьыз 

ядябиййаты нцмуняляриндя якс олунараг дцнйайа йайылмышдыр.  

Узаг  йцзилликлярдя  халчачылыг,  ипякчилик,  дяричилик  вя  кустар 

сяняткарлыьын чох мцхтялиф сащяляри иля баьлы таъирлярин вя сарванларын 

дилиндя  долашан,  милли  сярвятляри  вясф  еляйян  бу  няьмяляр  Щинди, 

Щяляби,  Руму,  Баьдады  юлкя-юлкя,  дийар-дийар  эязмиш,  эедиб  чох-

чох узаг елляря чыхмышдыр. Ганы бир, дили бир халгларын ясрлярдян бяри 

ешидиб  севдийи,  тякрар  едиб  тясялли  тапдыьы  вя  синясиндя  йашатдыьы  бу 

бядии  нцмуняляр  базар  фолклору  ады  иля  йцзилликляри  йашамыш,  даим 

тязялянмиш, йени дцшцнъя, адят-янянялярля ъилаланмышдыр. 


 

563


Шярг  базарларында,  канвансара  дарвазаларында,  кичик  мящялля 

доггазларында,  яски  тцрк  шящярляринин  адам  итирян  дарысгал 

кцчяляриндя,  Бакынын  мин  бир  немят  дцзцлмцш  Базар  мейданында, 

Губа  мейданын  вя  с.  ялиндя  бардаг  эяздирян  бюйцклц-кичикли 

ушагларын,  ъыр  сясли,  цз-эюзцндян  йорьунлуг  вя  язэинлик  йаьан 

аьбирчяк  аналарын,  агил  гоъаларын  охудуглары,  зцмзцмялярдя    щеч 

вахт  йаддашлардан  унудулмайан  базар  няьмяляри  нцмунялярини 

йаратмышлар, лап ушаг икян базарларда ешитдийим щязин бир няьмянин 

ритмик сядалары щяля дя гулагларымдадыр: 

Сярин су вар, сярвяри, 

Цряйи йанан, эял бяри... 

Исти  йай  эцнляриндя  Бакынын  сярин  кящризляриндян  эютцрцлцб 

бардагларда,  сящянэлярдя  мейдан-мейдан  эяздирилян,  эяздирилдикъя 

дя сяринляшян кящриз сулары барядя дилдя ня гядяр эюзял вя унудулмаз 

няьмяляр йашамагдадыр. 

Су  сатанларын  тин-тин,  мящялля-мящялля  эязиб  охудуглары  бу 

мащныларды  суйа  бюйцк  ещтирам,  мящяббят  дуйулар,  о,  инсаны 

тякъя  сяринляшдирян  йох,  щям  дя  ишя,  ямяйя  щявясини  артыран, 

йорьунлуьуну  алан,  адамлара  саьламлыг  эятирян  бир  немят  кими 

тярифлянярди:   

Кящриздярим дяринди, 

Кящриз суйум сяринди. 

Мцштяримин йох саны, 

Кящризим ъан дярманы. 

Суйум ахшама галмаз... 

Ичсян ъанын аьрымаз. 

Сярин су вар, сярвяри, 

Цряйи йанан, эял бяри... (3, 165-166) 

Суйу  тяриф  еляйян  бу  типли  няьмялярин  сядасы  адамларын  эур 

йерляриндя сясляндикъя, кящриз суйунун сяринлийи еля бил рущлара ахар, 

црякляри сяринляшдирярди. 

Сярин су щаггындакы няьмяляр аьыздан-аьыза, дилдян-диля эязяр, 

бир  сыра  щалларда  ися  малы  тяриф  елямяк,  мцштяри  чаьырмаг  мягсяди 

дашыйарды. «Базар  няьмяляри»  ады  иля  шющрятлянмиш  мятнлярля 

чарпазлашарды. 

Заман  кечдикъя  бу  няьмялярин  мейданы  даралмаьа,  анъаг 

алгы-сатгы  мягсядиля  базарларда  ешидилмяйя  башлады.  Халг  арасында 

мцхтялиф  мящсуллары  тяриф  еляйян  бядии  мятнляр  йаранды.  Бунлар  ися 



 

564


халгымызын  чох  гядимдян  йаранмыш  игтисади  щяйатыны,  еркян  тиъарят 

мядяниййятини,  онун  эениш  вя  формаларынын  бядии  дцшцнъядя 

олунмасына  эятириб  чыхарды.  Алгы-сатгы  иля  баьлы  няьмяляр,  мцхтялиф 

мящсулларын  тярифи,  файдасы,  хейри  иля,  мцштяри  чаьырмаг,  алыъы 

топламаг  нидалары,  хитаблары  иля  зянэинляшди,  яъдадларымызын  еркян 

дцшцнъясинин чох ваъиб бир гатыны формалашдырды.  

Кющня  Шярг  базарларында  базар  няьмяляринин  чох  эениш  бир 

силсиляси  йаранды.  Базара  чыхарылан  щяр  бир  мящсулун-ярзаьын, 

гумашын,  шалын  юз  тярифи  йаранды.  Базарда  чюрякчилярин  няьмяляри 

даща шющрятли няьмяляр кими танынды. Базарларда мцхтялиф чюрякляр 

бишириляр,  йахуд  сатыларды.  Сары  буьда  чюряйинин  ятри  адамы 

узагдан вурарды. Чюрякчилярин мцштяри чаьыран няьмяляри мцхтялиф 

вя рянэарянэ иди: 

Ятри хош, 

Дады мейхош, 

Эюрян йердя гоймаз, 

Йейян йедикъя доймаз! 

Сары буьда чюряйи, 

Эял, эял, ай мцштяри, 

Эял, ал, ай мцштяри!... 

Йахуд: 

Эюзляр цстя эязярсян, 



Сцфряляри бязярсян, 

Щяр чюрякдян эюзялсян, 

Сары буьда чюряйим, 

Сары буьда чюряйим! 

Эял, эял, ай мцштяри, 

Эял ал, ай мцштяри... (3, 166-167) 

Чюрякчилярин  охудуьу  мцштяри  чаьыран  няьмяляр  яксяр  щалларда 

«Эял, эял, ай мцштяри», «Эял ал, ай мцштяри» мцраъияти иля гуртарарды. 

Базарларда  арпа,  дары,  ъад  чюрякляри  дя  олар,  онлары  тяриф  едян 

няьмяляр  дя  чюрякчиляр  ичярисиндя  эениш  йайыларды.  Мясялян,  дары 

чюряйи сатанлар мцштярини беля чаьырардылар: 

Мяня дарыъан дейярляр, 

Охлов иля эютцрцб 

Эцъля саъа сярярляр 

Эял, эял, ай мцштяри, 

Эял, ал ай мцштяри!.. (3, 167)    



 

565


Ъад чюряйи сатанлар ися ъады беля тярифляйярдиляр: 

Ъадды ъаванды, 

Касыба щайанды, 

Гонаг гованды, 

Эялин боьанды!.. 

Эял, эял ай мцштяри, 

Эял, ал ай мцштяри! (3, 167)     

Кющня  базарларда  бязян  саъ  гойулар,  лаваш  биширилиб  сатыларды. 

Саъ  ятрафында  щяря  юз  чюряйини  тяриф  еляйярди.  Бири  дары,  башгасы  ися 

ъад, арпа чюряйиня мцштяри чаьырарды. Саъ цстцндян эютцрцб исти лаваш 

сатанлар ися охуйардылар: 

Ейван цстц дарыды, 

Сары буьдам сарыды. 

Дейишмяйя вахт щаны, 

Саъы гойан гарыды. 

Гурбан олуб гарысына, 

Буьдасына, дарысына, 

Хямир эялсин ярсиня, 

Йуханы йайаг тярсиня. 

Эял, эял, ай мцштяри, 

Эял, ал ай мцштяри. 

Базарларда  охунан  няьмяляр  ичярисиндя  говрулмуш  мящсуллары 

тяриф  еляйян  мятнляр  дя  мараг  доьурурду.  Шабалыд  говуранларын, 

говурьачыларын,  ляпя  сатанларын  няьмяляри  вя  чаьырышлары  да  юз 

эюзяллийи иля сечилярди. 

Мцштяри, ай мцштяри. 

Битди базар ишдяри, 

Эюй-эюйярти саралды, 

Шагга ятдяр гаралды... (3, 168) 

Щяля  гядимдян  аршын  малы  сатанларын  да  няьмяляри  халг 

арасында тиъарят няьмяляри кими эениш йайылмышдыр: 

Аршын малы зай олмаз, 

Аршын мал йердя галмаз. 

Аршын  малчыларын  кцчя-кцчя,  мящялля-мящялля,  ев-ев  эязиб 

охудуглары мащнылар да узун мцддят щафизялярдя йашамышдыр: 

Ал алан, 



 

566


Мал алан 

Аршын мал алан... 

Тясадцфи дейил ки, бюйцк бястякарымыз Ц. Щаъыбяйовун ейни адлы 

ясяриндя  шифащи  поезийамызын  халг  арасында  эениш  йайылмыш 

мятнляриндян бюйцк мящарят вя йарадыъылыгла истифадя едилмишдир. 

Натура мцбадиляси, алгы-сатгы ялагяляри, тиъарят мцнасибятляри вя 

базар  мядяниййяти  иля  баьлы  йаранмыш  аьыз  ядябиййаты  нцмуняляри 

шифащи сюзцн еля яски чаьлары иля баьлы мейдана эялмишдир ки, онларда 

яъдадларымызын  мцяййян  дювр  эюрцш  вя  бахышлары,  дцнйа  юлкяляри  иля 

эетдикъя эенишлянян ялагяляри юзцнц якс етдирир. Бязян яъдадларымызын 

щямин дюврдяки ялагяляринин, игтисади тарихимизин мцхтялиф дюврляри вя 

мярщяляляри  цчцн  гаранлыг  олан  сящифялярин  ачыгланмасына  имкан 

верир. Бир дя бу няьмяляр улу яъдадларымыздан бизя мирас галдыьына 

эюря  бу  эцн  онлары  гайьы  иля  йазыйа    алыб  аьыз  ядябиййатымызын  яски 

эюрцш  вя  бахышларыны  горуйуб  сахлайан  гайнаглардан  бири  кими 

юйрянмялийик. 

 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin