Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə51/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   53

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

567


ПОЕТИК ИФАДЯНИН ЙЕНИ ГЯЛИБЛЯРИ ВЯ ЙЕДДИ ЩЕЪАЛЫ 

ШЕИРИН ЙАРАНМАСЫ 

 

Озан сянятинин тарихи йцксялиши епик вя лирик ифанын йени структур 



тяркибляр  шяклиндя  формалашмасында  мцщцм  рол  ойнады.  Йени  милли 

репертуар  йаранды,  пешякар  ифачылыг  форма  етибары  иля  олдуьу  кими, 

мязмунъа  да  зянэинляшди.  Оьуз  гящряманларынын  ъянэавярлик 

щяйатыны  тяряннцм  едян  йени  дастанлар,  оьузнамяляр  йаранды. 

Онларын  озан  репертуарындакы  ифасында  епик  цслубла  поетик  цслуб 

чарпазлашды, озан ифасында сяъ дейими мейдана чыхды. 

Нитгин  тякамцлц,  онун  цслубларарасы  йцксялиши,  гаршылыглы  вя 

мцштяряк  ялагяси  озан  дилиндя  ащянэ,  ритми  вя  аллетрасийанын  поетик 

гялибляря  сюйкянян  формаларыны  йаратмаьа  башлады.  Бу  сон  дяряъя 

чятин  вя  мцряккяб  йарадыъылыг  просесинин  арайа  эялмясиндя  озан 

сянятинин  тарихи  ролу  олду.  Ф.Кюнпрцлзадянин  йаздыьы  кими, «Бядии 

сюзцн  тякамцлц  нитг  фактыны  доьурду»,  йени  цслубун  вя  йа  цслубу 

ифадя едян вязнин йаранмасы ися дил йаратмаг кими чятин бир просеси 

баша чатдырды. 

Озан  сяняти  шифащи  дилимизин,  еляъя  дя  бу  дилин  имканлары 

дахилиндяки  илк  вязнли  юлчцлярин  йаранмасы  сащясиндяки  тарихи 

йарадыъылыг функсийаларыны юз цзяриня эютцрдц вя ону лайигинъя йериня 

йетирди.  А.А.Потебнйайа  эюря,  поетик  гялиб  «дилин  айрылмаз  эенетик 

вя структур компоненти» (4, 56) иди. Импровизаторчу озан бу дювр 

йарадыъылыг мярщялясиндя поетик системин бу кими силсиля компонент 

спектрини йарадыб поетик ифайа верди. Бу ися анадилли шеримизин шифащи 

нитгдяки  илкин  гуруъулуг  мярщяляси  иди. «...Поетик  нитги  йарадан  вя 

тянзимляйян ритм васитяляри тябии ки, щямин милли шер сянятинин поетик 

дили иля йараныр ки, онун ганунауйьунлуглары да милли дил гуруъулуьу 

иля баьлыдыр» (5, 71). 

Озан сяняти ейни заманда дил йарадыъылыьы просесинин чохъящятли 

функсийаларынын  фяалиййяти  цчцн  илкин  база  йаратды  вя  гядим  тцрк 

шифащи шеринин ясасыны гойду. 

Озан  репертуарына  гядяр  тцрк  халглары  ичярисиндян  йедди 

щеъайа гядярки шеримизин мцхтялиф юлчц гялибляри йаранмышды вя бир 

сыра  щалларда  ися  ащянэ,  ритм,  аллетрасийа  ясасында  аз  щеъалы 

шеримизин стабил шякилляри шифащи нитгдя мювъуд иди. Мясялян:      



Ики щеъалы:                        Цч щеъалы: 

Йцз юлч                              Гыз йцкц 

Бир бич (6, 121)                  Дуз йцкц (4, 46) 


 

568


(аталар сюзц)                                (мясял) 

 

Дюрд щеъалы: 

 

 



   Беш щеъалы: 

Няням, няням, 

   

 

 



Тцстцсцз дамлар 

Сяни саьан,   вя йа       Сары бадамлар, 

Мяням, мяням (7, 46)   

   Тянбял адамлар 



(ямяк няьмяси)                         Бу балама гурбан (8, 72) 

   

 

 

 

 

           (охшама) 

 

Алты щеъалы:  

Ачарам сандыьы, 

Ичярям чахыры,        вя йа       Тюкярям памбыьы 

Ачарам пахыры     

 

Бу  кичик  щеъа  гялибляринин  бизя  шифащи  йаддашла  йанашы,  яски 



йазылы  гайнаглар  васитясиля  дя  эялиб  чатанлары  да  вар.  Мясялян,  беш 

щеъалы  шерин  камил  форма  гялиби  М.Кашьаринин  лцьятиндя  юзцнц 

эюстярир: 

Келди mяnя tat 

Айдым uмдi йаt 

Кушкя бюлцб яt 

Сяni тilяр яs боri (9, 72) 

Тцрк  шеринин  тядгигатчылары  Т.Ковалскинин,  Ф.Коршун,  бир  сыра 

ъидди  тящрифляриня  бахмайараг  И.В.Стеблеванын  тядгигатларында  йедди 

щеъайа  гядярки  шеримизин  щям  шифащи  йаддашда,  щям  дя  йазылы 

гайнаглардакы, 

о 

ъцмлядян 



Орхан-Йенисей 

китабяляриндяки 

нцмуняляри  тядгигатлара  ъялб  едилир,  бу  шерин  мцхтялиф  юлчц  вя 

гялибляринин  йаранмасы  вя  формалашмасы  барядя  кифайят  гядяр 

мцлащизяляр  мялумдур (5, 6). Онларын  юзцнямяхсус  бюлэц,  гафийя, 

ритм  вя  ащянэ  системи  вардыр,  щяр  бири  диэяриндян  мцхтялиф 

юзцнямяхсуслугларла сечилир. Мясялян, аз щеъалы диэяр шякилляр кими, беш 

щеъалы шерин дурьу системинин рянэарянэлийи дя дигяти ъялб едир. Бу шер 

шякилиндя 2+3 дурьу системи иля йанашы, 1+4 вя 4+2 мцштяряклийи хцсуси 

поетик ахар йарадыр, мятня фцсцнкар эюзяллик верир: 

А даьданлар – 1+4 

Бцлбцл боьанлар – 2+3 

Оьлан доьанлар – 2+3 

Бу балама гурбан – 4+2 

Мятндяки  мусигилик  эюз  юнцндядир.  Бу  мусигиликдя  ейни 


 

569


заманда бир синкретизм нязяр чарпыр. В.М.Жирмунски эюстярир ки, шер 

«мусиги  инъясянятинин»  ибтидаи  сянят  синкретизминдян  айрылмыш  вя 

сонракы  дюврлярдя  формалашмыш  бир  щиссясидир» (8, 25). Гядим  тцрк, 

еляъя  дя  Азярбайъан  шифащи  шеринин  мусиги  сяняти  иля  синкретизми, 

сонрадан  айрылыб  мцстягил  бядии  ващидя  чеврилмяси  озан  ифасы  цчцн 

яняняви  йарадыъылыг  просеси  олуб  шифащи  поезийамызын  бцтюв  бир 

мярщяляси,  юзц  дя  башланьыъ  мярщяляси  цчцн  сяъиййявидир.  Бу 

йарадыъылыг чохъящятлийи эюстярир ки, йедди щеъайа кечид вя щямин юлчц 

гялибинин  йаранмасы  сюз  йарадыъылыг  просесинин  цмуми  инкишаф 

ганунауйьунлуглары иля шяртляниб онун юз тябиятиндян доьмуш, онун 

юзцня мяхсус инкишафы иля шяртлянмишдир. 

Йедди щеъалы шерин еркян нцмуняляри щесаб едилян вясфи-щаллар вя 

аьыларда  илкин  йарадыъылыг  мярщялясиндя  формалашмыш  йедди  щеъа 

гялиби чярчивясиндя олмамышдыр. Илкин мярщялядя бу гялиб йалныз дюрд 

мисра вя йедди щеъа зямининя ясасланмыш гафийя, рядиф, бюлэц, ъина вя 

с. кими поетик хцсусиййятляри заман-заман мянимсяйяряк бу эцнкц 

формасына эялиб чыхмышдыр. Шякли хцсусиййят кими, йедди щеъалы  шерин 

мязмун  чевряси  дя  ейни  иля  бядии  тясяввцрцн  имканлары  щцдудунун 

ящатя  даирясиня  мяхсус  олмуш  вя  поетик  формалашма  иля  йанашы, 

мязмун даиряси дя инкишаф едиб эенишлянмишдир. 

Йедди щеъалы шерин илк формалашма гялиби аьыларла даща чох баьлы 

олуб поетик йарадыъылыг просесинин онлар цзяриндя илкин формалашдыьы 

эцман олунур.  

Мярасим  фолклору  нцмуняляриндян  бящс  едяркян  гядим  йас 

мярасими  няьмяляринин,  йць  няьмяляри,  еляъя  дя  диэяр  мятнлярин 

даща  еркян  мярщялядя  формалашдыьыны  гейд  етмишдик.  Йедди  щеъалы 

бу  типли  аьынын  илк  нцмуняляри  «Алп  яр  Тунга»  дастанында  нязяр 

чарпыр  вя  М.Кашьари  онлардан  мцяййян  сечмяляри  лцьятиня  дахил 

етмишдир.  Алп  яр  Тунганын  юлцмцня  дейилмиш  бу  аьылар  заъыларн 

йедди  щеъалы  формасынын  бизим  еранын II-III йцзилликляриндя  мювъуд 

олдуьуну эюстярир: 

Алп яр Тонга юлдцмц, 

Юзляк эюзетти, 

Исиз аъун галдыму, 

Оьру тузаг узатты, 

Юзляк оъин алдыму      вя йа   Бякляр бянин азытды, 

Имди йцряк йыртылыр.     

Гагса гаму гартулур  (9, 371) 

М.Кашьаринин  диванында  «Алп  яр  Тунга»  мятниндя 

гящряманын шяряфиня дейилмиш аьыларын дастан мятниндя олдуьу кими 

гафийя  системини  эюзлямишдир:  а,  а,  а,  б.  Эюрцндцйц  кими  аьылар  бу 

дюврдя  поетик  структурунун  формалашмасы  юзцнцн  щяля  башланьыъ 



 

570


мярщялясиндядир.  Вясфи-щалларын  бир  сыра  илкин  вариантларында  олдуьу 

кими, аьылар да байаты, гафийя системини щяля там мянимсямямишдир. 

Бу ися аьыларын йедди щеъанын даща илкин типляриндян бири олдуьуну вя 

цмумиййятля  йедди  щеъалы  шерин  формалашмасында  иштирак  етдийини 

эюстярир. 

Поетик  тяфяккцрцн  бу  мярщялядяки  тякамцлц  юзцнц  ики 

истигамятдя  эюстярирди.  Биринъиси,    поетик  форма  вя  гялиблярин  бцтцн 

дил  имканларына  уйьун  ачыгланмасында,  икинъиси  ися  мцяййян  стабил 

форма  юлчц  вя  гялиби  дахилиндя  щалын,  фактын,  щадисянин  вясфиндя. 

Яэяр  биринъи  хцсусиййят  аьы  юлчц  гялибинин  формалашмасына  тясир 

эюстярмякля  ону  модерн  формайа  йцксялтдися,  икинъи  хцсусиййят 

вясфи-щалларын мялум даирясини мцяййянляшдириб йедди щеъанын стабил 

шякля дцшмясини сцрятляндирди. 

Бядии  тяфяккцрцн  поетик ващидя  чеврилмясинин  байатыйа  гядярки 

бу  йарадыъылыг  яняняси  аьы  вя  вясфи – щаллары  мцстягил  поетик  гялибя 

салды,  щяр  икисинин  юзцнямяхсус  моделини  формалашдырды.  Гядим 

тяфякцрдя бу йарадыъылыг просеси чох мцхтялиф иътимаи-сосиал фактларла 

баьлы  олдуьу  кими  минилликдян  юнъя  тцрк  етнослары  ичярисиндяки 

йуьчулуг,  еляъя  дя III-V ясрлярдя  кифайят  гядяр  йеткинлик  мярщяляси 

кечмиш  озан  сянятинин,  пешякар  ифачылыьын  мцяййян  тясирляриндян  дя 

хали дейилдир. 

Йуь  вя  йа  йуьчулуг  яняняляри  зямининдя  йаранан  аьылар 

минилликдян юнъя III-V ясрлярдя артыг модерн форма кими мейданда 

иди. Онлар шякли хцсусиййят етибари иля йць няьмяляри шякли принсиплярини 

ясас  эютцрсяляр  дя,  структур  тяркиб  етибари  иля  тякмилляшмя,  йедди 

щеъанын  юлчц  вя  гялибляринин  бу  дювря  мяхсус  бцтюв  формалары  бу 

эцня  эялиб  чатмаса  да, - «Алп  Яр  Тунга»нын  адына  сюйлянян  аьы 

нцмуняляринин  даща  стабил  шякилляри  еля  йедди  щеъа  яняняси  иля 

билаваситя  баьлы  иди.  Эцман  ки,  бизя  эялиб  чатан  щямян  нцмуняляр 

гисмян сонракы дюврляря мяхсусдур. Лакин мязмун етибары иля ифадя 

етдийи  щисс,  емосийа  вя  дуйьу  бахымындан  онлар  арасында  демяк 

олар ки, еля бир ъидди фярг нязяр чарпмыр. 



Вясфи-щал  поетик  дцшцнъядя  алын  вясфини  якс  етдирир.  Лирик  мятн 

щисс, щяйяъан вя емосийа иля йанашы онун дцшдцйц, арзу етдийи щалы, 

щадисяни,  ящвалаты  ифадя  едир.  Байатылардан  фяргли  олараг  вясфи-

щалларда  ашигин  арзу  вя  истяйи,  дцшдцйц  вязиййятдян  чыхмаг  мейли 

даща чох габардылыр: 

Язизим, ары шанда,  

Каьыз йаздым гарасыз, 

Бечяляр ары шанда     вя йа    Дярдя дцшдцм чарясиз 



 

571


Мялякляр шадлыг ейляр              Эяряк мяним дилимъя  

Ики йар барышанда    

Сиз она йалварасыз  

                                                  (9, 30) 

Йахуд: 

Башымда сары санъаг,  



 

Щейранам боз бюркцня 

Йары эцл, йары санъаг.   Гонубду тоз борэцня 

Мяни сяня вермязляр,   Йайын, бяднязяр чохду. 

Эяряк мян гачым анъаг.  

Дяймясин эюз боркцня  

 

 

 



 

 

 



          (8, 26) 

Вясфи – щалларда  севэилисинин  щясрятиндян  йатаьа  дцшмяси, 

вяфасыза сиррвермядян чякилян пешиманчылыг, вяфасызлыгла йанашы бир 

чох зяриф  щисс вя йа дуйьуларын тяряннцмц  диггяти даща чох ъялб 

едир: 

Бянювшяйям мян тярям,    



 Йери эет аста, кюнцл 

Кол дибииндя битярям 

Йахуд:   Долан эял доста кюнцл 

Эюзляйярям эялмязся 

Эюзцм йары ахтарыр 

Бойну яйри битярям  

 

 Ъан олуб хястя кюнцл 



                     (8, 31)     

 

 



  (8, 33) 

Вясфи-щалларда бюйцк никбинлик, цмид, истяйя говушмаг щявяси дя 

юзцнц  эюстярир.  Бу  поетик  дцшцнъядя  ашигин  щиъранынын  мцхтялиф 

мягамларынын  вясфи  иля  йанашы,  севэилийя  говушмаг,  йахуд  зорла 

башгасына верилмя щясряти дя юз яксини тапыр. 

Даь башы гар мяканы,  

Язизим бах чухайа, 

Баьчалар баь мяканы.          Йахуд: 

Тюкцлцб йаь чухайа, 

Яйилсин уъа даьлар 

Мяни зорла вердиляр 

Эюрцнсцн йар мяканы 

Аьсаггал, аьчухайа. 

                                                                      (8, 39) 

Щалын  мцхтялиф  мягамларыны  вясф  ейляйян  поетик  парчалардан 

гызлар  мцхтялиф  байрам  эцнляриндя  фалачмаларда,  гапыпусмаларда 

едярдиляр.  

Йедди щеъа гялибинин бцтцн бу чохъящятликляри поетик дцшцнъядя 

даща  стабил,  кцтляви  вя  модерн  форма  олан  байатынын  мейдана 

чыхмасына зямин олду. 

Бу  шяклин  структурунда  йени  юлчц,  вурьу,  ащянэ  вя  ритмя 

ясасланан бюлэц юзцнц эюстярди. 3+4 вя 4+3 бюлэц системиля йанашы, 

1+1+1+2+2, йахуд 2+2+1+1+1 мисрадахили бюлэцсц байатыны даща 

мусигили шер шяклиня чевирмякля, ейни заманда онун тцрк халгларынын 



 

572


шифащи  поезийасында  лирик  щисс  вя  дуйьулары  даща  образлы  ифадя  едян 

шякил кими шющрятляндирди. 

Байаты сюзцнцн етимолоэийасы барядя мцхтялиф мцлащизяляр вардыр. 

Бязиляри ону байаты тайфасынын ады иля баьлайырлар. С.Мцмтаз бязи тарихи 

вя яфсаняви фикирляря ясасланараг бу гянаятя эялмишдир ки, Байат Оьуз 

ханын нявяси Эцн ханын икинъи оьлу имиш, аьыллы фярасятли одуьуна эюря 

она адлы-санлы, мяшщур мяналарыны верян Байат адыны гоймушлар (10, 

121). Ещтимал ки, байат тайфасынын ады да еля бурадан эютцрцлмцшдцр. 

Ф.Кюпрцлзадяйя  эюря,  бу  сюз  гядим  оьузларда  мащны  мянасында 

ишлядилмиш, шякли хцсусиййятиня эюря бу эцнкц байаты формасындан хейли 

фяргли бойат, бяйад, байат сюзцндян эютцрцлмцшдцр. 

Я.Абид  ися  тцрк  халгларында  бу  йеддилик  юлчцнцн  эениш 

йайылдыьыны  нязяря  алараг  ону  даща  эениш  вя  ятрафлы  юлчцлярдя 

тядгигата  ъялб  едир,  мцхтялиф  тцрк  халглары  ичярисиндя  бу  шерин 

йайылмыш вариантларыны мцгайисяли тящлиля ъялб едир.  

Щеъа  вязнинин  йеддилиси  иля  йарадылан  дюрд  мисралы  мцстягил 

мянзумяляр  йалныз  Азярбайъан  сащясиндя  «байаты»  адыны 

дашымагдадыр.  Бу  нязм  шяклиня  чох  гядим  заманлардан  индийя 

гядяр  бцтцн  тцрк  лящъяляриндя  тясадцф  едилмякдядир  вя  мцхтялиф 

адларла танынмагдадыр. Мясялян, Гярб (османлы) лящъясиндя «мани», 

чюл  Крым  тцркъясиндя  «ъынг»,  Казан  иля  Ъянуб  Крымъада  «ъыр», 

юзбякъя «яшуля», йахуд «ашуля», Ираг тцркляриндя «тцркц», гырьыз вя 

газахларда  «кайым  юлянэя»,  йахуд  «айтыспа»  кими  хцсуси  адлары 

олмагдадыр.  Гярб  тцркляри,  бу  эцн  Шимали  Румынийада, 

Бессарабийада,  йашайан  гагауз  тцркляриндя  беля  нювя  «маны», 

«мяни», «мащны», «мащну», «мащна»  дейилдийиня  дя  тясадцф 

етмякдяйиз (11, 5). 

Я.Абид  йедди  щеъалы  бу  шерин  бир  сыра  сяъиййяви  хцсусиййятляри 

цзяриндя  эениш  дайаныр.  Онлары  юзбяклярин  ашулалары,  Крым  ъырлары, 

гагауз маниляри иля мцгайися едяряк бир сыра защири яламятляря диггят 

йетирмядян,  хцсусиля  бяндлярин  гафийя  системиня  нязяр  салмадан 

диггят  йетирмядян  щямин  нцмуняляри  йалныз  мисра  дахили  юлчц 

бюлцмцня ясасланараг ейни щесаб едир (11, 5, 27). 

Я.Абид  юзбяк  шифащи  поезийасындакы  «ашула»  иля  кушики 

ейниляшдирир,  онлар  арасында  юлчц,  бюлэц  вя  гафийя  щармонийасына 

нязяр  йетирмядян  бязян 11 щеъалы,  дюрд  мисралы,  щеч  бир  гафийя 

уйьунлуьу  олмайан  поетик  парчалары  Азярбайъан  тцркляринин  йедди 

щеъалысы  иля  мцгайися  едир.  Тябии  ки,  бурада  Я.Абидин  юлчц  мейары 

бяндин 

тяркибиндяки 



дюрд 

мисралылыг 

хцсусиййятинин 

ясас 


эютцрцлмясидир.  Чцнки  юзбяк  ашулаларындан  чох  кушиклярдя 

 

573


Азярбайъан  тцркляринин  йедди  щеъалы  шеринин  принсипляри  горунуб 

сахланылмышдыр. Мясялян: 

Дарду алам эелибдир 

Менинг бечора бошимга 

Чойда урдак сузадир 

Коздан ахкан ешимга (12, 6) 

Байаты  иля  юзбяк  кушики  (гошгусу,  няьмяси)  арасындакы  фярг 

ясасян мисраларын сайындадыр. Кушикляр бязян 4, 7, 9, 11, 16 мисрадан 

ибарят олур. Гафийя системи дяйишкян олса да 7 щеъалылыг дяйишмир (13, 

71-72). Байатылара шякил вя  мязмун  бахымындан даща йахын оланы ися 

уйьур кушикляридир (13, 131-132). Онлар йедди щеъалы шерин даща архаик 

елементлярини,  шякли  яламят  вя  дил  хцсусиййятлярини  горуйуб 

сахламышлар. 

Байатыларын йаранмасы вя инкишафы, тцрк халг шери ичярисиндяки йери 

иля баьлы дяйярли тядгигатлар вардыр. 

Бунлар ичярисиндя бу шер шяклинин Йахын вя Орта Шяргдя, хцсусиля 

Ирагда  йашайан  кяркцкляр  ичярисиндя  йайылмыш  хорийат  (хойрат) 

вариантларынын  шякли  хцсусиййяти  иля  баьлы  мцлащизяляр  дя  мараг 

доьурур.  Я.Абид  эюстярир  ки,  Азярбайъан  байатыларынын  биринъи 

мисрасынын  яввялиндя  дейилян  «Мян  ашиг», «язизи», «язизим  ей», 

«елями» кими кялмяляр ойандырма, язизлямя характери дашыйыр. Ирагда 

йашайан  кяркцклярин  хорийатларында  ися  онлар  йохдур,  мисранын 

яввяли йарымчыгдыр. Мясялян: 

            Су сяни   

 

 

Далдасына  



Су эюйяртмиш сцсяни 

 

             Эцн вурмуш далдасыны,  



Кечмя намярд кюрпцсцндян   Йахуд:    Намярд аслан олурса, 

Гой апарсын су сяни    

 

   Сыьынма далдасына 



Я.Абидя эюря щямин кялмялярин байатыда ишлядилмяси «тцрклярин 

халг ядябиййатына мяхсус бир шяклидир». Язизи, «Мян ашиг», «Елями» 

кялмяляри  байатыда  поетик  тялябя  уйьун  олараг  биринъи  мисрадакы 

щеъалары  сонракы  щеъаларла  бярабярляшдирмяк,  озанла  халг  арасында 

гаршылыглы  анлашма  йаратмаг  мягсядиля  дейилмишдир.  Бу  яняня  халг 

арасында  заман-заман  йашадыгъа  байатынын  биринъи  мисрасындакы 

бошлуг  долдурулмуш,  сонралар  байаты  демякля  мяшщурлашан  ел 

сяняткарлары  щямин  бошлуьу  юз  адлары  иля  долдурмаьа  тяшяббцс 

етмишляр. «Ляля», «Ашыг» кими тяхяллцслярин байаты структуруна дахил 

олмасы мящз бу йарадыъылыг просеси иля ялагядар олмушдур. 

Байатыдан бящс едяркян бу жанрын даща спесифик бир хцсусиййяти 


 

574


цзяриндя дайанмаьы да ваъиб щесаб едирик. 

Бязи тядгигатларда эюстярилир ки, Азярбайъан байатыларында 1-2-

ъи  мисралар  формал  характер  дашыйыр  вя  сонракы  ики  мисрадакы  фикир 

цчцн бир нюв зямин щазырлайыр. Мясялян: 

                 Эцл цшцдц                                     Бяхтийарам, 

Шещ дцшдц, эцл цшцдц 

 

  Бяхтимин тяхти йарым.          



Эцлдцн яглим апардын     Йахуд:  Цзцндя эюз изи вар, 

Бу неъя эцлцш иди.                            Сяня ким бахды йарым. 

Диггят  йетирился  щяр  ики  байатыда  щягигятян  защирян  биринъи  вя 

икинъи  мисраларын  сонракы  мисраларда  дейиляъяк  фикир  цчцн  зямин 

щазырладыьыны  эюрмяк  олар.  Ейни  заманда  щяр  ики  байатынын  илк  ики 

мисрасы иля сонра эялян вя башлыъа фикри ифадя едян мисралар арасында 

да бир мязмун вя мяна ялагясини дя эюрмяк цмцкцндцр. Мясялян, 

биринъи байатыдакы «Эцл цшцдц» иля, онун икинъи мисрасындакы «Шещин 

дцшмяси  иля  эцлцн  цшцмяси»  арасында  дахили  мянтя  сюйкянян  ялагя 

вардыр.  Лакин  дюрдцнъц  мисра 1 вя 2 иля  йалныз  ъис  йаратмагла, 

цчцнъц  мисрадакы  мязмунун  дярк  едилмясиня  хидмят  етмякля, 

байатыйа мяна вя мязмун зянэинлийи эятирир, щяр бир мисранын бянд 

тяркибиндя юзцнямяхсус функсийаларыны тясдигляйир. 

Икинъи  байатынын  щяр  бир  мисрасына  ися  мяъази  мяна  йцкц 

щакимдир,  бир  гядяр  язизлямя  хитабы  иля  башлайан  байатынын 

мисрадахили мянасынын ачыгланмасына ещтийаъ нязяря чарпыр. 

Лирик  Мян  юз  севэилисиня  «бяхтийарам»  язизлямя  хитабы  иля 

мцраъият  едир.  Онун  ися  юзцнямяхсус  мяна  чалары  овардыр,  йяни 

мяним севэилимдя бяхтийарлыг тапан, мяним севэилимля бяхтийар олан 

кюзял!..  Икинъи  мисрада  лирик  мян  бу  эюзялин    гялбинин  севэи  тяхтиндя 

отура  биляъяк  бир  мягама  йцксялдийиня  ишаря  вурмагла,  онун 

гялбиндя  дя  бюйцктахта  лайиг  бир  мяшугянин  щяля  дя  щямин  тахтын 

сащибяси олмасына ишаря едир. 

Эюрцндцйц  кими,  биринъи  ики  мисрасы  ян  чошьун  лирик  дуйьулары 

ифадя  ется  дя  цчцнъц  вя  дюрдцнъц  мисраларла  байатыйа  йени  бир 

мязмун дахил олур. 

Сон ики мисрадан ися мялум олур ки, дцшмян еля щцъум елямиш, 

ашиг  бир  мцддят  елдян  айры  дцшмцш,  йалныз  ганлы  йаьыдан  интигам 

алдыгдан  сонра  вятяня,  севэилисинин  йанына  гайытмыш,  севэилисинин 

чякдийи  изтираблары, - айрылыг  дярдини,  вятян  дярдини,  йаьы,  зцлмцнцн 

излярини  онун  чющрясиндя  охуйараг  ону  язизляйир.  Эюрцндцйц  кими, 

бурада щяр бир мисранын юзцня мяхсус мяна йцкц вардыр вя мисралар 

бир-бири  иля  айрылмаз  мяна  вя  мязмун  ялагясини  вящдятини 


 

575


йашамагдадыр. 

Щям дя яввялки ики мисрада сырф мящяббят байатысы кими диггяти 

ъялб  едян  поетик  парчайа  ики  иътимаи  мязмун  йцкц  иля  йцклянмиш 

мисра  ялавя  едилмякля  о,  иътимаи  мязмунрлоу  байаты  кими 

реконструксийа олунур. Байаты йарадыъылыьында бунун яксини эюстярян 

просесляр  дя  мювъуддур.  Мясялян,  ашаьыдакы  байатыны  нязярдян 

кечиряк: 

Даьлар даьлады мяни, 

Эюрян аьлады мяни. 

Зянъир кар етмяз иди, 

Зцлфцн баьлады мяни. 

Диггят  йетиряндя  эюрмяк  олур  ки,  байатынын  илк  ики  мисрасында 

дольун иътимаи мяна йцкц вардыр. Тябиятдян наразылыг, инкивизасийа 

ъязаларындан  эилей  байатынын  яввялки  мисраларынын  башлыъа 

мащиййятини  тяшкил  едир.  Лакин  байатыны  структур  тяркибя  эюря 

айыранда,  мисралары  мятндян  кянара  чыхарыб  мцстягил  ващид  кими 

тящлил едяндя вязиййят дяйишир. 

Биринъи мисрада лирик мятн мяруз галдыьы ъязанын бюйцклцйц эюз 

габаьындадыр.  Лирик  мян  ону  ъязаландыраны  бюйцтдцкъя,  юзц  дя 

бюйцйцр, «даьлар  даьлады  мяни»  гялибинин  щяр  ики  тяряфиндя  бюйцк 

гцдрят  вя  язямят  вардыр.  Дцшцнъядя  даьлар  ня  гядяр  эениш  ъяза 

антромофу  сявиййясиня  йцксялирся,  щямян  ъязайа  мяруз  галан  лирик 

мян  дя  бир  о  гядяр  бюйцйцр,  дюзцмлц,  нящянэ  ъяфакешя  дюнцр, 

йахуд  онун  тяясцратыны  йарадыр.  Икинъи  мисра  биринъидяки  фикри 

тамамламагла йанашы щадисяни бир гядяр дя ачыглайыр, даща мцстягил 

дярк  едилян  мяна  ифадя  едир.  Бу  тяк  бир  мисрадан  айдын  олур  ки, 

верилян  ишэянъялярдян,  язаблардан,  инкивизасийа  ъязаларындан  лирик 

мян  танынмаз  вязиййятя  дцшмцшдцр.  Бу  лирик  гящрямана  о  гядяр 

ишэянъя верилмишдир ки, ону эюрян эюзцндян ганлы йаш ахыдыр, щалына 

аъыйыр вя аьрыйыр. Бу бюйцк вя бцтюв бир щадися «Эярян аьлады мяни» 

мисрасына сяняткарлыгла йерляшдирилмишдир. 

Цчцнъц мисра да ики явялки мисралардакы фикирляри яслиндя давам 

етдирир.  Бцтцн  бу  кими  ишэянъяляря  мяруз  галмасына  бахмайараг 

лирик гящряманын физики эцъц, мяняви гцдряти о гядяр интящасыздыр ки, 

о,  ял-голуна  вурулан  зянъири  дартыб  гырар,  зиндан  галасыны  учурар, 

ону  беля  ишэянъяляря  мяруз  гойан  ъямиййятя  гаршы  цсйан  едяр, 

щцгугуну  тапдалайан,  мянлийини  айаглайан  бцтцн  бу  ишэянъяляря 

гаршы  чыхыб,  заманын  ганунларыны  лянятляйиб  йашадыьы  мцщитдян  баш 

эютцрцб  чыхыб  эедярди.  Лакин  лирик  мяни  бцтцн  бу  язаб-язиййятляря 


 

576


дюзмяйя  мяъбур  едян  онун  вцсала  говушмаг  цмидидир.  Ашыг  она 

эюря  бцтцн  бу  ишэянъя  вя  тящгирляря  дюзцр  ки,  бир  эцн  бцтцн  бу 

мящрумиййятлярдян  сонра  севдийи  эюзяля  говушаъагдыр.  Ашигин  бу 

язаблы мцщити «Зцлфцн баьлады мяни» дейяряк гябул етмяси эяляъяйя 

никбин бахышын нятиъясидир. 

Яслиндя иътимаи мязмун йцкц иля йцклянмиш цч мисрадан сонра 

эялян  сонунъу  мисра  байатынын  мязмунуну  да  дяйишир,  ону  чох 

эцълц мящяббят байатысы кими йаддаша щякк едир. 

Эюрцндцйц  кими,  байатыларын  мисрадахили  мязмун  ялагяляри 

эенишдир,  онларын  йалныз  сонунъу  ики  мисрасынын  мязмун  йцкцня 

малик олмасы гянаятиня эялмякля яслиндя йедди щеъалы юлчц гялибинин 

поетик  имкаларыны  даралтмыш,  онун  форма  вя  зянэинлийи  арасындакы 

вящдятини позмуш олардыг. 

Инкишафын бцтцн сонракы мярщялясиндя йедди щеъалы шерин поетик 

тяфяккцрдяки  эениш  имкалары  бу  щеъа  гялиби  дахилиндя  бир  сыра  йени 

шякиллярин  формалашмасына    эцълц  тясир  эюстярмякля,  ейни  заманда 

поетик дцшцнъядя юз йерини мющкямлядя билди. Бу эцнцн юзцндя дя 

шифащи поезийада йер тутан байатылары ашаьыдакы кими мцхтялиф мювзу 

вя  мязмун  групларына  айырмаг  олар:  аьылар,  вясфи–щаллар,  севэи  вя 

мящяббят дуйьуларыны ифад едян поетик нцмуняляр, мяишят байатылары 

вя иътимаи мязмунлу байатылар. 

Йедди  щеъалы  поетик  системин  тякамцлц  шифащи  поезийада  щеч 

шцбщясиз ки, няьмяляри вя сайачы сюзялярини, лайла вя охшамалары, еляъя 

дя  диэяр  йедди  щеъа  гялибини  гябул  едян  вя  йашадан  гялибляринин 

йаранмасына  тясир  эюстярмишдир  ки,  онлар  да  йери  эялдикъя 

йаратдыглары  жанр  тяркибиндя  юйрянилмялидир.  Байатыларда  иътимаи 

мязмун  анлайышы  юзц  дя  эениш  вя  ящатяли  иди.  Щямин  мязмун 

ятрафында бирляшян байатылары да ашаьыдакы мцхтялиф груплара айырмаг 

мцмкцн:  а)  вятян,  севэи  вя  гящряманлыг;  б)  зцлм,  ядалят  вя 

щцгугсузлугла  баьлы;  в)  аиля-мяишят  вя  дидактик-фялсяфи  байатылар;  г) 

йени дювр байатылары. 

Вятян,  севэи  вя  гящряманлыг  байаты  йарадыъылыьынын  ана 

мювзуларыдыр.  Халгымызын  яски  дцшцнъясиндя  эюзяллийин  тяряннцмц 

мцщцм  йер  тумуш,  улу  яъдадларымыз  тябиятин  йаратдыьы  эюзялликлярин 

вясфиня юз еркян бядии йарадыъылыьында эениш йер вермишляр. Инсанын щисс 

вя дуйьуларынын ещтизаза эятирян эюзялликлярин тяряннцмц щямишя бядии 

тяфяккцрдя  хцсуси  йер  тутмуш,  тябият  эюзялликлярини  эюрян,  дуйан  вя 

севян  инсан  ону – йцксяк  поетик  чаларларда  дяйярляндирмиш,  она  ян 

цлви  щисс  вя  дуйьуларын  мянбяйи  кими  бахмышдыр.  Естетик  эюзялликляр 


 

577


мянбяйи олан тябияти, инсан эениш чаларларда эюрмцш, гцдрятин гялями 

иля  йаранмыш  фцсункарлыглары  бцтюв  естетик  дяйяр  мяъмуу  кими  дярк 

етмишдир.  Бу  тясвирляр  ичярисиндя  еля  нцмуняляр  дя  вардыр    ки,  тямиз 

мящяббят  дуйьуларыны,  цлвц  щисяляри,  инсана  севэини  вя  бакиря 

мящяббяти  поетик  бир  дилля  ифадя  етмиш,  заман-заман  йашамыш, 

нясилдян-нясля кечдикъя бядии дяйярини итирмяйяряк бу эцнцмцзя эялиб 

чатмышдыр: 

Даьлара чян дцшяндя, 

Эцлабы эцлдян аллам, 

Сцнбцля дян дцшяндя, 

Ятрин бцлбцлдян аллам 

Рущум йериндян ойнар,    Йахуд:     Баьда бцлбцл ъан верся 

Йадыма сян дцшяндя 

Гисасын эцлдян аллам 

(8, 66) 

Азярбайъан байатылары ичярисиндя вятян вя гящряманлыьы тяряннцм 

едян  еля  бядии  нцмуняляр  вардыр  ки,  онларда  йцксяк  вятянпярвярлик, 

торпагсевярлик, вятяня мящяббят юзцнц эюстярир:  

Дилян эяз, 

Дилян бцлбцл, дилян эяз. 

Йад йердя хан олунъа, 

Вятяниндя дилян эяз  (8, 51) 

Бу кичик парчада вятяня бясляня мящяббят вятянсевярлик рямзи 

олан  «Дилян  бцлбцл»ля  лирик  мян  арасындакы  охшарлыгдан  сюз  ачыр. 

Вятяндян айры дцшян, эцля щясрят галан Дилян бцлбцля гцрбятдян эцл 

эятирирляр  ки,  ону  эюрцб  севинсин,  юз  яввялки  няьмялярини  охусун. 

Дилян бцлбцл ися юз щясрят вя гяриблик няьмялярини охумагда давам 

едир. Ону гяфясдян бурахдыгдан сонра вятян дярди иля ащ-фяьан едир. 

Лирик мян дя юзцнц Дилян бцлбцля бянзядяряк тязад йарадыр, вятяндя 

диляниб,  ащ-фярйад  едиб  доланмаьы,  йад  йердя  хан  олмагдан  цстцн 

тутур. Ейни дуйьуну башга бир байатыда да эюрцрцк: 

Язизим вятян йахшы,  

Эеймяйя кятан йахшы. 

Эязмяйя гяриб юлкя, 

Юлмяйя вятян йахшы   (8, 69) 

Бурада  вятян  даща  естетик  дцшцнъя  кими  тярянцм  едилир.  Щара 

эетсян,  щаралары  эязсян  дя  йеня  сон  мягамда,  ахирят  эцнцдя  ян 

йумшаг вя ращат торпаг ана вятян торпаьыдыр.  

Байатыларын бюйцк бир гисминдя нязяря чарпан башга мотив ися 

гящряманлыгдыр.  Гящряманлыг  улусдан,  ана  йурду  мцдафия 



 

578


елямякдян  башлайыб  даща  эениш  дцшцнъяни  ящатя  едир.  Вятянля  сых 

баьлы    олан  гящряманлыгда  торпаг  севэиси  дя,  торпаг  уьрунда 

шящидлик дя вар. Щятта илк бахышда мящяббят дуйьусуну ифадя едян 

байатыларын  бир  чохунда  чошьун  вятянпярвярлик  вя  гящряманлыг  дц-

шцнъяси юзцнц якс етдирир. Байатыларда бу бахымдан сяфярбяредиъилик 

рущу сон дяряъя йцксякдир: 

Апарды татар мяни, 

 

    Даь башында гара бах, 



Гул едиб сатар мяни, 

 

    Цстцн алан сара бах, 



Йарым вяфалы олса     Йахуд: 

    Алям ъяннямя дюнся, 

Ахтарыб тапар мяни 

 

    Йаддан чыхмаз Гарабаь 



(8, 153) 

Защири мяна чаларларына диггят йетирдикдя бу байатыларын щеч 

бириндя  вятян  уьрунда  мцбаризяйя  ачыг  чаьырыш  йохдур.  Лакин 

биринъи  нцмунядяки  «Йарым  вяфалы  олса,  ахтарыб  тапар  мяни»  иля, 

икинъи  байатыдакы  «Йаддан  чыхмаз  Гарабаь»  мисраларында  зор 

эцъц  иля  ялдян  алынмыш  торпагларын,  эюзц  йолда,  гялби  интизарда 

галмыш  севэилилярин  рущлар  охшайан  бир  щарайы,  фярйады 

ешидилмякдядир.  Бу  фярйад  ися  вятян  оьулларыны  гящряманлыьа, 

вяфалы  севэилиляри  бир-бириндян  айыран  ядалятсизлийигаршы  дюэйцшляря 

сясляйир.  Торпаг,  вятян,  ана  вя  севэили  уьрунда  шящидликдян  уъа 

олан башга естетик бир дяйяр дя йохдур.  

Яэяр  гящряман  бу  мцгяддяс  амаллар  уьрунда  шящид  оларса 

беля  халг  онун  адыны  ябяди  йашадаъаг,  гящряманлыьыны  эяляъяк 

нясилляря нцмуня кими дилиндя язбяр едяъякляр: 

 

Бурдан бир атлы эетди, 



Айын ойнатды эетди, 

Эцн кими шяфяг салды, 

Ай кими батды, эетди.  (8, 142) 

Вятянинин  горунмасы,  ону  шанынын,  шющрятинин  артмасы  цчцн 

эюстярилян  гящряманлыг  унудулмаздыр.  Халг  бу  гящряманлыьы 

заман-заман  йашадыр,  ону  йени-йени  бядии  чаларларда  вясф  еляйиб 

эяляъяк нясиллярин йаддашына верир. Дцнйа ня гядяр  язиз олса да, ейни 

заманда  ону  тутуб  дуран,  вары-дювляти  гапыб  сахлайан  йохдур, 

инсан  цчцн  яввяли-ахыры  щяр  шейдян  язиз  вя  ширин  немятляр  вардыр  ки, 

щяр бир кяс онлары мцгяддяс тутмаьа, язизлямяйя борълудур:  

Бурда йолум олду тян, 


 

579


Вармы бу йолдан ютян, 

Бу дцнйада ширин шей, 

Бир анадыр, бир вятян. (8, 155) 

 Байатылардла  щагг  вя  ядалят,  залым  вя  зцлцмкарлыгла  баьлы 

мотивляр  дя  эениш  йер  тутур.  Поетик  дцшцнъядя  хейрин,  щаггын, 

ядалятин щямишя шер цзяриндя тянтянясини эюрцрцк: 

 

Даьларда эюрдцм лала,   



    Язизим айрансыза 

Ялдя тутдум пийала, 

 

    Айран вер, айрансыза 



Ким эюрцбдц дцнйада   Йахуд:     Зцлм еви абад олмаз, 

Зцлм еви абад гала? 

 

    Галмаз бу дювран сизя 



Юз щцгугсулуьундан эилей едян лирик мянин щяйаъанлары байа-

тыларда йцксяк образлы шякилдя якс олунур: 

Эеъя узун ай батмаз, 

Язизийям эцля наз, 

Дярдиляр эеъя йатмаз, 

Бцлбцл ейляр, эцля наз. 

Мяним тяки дярдлини   Йахуд: 

Дювран еля дюврандыр,  

Фяляк бир дя йаратмаз. 

Аьлайан чох, эцлян аз (8, 25) 

Байатыларда  ейни  заманда  эяляъяйя  бюйцк  никбин  бир  бахыш 

юзцнц эюстярир: 

Ашыг, начар аьлама, 

Эцндцр, кечяр аьлама. 

Фяляк баьлы гапыны  

Бир эцн ачар, аьлама (8, 122) 

Байатыларда  аиля-мяишят  щяйатыны,  дидактик-фялсяфи  бахышлары – 

гисмян,  бяхт-тале  йазысы,  уьур  вя  уьурсузлуг  кими  эюрцшляри  якс 

етдирян  нцмуняляр  дя  хцсуси  йер  тутур.  Цмумиликдя  инсан 

дцшцнъясинин,  щяйатынын  еля  бир  ъящяти  йохдур  ки,  байатыда  она 

мцнасибят  билдирилмясин.  Байаты  инсан  вя  щисс  дцшцнъяляринин 

йцксяк  ъанлы,  бядии  вя  поетик  лювщялярдя  ъанландырмаьа,  ян 

емосионал дцшцнъяни, щяйатын бюйцк, мцщцм иътимаи щадисялярини 

вя  инсан  гялбинин  зяриф  дуйьуларыны  якс  етдирмяйя  имкан  верян 

жанрлардандыр: 

Мян ашиг гар гамыша, 

Гар йаьыб, гарьамыша, 

Йцз дил аьыз нейлясин, 

Бир фяляк гарьамыша (8, 123) 


 

580


Аиля-мяишят деталлары, инсанларын шяхси арзу вя истякляри, кядярляри 

байатыларда юз образлы ифадясини тапмышдыр: 

Ай даьлар батмаз эеъя, 

Дярд ялиндян йанды йаь, 

Йар-йарын атмаз эеъя.    Йахуд:  Йанды бахча, йанды баь. 

Ана-баладан айры 

Ана эязян аьаъы 

Динъялиб йатмаз эеъя 

Гыз эязяр будаг-будаг  

                   (8, 111)                                  (8, 110) 

Эялин,  оьул,  гайнана  мцнасибятляри,  хош  ряфтар  гайдалары, 

гардаш  истяйи  вя  с.  бу  тип  байатыларда  юзцня  эюстярир.  Ян  йцксяк 

мяняви – яхлаги  дяйярляр,  инсанлара  йахшылыг,  ялдян  тутмаг, 

пислийин  сон  мягамдаъа  инсанын  юзцнц  пис  эцня  гоймасы  байаты 

йарадыъылыьында диггяти ъялб едян мясялялярдяндир: 

Бу йурдун таъы баьлар, 

Араз, Араз, ъан Араз, 

Мейвяси аъы баьлар. 

Мян сяня гурбан Араз, 

Аьрысы гардаш башы, 

Заман мянии йандырды, 

Йеня дя баъы баьлар. 

Сян дя алыш, йан Араз. (8, 165)) 

Шифащи  поезийанын  бцтцн  башга  жанрларындан  фяргли  олараг 

байатыларда  фялсяфи-дидактик  мязмун  эцълцдцр.  Халг  юзцнцн  заман-

заман  эюрцб  мцшащидя  етдикляри  щяйат  щягигятлярини,  инъик  вя  никбин 

эюрцшлярини,  дцнйанын  щягарят  вя  рязалятлярини  дярк  етдикъя,  онун 

инсан юлцмцндя бир йалан олдуьуну баша дцшмцш, аъылы-ширинли щяр бир 

эцнцн,  щяр  фярящин,  щяр  кядярин  инсанын  юлцмцндян  няйися  апардыьы 

гянаятиня эялмишдир: 

                     Щарайындан, 

                     Ел йатмаз щарайындан 

                     Эцндя бир кярпиъ дцшцр

                     Юмрцмцн сарайындан – дейяряк  

дцнйанын  фанилик  щягигятини  дярк  етмиш  вя  ону  сонракы  нясилляря  дя 

ъар  етмяйя  чалышмышдыр.  Байаты  дцнйасында    халг  бир  сонра 

щягигятляри ачыг-ашкар, олдуьу вя эюрцндцйц кими ифадя етмишдир: 

Су эяляр ахар эедяр, 

Даь-дашы йыхар эедяр. 

Дцнйа бир пянъярядир, 

Щяр эялян бахар эедяр. (8, 165) 

Байаты заман вя мювзу мящдудиййяти билмяйян, чох эениш бядии 



 

581


имканлара  малик  бир  жанрдыр.  О,  дцняндя  йаранмыш  вя  дцнянин 

дярдлярини  ня  гядяр  бюйцк  образлылыгла  якс  етдирмишдирся,  бу 

эцнцмцзц  дя  юзцндя  йашадыб  ону  эяляъяйя  ядалятля,  щеч  бир  бяр-

бязяксиз  апара  биляъяк  поетик  сюз  йарадыъылыьыдыр,  бу  байатылар 

эцнцмцз цчцн ня гядяр сяъиййявидир: 

Бцлбцл гонар эцлляря,   Дурналар дцзцляндя, 

Гурбан ширин дилляря   вя йа            Гый вуруб сцзцляндя. 

Щамы ял-яля верся   

 

Дцшмян мураза йетяр 



Йаьы нейляр елляря                           Ял елдя цзцляндя  

Йахуд: 


 

Кечмя Араз дяриндир 

 

Тябриз цстц дашлыды, 



Ичмя суйу сяриндир     вя йа             Торпаьы зяр гашлыды, 

Щясрят бахан бу елляр 

 

Диндирмяйин Тябризи 



Сянин дя елляриндир   

            Эюзляри ган–йашлыды  

               

 

 



 

 

 



(8, 245) 

Буэцнкц щяйатын эюзялликляри, зиддиййят вя тязадлары да йаранан 

байатыларда  юз  яксини  тапыр,  чох  гядим  чаьлардан,  дурна  эюзлц 

булагларын  эюзцндян  сцзцлцб  эялян  поетик  дяйярляря  бир  ябядилик  вя 

сонсузлуг верир. 

Байтыларын бюйцк бир гисми мцхтялиф заман щцдудунда айры-айры 

шяхсляр, – байаты  йарадыъылары,  щагг  ашыглары,  ел  шаирляри  вя  б. 

тяряфиндян йарадылса да бу нцмуняляр мцяййян заман ичярисиндя юз 

мцяллифлярини  итирмиш  вя  халгын  мцхтялиф  дюврдлярдя  гошуб-дцздцйц 

байатыларла  гайнайыб  гарышмышдыр.  Щятта  бу  эцнцн  юзцндя  дя 

мцяллифли  байатылар  юз  йарадыъыларынын  адыны  горуйуб  сахламагда  о 

гядяр  дя  фяал  дейилдир.  Лакин  байаты  йарадыъылыьы  тарихиндя  мцхтялиф 

сяняткарларын  ишлятдикляри  тяхяллцс  вя  йа  адларын  байаты  цзяриндя  бу 

эцня  эялиб  чатаны  да  вардыр.  Йухарыда  гейд  етдийимиз  кими,  Я.Абид 

Язизи,  Елями  Мян  ашиг  кими  щямин  кялмялярин  шяхсликдян  узаг  олуб 

йалныз язизлямя, ойандырма, мяълисдя ъанландырма мягсядиля ишляндийини 

сюйляся дя бизя беля эялир ки, фикри ики байаты  устасына о гядяр дя шамил 

етмяк мцмкцн дейилдир. Онлардан биринъиси Сары Ашыгдыр. Мялумдур ки, 

«Мян  ашиг»  ля  байатыларын  бюйцк  бир  гисми  Сары  Ашыьа  едилир.  Тарихи 

шяхсиййят олан бу сяняткарын байаты устасы олмасы да мялумдур. Лакин 

бу  эцн  Сары  Ашыьын  байатыларынын  бцтювлцкдя  горунуб  сахландыьыны, 

мцхтялиф  дюврлярдя  йаранмыш  байатыларла  гайнайыб  гарышмадыьыны 

сюйлямяк  олмаз.  Йалныз йазыйа  кючцрцлмцш  нцмуняляр,  вахтиля  Салман 

Мцмтаз  тяряфиндян  йазылыб  гейд  олунан,  бир  дя  мцхтялиф  ъцнэлярдя 



 

582


йашайан байатыларын Сары Ашыьын цслубуну горуйуб сахладыьыны сюйлямяк 

мцмкцндцр.  Цчцнъц  гайнаг  ися  дастан  йарадыъылыьыдыр.  Дастанчылыг 

тарихиндян  мялумдур  ки,  байаты  ясасында  йаранан  мящяббят 

дастанларымызын  яски  нцмуняляри  олмушдур. «Арзу-Гянбяр»  бу  тип 

дастанларын  бизя  эялиб  чатан  йахшы  нцмуняляриндян  биридир.  Бурадакы 

йарадыъылыг янянясинин, йяни байаты ясасында дастан йаратмаьын бундан 

сонра да шцбщясиз ки, давам етмяси мцмкцндцр. «Йахшы-Йаман» буна 

мисал олса да, онун «Арзу-Гянбяр»дян сяняткарлыг бахымындан зяифлийи, 

бу  дастанын  ифачы  ашыгларын  репертуарында  йараныб  йашадыьы  тяяссцратыны 

доьурур. 

Байаты  устасы  кими  шющрятлянян  вя  тарихи  шяхсиййят  щесаб  олунан 

икинъи  бюйцк  байаты  устасы  ися  Лялядир.  Бу  барядя  илк  мялуматы 

фолклоршцнас И.Аббаслы вя А.Мяммядова вермишляр (14, 6). 

Лялянин XIX ясрдя чап етдирдийи бир байатысы да онун щаггында 

дашдан  йаранмасы  иля  баьлы  биографик  мялуматы  якс  етдирян  щялялик 

илкин гайнаг олараг галмагдадыр: 

Ляляйям мян бу дашдан, 

Бу гайдан бу дашдан. 

Ня атам вар, ня анам, 

Зцщур олдум бу дашдан. 

Сон  иллярдя  И.Аббасов,  С.Пашайев,  М.Щякимов  вя  Ф.Шцкцрбяйли 

тяряфиндян 

Лялянин 

байатыларыны 

топланыб 

чап 


едилмишдир. 

Ф.Шцкцрбяйли  «Ляля»  дастаныны  да  йазыйа  алыб  чап  етдирмишдир. 

«Йахшы-Йаман»ын эцълц тясири эюрцнся дя, бу дастан Лялянин щяйат 

вя  йарадыъылыьы  барядя  мцяййян  илкин  мялумат  ялдя  етмяйя  имкан 

верир (14, 6). 

Мцхтялиф  иллярдя  айры-айры  ел  шаирляри,  сюз  гошуб  няьмя  дейян 

сяняткарларын  йаратдыьы  бядии  нцмуняляр  ися  байаты  йарадыъылыьынын 

эур селляриня говушуб юз мцяллифлярини итирмиш, инъя щисс вя дуйьулары 

ифадя едян бядии парчалар кими милли йаддаша щякк олунмушдур. 

 

*** 



Эюрцндцйц кими, халгымызын еркян дювр эюрцш вя тясяввцрлярини, 

мифоложи  бахышларыны,  шифащи  бядии  сюзцн  мейдана  эялдийи  еркян 

гайнаглары, - мювсцм  вя  мярасим  дцшцнъясини,  сюзцн  мейдана 

эялдийи  еркян  чеврилмя  просесини,  кичик  жанрларын,  ушаг  фолклорунун 

мейдана  эялмясини,  поетик  юлчц  вя  гялиблярин  тюрямясини,  озан 

сянятинин  йаранмасы  вя  милли  дастанчылыг  яняняляринин  формалашмасы 

кими мясяляляри юзцндя якс етдирян гядим дювр шифащи ядябиййатымыз 

юзцнямяхсус  йарадыъылыг  яняняляриня  маликдир.  Бу  дювр  сон  дяряъя 



 

583


эениш,  ящатяли  олдуьу  кими,  шифащи  сюзцн  йаранма  вя  тякамцлц  иля 

баьлы мцхтялиф йарадыъылыг просесляри иля дя яламятдардыр. Ян башлыъасы 

ися  йаранан  бу  зянэин  мядяниййят  тарихи  тякамцлдя  вя  интибащда 

олан  тцркцн  тарихи,  талейи,  етик-естетик  эюрцшляри,  мяняви-яхлаги 

дяйярляри, тарихи ъянэавярлик дцшцнъяси, гябиля, тайфа щяйаты вя мяишяти 

иля  сых  баьлы  олмушдур.  Ейни  заманда  бу  културоложи  дцшцнъядя 

тцркцн  щялим  тябияти,  щуманизми,  ямяксевярлийи,  бюйцк  достлуг  вя 

гардашлыг дуйьулары да яксини тапмышдыр. 

Гядим дювр шифащи ядябиййатымызда ейни заманда Шярг вя Гярб 

мядяниййятляринин, хцсусиля гядим Шярг естетик дцшцнъясинин тясири дя 

йох  дейилдир.  Азярбайъан  тцркляри  та  гядимдян  йарадыб 

формалашдырдыьы аьыз  ядябиййатыны  заман-заман  ъилаламыш,  сырф милли 

вя  дцнйяви  дяйярлярля  зянэинляшдиряряк  ону  бу  эцнцмцзя  эятириб 

чыхармышдыр. 

Аьыз  ядябиййатымызын  йени  истигамятдя  юйрянилмясиня  башланан 

бу  дюврц  барядя  бцтцн  мясялялярин  бир  китабда  ящатя  едилдийиня 

щюкм  вермяк  олмадыьы  кими,  бир  чох  проблемлярин  дя  айрыъа 

тядгигат  обйекти  кими  арашдырылма  зярурятинин  ваъиблийи  шяксиздир. 

Лакин  бунунла  бирликдя  тягдим  едилмиш  ясярдя  гядим  дювр  шифащи 

ядябиййатымызын щцдудлары, мярщяляляри дцрцстляшдирилмиш, онун ящатя 

даиряси, жанр системи, еркян яъдадларымызын йарадыъылыьы цчцн яняняви 

олан  бир  чох  хцсусиййятляри  вя  йарадыъылыг  яняняляринин  башлыъа 

истигамятляри мцяййянляшдирилмишдир. 

Йедди  щеъалы  поетик  гялибин  йаранмасы  вя  формалашмасы  иля 

юмрцнц баша вуран, ящатя дюврцнц вя даирясини тамамлайан гядим 

дювр  ядябиййаты  артыг  он  биринъи  ясрин  сону  он  икинъи  ясрин 

яввялляриндян  юзцнцн  йени – орта  ясрляр  дюврц  йарадыъылыг 

мярщялясиня гядям гойду.   



Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin