Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə49/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   53

Йанылтмаълар.  Йанылтмаъ - йанылтмаг  вя  йа  йанылмаг  сюз 

кюкцндян  ямяля  эялмишдир.  Йанылтмаълар  ушаг  нитгинин  инкишафында 

мцяййян  рол  ойнайыр.  Бир  сыра  вахтларда  йанылтмаълар  гцсурлу  нитги 

оланларын  дилинин  ряванлашмасында  васитя  щесаб  едилирди.  Лакин 

сонралар  йанылтмаълар  сцрятли  нитг  вярдиши  ашыламаг  мягсядиля  дя 

истифадя едилмяйя башлады. 

Йанылтмаълары  охшар  сяс  вя  сюз  комплексляри  тяшкил  едир.  Ващид 

ащянэ  вя  ритмя  табе  олан  бу  комплексляр  бир  сыра  щалларда  гафийяли 

няср-сяъ  формасы  йарадыр.  Бязи  щалларда  ися  аллетрасийалы  йа  ейни,  йа 

да охшар сясляр вя сюзляр системиндян тюрянян асан вя чятин тяляффцзлц 

сюзлярин  ритмли  йердяйишмя  принсипи  йанылтмаъы  тюрядир.  Мясялян, 

«Эетдим,  эюрдцм,  бир  дярядя  ики  кар,  кор,  кцркц  йыртыг  кирпи  вар. 

Диши  кар,  кор,  кцркц  йыртыг  кирпи,  еркяк  кар,  кор,  кцркц  йыртыг 

кирпинин кцркцнц йамамагданса еркяк кар, кор, кцркц йыртыг кирпи 

диши кар, кор, кцркц йыртыг кирпинин кцркцнц йамайырды». 

Йанылтмаъы  кцтлявиляшдирян  ондакы  охшар  сяс  вя  сюз 

комплексляридир.  Мцяййян  ритмя  уйьун  сюйлянян  систем  башланьыъ 

мярщялядя  садя  ряванлыьа  ясасланыр,  лакин  бирдян-биря  кянар  сяс 

комплексинин мятня дахил олмасы йанылтмаъын ритмини мцряккябляш-

дирир, бу мцряккябликдян ися йенидян садяйя доьру инкишаф башлайыр. 

Йанылтмаъларда  садядян  мцряккябя  вя  яксиня,  мцряккябдян 

садяйя  доьру  ачылма  ясас  йарадыъылыг  цслубларындандыр.  Шифащи 

поезийанын  кичик  жанрларында,  хцсусян  яфсунларда  нязяря  чарпан  бу 

цслуб  ушаг  няьмяляринин  айры-айры  нцмуняляриндя  юзцнц  тез-тез 

эюстярир. 

Йанытмаълар сюзлярин иштиракына эюря ики група айрылыр: азсюзлц вя 

йа садя йанылтмаъларчохсюзлц, йахуд мцряккяб йанылтмаълар

Садя йанылтмаълар ясасян бир нечя сюздян ибарят олур. Мясялян, 

«Аь  балгабаг,  боз  балгабаг,  боз  балгабаг,  аь  балгабаг»  вя  йа 

«Бу  мис  ня  пис  мис  имиш,  бу  мис  Кашан  миси  имиш».  Адынын  шярти 

олараг садя щесаб едилмясиня бахмайараг бир сыра щалларда бу типли 

йанылтмаъларда мцряккяб сюз тяркибляри, чятин тяляффцз олунан сяс вя 

сюз  комплексляри  нювбяляшир,  бязян  дя  тякрар  едилир.  Бу  ися 

цмумиликдя йанылтмаъын тяляффцзцнц чятинляшдирир. 

Бязи йанылтмаълар шякилчи йцкцнц артырмагла дцзялдилир. Мясялян: 

«Молланы  яммамялядинми,  яммамялямядинми?»  вя  йа  «Сиз 

интернасионаллашдырылмышлардансынызмы?» вя с. 

Чох  сюзлц  йанылтмаълар  ися  нисбятян  мцряккяб  олур,  бурада 

даща  артыг  сюз  тяркиби  иштирак  едир.  Лакин  садя  йанылтмаъларда 



 

539


олдуьу кими, жанрын бцтцн хцсусиййяти бурада да мцщафизя едилир: 

«Шап  бяйин  Шуппулу  хатуну  эюндярди  мяни  Шаппулу  ханымын 

шарап-шурупуну эятирмяйя. Эетдим эюрдцм Шуппулу ханымын шарап-

шурупуну  Шапла  Шуп  шаппылдадыр.  Шапа  дедим,  шарапшурупу  вер, 

деди Шупдан истя, Шупа дедим шарапшурупу вер, деди Шапдан истяди. 

Шупу ахтардым шарапшурупу тапмадым, Шапы ахтардым шарапшурупу 

тапмадым, эюрдцм ки, Шаппулу ханымын шарапшурупу ня Шапдадыр, 

ня Шупда, галдым шарапшурупда». 

Эюрцндцйц  кими,  мцряккяб  сюз  тяркибляри  садя-гафийяли  нясря 

ясасланмагла  йанылтмаъ йаратмышдыр. Йанылтмаъларын  тяркибиндя  бир 

сыра  ейни  заманда  йалан  елементи  нязяря  чарпыр.  Бу  ися  щяр  шейдян 

яввял  йанылтмаъларын  поетик  структур  бахымындан  тядгигинин  зярури 

олдуьуну эюстярир. 

Йанылтмаълар халг арасында цч типдя  юзцнц эюстярир. Биринъи тип 



сюзлярин  йерини  йанлыш  демяк  йолу  иля  йараныр.  Бу  йолла  йаранан 

йанылтмаълар мящдуд мящялли яразилярдя йайылмышдыр. Сюзлярин йерини 

дяйишмякля  сюйлянян  мятнлярдя  тящриф  едилмиш  сюз  сырасыны  бярпа 

етмякля  йанылтмаъын  щягиги  мятни  бярпа  едилир.  Даща  доьрусу, 

гясдян  йанлыш  дейилмиш  сюз  сырасы  йенидян  дцзцлцр,  йанлышлыглар 

арадан  галдырылыр.  Йанылтмаъын  бу  типи  ушагларда  айдын  тяфяккцр 

йарадыр, нитгдя сюз сырасынын бцтювлцйцнц тямин етмяйя вя с. имкан 

верир.  Мясялян: «Эцнлярин  эцнц  бир  тяк  пийадя  иля  эедирдим  йол 

(Эцнлярин бир эцнц тяк пийада йол иля эедирдим)». 

Евя мяни апардылар бир гонаг (Бир евя мяни гонаг апардылар). 

Аш оъаьа асыб газан биширдиляр (Оъаьа газан асыб аш биширдиляр). 

Аш газанда ляззятли чох олду (Газанда аш чох ляззятли олду). 

Щазыр бишиб аш олду (Аш бишиб щазыр олду). 

Ашла  габаьыма  габ  бир  долу  эятирдиляр,  йейинъя  дойдум 

(Габаьыма ашла долу бир габ эятирдиляр, дойунъа йедим). 

Дедим саь чох сонра олун (сонра дедим чох саь олун). 

Йанылтмаъда нязяря чарпан ясас хцсусиййят йанлыш дейимлярдир. 

Йанлышлыглар ясасында ушаг щафизяси дцрцстляшдирмяляр апарыр, мяналы 

мятни бярпа едир. 

Йанылтмаъларын икинъи типи халг арасында чашдырма ады иля йашайыр. 

Чашдырмада  мцяййян  поетик  юлчцляр  эюзлянилир.  Адятян  чашдырма 

диалог  вя  йа  мцкалимя  формасында  олур.  Мцяййян  сюз  системиндян 

сонра биринъи шяхс икинъини чашдырыр. Мясялян: 

- Эял эедяк баьа. 

- Мян дя, мян дя. 


 

540


- Чыхаг будаьа. 

- Мян дя, мян дя. 

- Шафталы йыьаг. 

- Мян дя, мян дя. 

- Баьбан эялсин. 

- Мян дя, мян дя. 

- Ити чаьырсын, 

- Мян дя, мян дя. 

- Ит мяня щцрсцн, 

- Мян дя, мян дя. 

Вя йа бу типли чашдырмаларын даща башга вариантына да тясадцф 

едилир. Беля чашдырмада да ики няфяр иштирак едир. Чашдырма шяклиндя 

йарадылмыш  мятни  биринъи  шяхс  сцрятли  темпля  бирняфяся  суал  шяклиндя 

дейир: 


Эетдин эюрдцн, 

Бир тахчада бал, 

Бир тахчада гыл, 

Бир тахчада зил 

Нейлярсян? 

Икинъи  шяхс  ися  ейни  темпля  мятнин  биринъи  щиссясини  тякрар 

етмякля нейляъяйини беля ифадя едир: 

Эетдим эюрдцм 

Бир тахчада бал, 

Бир тахчада гыл, 

Бир тахчада зил, 

Балы уддум, 

Гылы диддим, 

Зылы атдым. 

Щяр ики йанылтмаъда чашдырма башлыъа шярт кими нязяря чарпыр. 

Цчцнъц  тип  йанылтмаълар  ися  ушаглар  арасында  даща  эениш 

йайылмышдыр.  Онларда  ня  сюзлярин  сырасы  позулур,  ня  дя  ики  шяхс  бир-

бирини  чашдырмаг  истяйир.  Яксиня,  бу  типли  нцмуняляр  бир  няфяр  тя-

ряфиндян  сюйлянилир.  Чятин  тяляффцз  олунан  сюзлярдян  ибарят  йа 

мцяййян  фикри  ифадя  едян  ъцмляляр,  йа  да  мятнляр  дцзялир.  Бу 

хцсусиййятиня  эюря  цчцнъц  тип  йанылтмаълар  тяркибиндяки  сюз 

системляринин  иштиракына  эюря  ики  йеря  айрылыр:  Садя  ифадяли  йанылт-

маълар, мцряккяб ифадяли йанылтмаълар


 

541


Садя  ифадяли  йанылтмаъларда  йухарыда  гейд  едилдийи  кими  аз  сюз 

тяркиби  иштирак  едир,  охшарсяслилик  юзцнц  эюстярир.  Мясялян: «Ашбаз 

Аббас бозбаш асыр о башда бу башда», «Ай гылгуйруг гырговул, эял 

бу кола эир гылгуйруг гырговул» вя с. 

Садя  ифадяли  йанылтмаъларын  мцяййян  щиссясиндя  бцтцн  сюзляр 

ейни щярфля башлайыр. Мясялян, «Дадаш дайы дяйирманын далында дашы 

даша, дямири даша дюйцрдц». Вя йа: «Сящяр-сящяр саат сяккиздя совет 

сядри  Сялимхан  Сялимханов  сучу  Сялимин  сящянэини  суйа  салыб 

сындырды». 

Мцряккяб  ифадяли  йанылтмаъларда  ися  йухарыда  дейилдийи  кими, 

сюз  тяркибляри  чох  иштирак  едир,  мятнин  щяъми  садя  йанылтмаъларын 

щяъминдян фярглянир, диалог цзяриндя гурулур. Мясялян: 

«Эетдим эюрдцм бир дярядя йедди гара, гашга, тяпял, сяки кечи 

вар. Дедим: 

-  Ай  йедди  гара  гашга,  тяпял,  сякил  кечи,  мяним  йедди  гара, 

гашга, тяпял, сякил кечими эюрдцнмц? 

Деди: 


- Сянин о йедди гара, гашга, тяпял, сякил кечин мяним йедди гара, 

гашга, тяпял, сякил кечимин баласыды». 

Йанылтмаълар  зещни  инкишаф  етдирмякля  йанашы,  ушагларда  тямиз 

данышыг  вярдиши  йаранмасына  кюмяк  едир,  нитги  айдынлашдырыр, 

бядащятян шер демяк, мцхтялиф гафийяли сюзляр йаратмаьа, ушагларын 

юзляринин  бир  сыра  ушаг  няьмяляри  йаратмасында  да  мцяййян  рол 

ойнайыр. 

Тапмаъалар.  Ушаг  фолклору  йарадыъылыьында  ушагларын  ягли 

инкишафына  мцщцм  тясир  эюстярян  жанрлардан  бири  дя  тапмаъалардыр. 

Тапмаъалар  айры-айры  предметляр,  тябиятдяки  ъанлылар  вя  щадисялярля 

баьлы  йараныр.  Фолклор  жанрлары  системиндя  тапмаъаларын  дягиг  йери 

щяля мцяййянляшдирилмямишдир. Бир сыра щалларда тапмаъалар лирик, бир 

сыра  щалларда  ися  епик  нювя  аид  едилир.  Лакин  бир  щягигят  вардыр  ки, 

тапмаъаларын щяр ики нювдя йаранмыш нцмуняляри шифащи нитгдя эениш 

йер  тутур,  анъаг  щеч  биринин  ня  вахт,  щансы  дюврдя  йарандыьына 

щюкм  вермяк  олмур.  Тапмаъалар  шифащи  йарадыъылыьын  ян  динамик 

жанрларындандыр. Тапмаъалар чох гядимлярдя, ушаг фолклорунун бир 

сыра  башга  жанрларынын  йарандыьы  вахтларда  мейдана  эялдийи  кими,  бу 

йарадыъылыг  фасилясиз  олараг  ъилаланмыш,  бу  эцнцн  юзцндя  дя  тапмаъа 

йарадыъылыьы  давам  етмякдядир.  Щятта  мцасир  техники  тяряггинин  ян 

мцасир наилиййятляри йени йаранмагда олан тапмаъаларда якс олунмуш-

дур: 

 


 

542


Данышырам щцндцрдян, 

Сулу йердя кишняр, 

Сясим эялир кяндирдян. 

Сусуз йердя гышлар 

                        (Телефон) 

                    (Эями) 

                           

                     

Вя йа: 

 

 



О нядир няфяссизди, 

Доланар бцтцн ярзи  

Бцлбцлдц гяфяссизди. 

Ашар даьы, дянизи. 

Учанда гуш тяк учар 

Эязиб эюйдя эеъяляр 

Ъаны йох, няфяссизди, 

Эялиб йердя динъяляр. 

                        (Тяййаря) 

                    (Космонавт) 

Бу  эцнцн  юзцндя  тапмаъаларын  фяал  фолклор  жанры  кими 

йашамасына  бахмайараг  онларын  мяншя  хцсусиййятляри  барядя 

мцяййян  мцлащизяляр  йцрцтмяк  олар.  Яввяла  демяк  лазымдыр  ки, 

тапмаъалар реал щяйат фактына ясасланыр, щяйат фактынын бир вя йа бир 

нечя  хцсусиййяти,  яламяти  тапмаъада  якс  олунур.  Щямин 

хцсусиййятляр ясас эютцрцлмякля тапмаъа ачылыр. Мясялян: 

Эюйдя дуруб гызыл даш, 

Ъцмля ъащан яйир баш. 

                      (Эцняш) 

Бу  тапмаъада  эцняшин  эюйдя  дайанмасы,  даиря  вя  йа  даш 

шяклиндя  олмасы,  гызыл  рянэлилик  яламятляри  вя  ъцмля-ъащан  цчцн 

онун ваъиблийи кими яламятляри якс олунмушдур. Бу яламятляри ач-

маг  юзлцйцндя  ушаьын  тяфяккцрцнц  инкишаф  етдирмяйя,  тябиятин 

мцяййян щадисяляри иля таныш олмаьа имкан верир. 

«Ибтидаи инсанлар юз данышыг дилиндя бу вя йа диэяр ъисм, яшйа 

вя щадисяни долайы йолла, образлы метафорик ифадя иля адландырырлар. 

Инсанлары  беля  данышмаьа  зювг  едян  мцщцм  иътимаи,  мадди  ся-

бябляр  вар  иди.  Гядим  инсанларын,  тябият  щадисяляри,  вящши 

щейванлар  вя  с.  гаршысында  аъизлийи  мящз  онлары  беля  мцяммалы 

дилля  данышмаьа  мяъбур  едирди.  Онлар  горхудан  бир  сыра  яшйа, 

щадися вя щейван адларыны олдуьу кими дейил, охшар, бянзяр рямзи 

адларла сюйляйирдиляр». 

Тапмаъаларын йаранмасына тясир эюстярян амиллярдян бири мящз 

бу  рямзи  йарадыъылыгла  баьлы  яняня  иди.  Айры-айры  предмет  вя 

щадисялярин  хцсусиййятлярини,  рямзи  ъизэилярини  мцяййян  ямяк  про-

сесиндя рямзи мянада ифадя етмяк тапмаъа йарадыъылыьынын ясас шярти 

иди.  Гядим  овчулуг  щяйаты  иля  баьлы  беля  тапмаъалар  даща  чох 


 

543


йаранмышдыр.  Мясялян,  овчу  пусгуда  дайанаркян  ъейран  щцркцр, 

щямин анда онун рямзи яламятляри поетикляшдирилир: 

 

Щилим-щилим кящяр ат, 



Килим мяръан, кящяр ат. 

Аьзында вар гыл сиъим, 

Башында тир кящяр ат. 

Билаваситя  овчулуг  щяйаты  иля  баьлы  йаранмыш  бу  нцмуня 

сонрадан  тапмаъа  шяклиня  дцшмцшдцр.  Беля  нцмуняляря  ипякчи 

няьмяляриндя вя цмумиййятля шифащи поезийамызын башга жанрларында 

да тез-тез тясадцф едилир. 

Тапмаъаларын  йаранма  тарихи  чох  гядимдир.  Щяля  биздян  чох 

ясрляр бундан яввял йашамыш Мащмуд Гашгаринин «Дивани-лцьяти ит-

тцрк»  ясяриндя  тапмаъаларын  гябиляляр  арасында  «табзуг»  ады  иля 

йашадыьы  эюстярилир.  Щазырда  ися  тапмаъа  тцрк  тайфалары  ичярисиндя 

тапмаъа,  тапышмачок,  чупчак,  мангал,  ушук  (шук)  вя  с.  кими  чох 

мцхтялиф адлар алтында йашамагдадыр. 

Тапмаъаларда  ушаг  характери  цчцн  мараглы  бир  алям  юзцнц 

эюстярир.  Айры-айры  предметлярин  ушаглар  цчцн  сирли  олан  бир  сыра 

хцсусиййятляри тапмаъаларда ифадя едилмишдир. 

Тапмаъа  йаратмаг  о  гядяр  гцввятли  йарадыъылыг  яняняси 

олмушдур ки, о, ифачы репертуарында донуб галмамыш, инкишаф етмиш, 

тякмилляшмиш,  мцхтялиф  реал,  мифик  вя  йарыммифик  тясяввцрляри  ящатя 

етмишдир.  Бялкя  дя  илкин  мярщялядя  ушаглар  цчцн  йаранан,  йа 

бюйцклярин  ушаглар  цчцн,  йа  да  ушагларын  юзц  тяряфиндян  йаранан 

тапмаъалар  заман  кечдикъя  мцхтялиф  ифачы  репертуарларына  дцшмцш, 

йени  йарадыъылыг  мярщяляси  кечирмишдир.  Тапмаъаларда  бязян  ушаг 

тяфяккцрц цчцн даща мцряккяб, чятин олан ачмалар якс олунмуш вя 

йаваш-йаваш бу, яняняви щала чеврилмишдир. 

Цмумиликдя, тапмаъалар ушагларын чох севдийи жанрлардан бири кими 

мцхтялиф мювзу групларына айрылыр. Щяр бир групун юзцндя ушаг характери 

цчцн яняняви олан тапмаъа нцмуняляри вардыр. 



Щейванлар  аляминдян  бящс  едян  тапмаъаларда  щейванларын 

мцхтялиф хцсусиййятляри ачылыр. Бязян ев щейванлары, бязян дя инсана 

кюмяк  едян  вя  зяряр  вуран  йыртыъы  щейванлар  щаггында  тапмаъалар 

вар.  Беля  нцмунялярдя  ушаг  психолоэийасы  цчцн  яняняви  ъящятляр  вя 

хцсусиййятляр нязяря чарпыр. Бу типли тапмаъаларда мцяййян язизлямя 

елементляри эюрцнцр: 

 


 

544


Биздя бир киши вар 

 

Йахуд 



Тахчадан дцшдц, тап еляди 

Хор-хор йатышы вар 

 

Эцлсяням ону «щап» еляди. 



 

Щяр  ики  тапмаъада  ушаг  алями  цчцн  сяъиййяви  ъящят  нязяря 

чарпыр. Бу, тякъя тапмаъанын защири структурунда, ифадя формасында 

дейил, ейни заманда поетик ващидляриндя дя нязяря чарпыр. Ейни ъящят 

ашаьыдакы тапмаъалар цчцн характерикдир: 

 

Эялирдим кянддян,  



Тап тапмаъа, 

Сяс эялди бянддян 

 

Эцл йапмаъа 



Аьзы сцмцкдян  

Йахуд 


Мямяли хатын 

Саггалы ятдян.  

Дишляри йох 

               (Хоруз) 

 

           (Тойуг) 



 

Щяр  ики  тапмаъада  ев  щейванларынын  мцяййян  яламятляри 

тапмаъайа кючцрцлцр, бунлар ися ачманы асанлашдырыр.  

Битки  аляминдян  бящс  едян  тапмаъалар.  Тапмаъалар  ичярисиндя 

ушаг аляминин даим бюйцк мараьына сябяб олан битки алями барядя 

йаранан нцмуняляр дя хцсуси йер тутур. Беля нцмунялярдя тябиятдяки 

айры-айры биткилярдян тутмуш, бцтцн чичякляр, мейвяляр вя йашыллыглар 

тапмаъаларда  юз  образлы  ифадясини  тапыр.  Мясялян,  ашаьыдакы 

тапмаъаларда  айры-айры  биткилярин  мцяййян  хцсусиййятляри  якс  олу-

нур: 

 

Эцн чыхар эцляр, 



Мин бир оьул, бир ата, 

Ахшам мцрэцляр 

Щамысы миниб бир ата. 

(Эцнябахан) (Гарьыдалы) 

 

Айры-айры  чичякляр  барядя  дейилмиш  тапмаъаларда  да  сюйлянян 



яламятлярин мязмуна уйьунлуьу гцввятлидир: 

 

Аьаъын тутмаг олмаз 



Юзц ала 

Ятриндян доймаг олмаз. 

Йери тала 

(Гызылэцл) 

Пара-пара, 

 

Гялби гара 



 

(Лаля) 


Мейвяляр  щаггында  дейилмиш  тапмаъалар  да  юз  орижиналлыьы  иля 

сечилир: 



 

545


Алдым бир дяня, 

Гызыл аьаъ йырьанды, 

Ачдым мин дяня. 

Сырьалары салланды. 

               (Нар) 

                   (Зоьал) 

Мараглы  ъящятдир  ки,  башга  груп  тапмаъаларда  олдуьу  кими, 

мейвяляр щаггындакы тапмаъаларын бюйцк гисми поетик юлчцлцдцр: 

Салхым-салхым салланар,   Щясдяди, ай щясдяди, 

Чох галдыгда балланар 

 

Тахты ряван цстяди. 



Эюйдя нярдиван олса 

Йахуд  Бу йемиш ня йемишди, 

Чыхар ордан салланар.   Бир будаьын цстядяди. 

                      (Цзцм) 

 

                  (Чийяляк) 



Даща кичик юлчцлц тапмаъалар да вар. Беля нцмунялярдя защири 

яламятляр ясас эютцрцлмцшдцр. Мясялян: 

Чюлц сары,  

Ай эедян киши,  

Ичи сары 

А эялян киши, 

(Янъир) 

Папаьы йекя 

 

Айаьы тякя. 



 

(Эюбяляк) 

 

Конкрет мцшащидя ясасында йаранан тапмаъалар да вар: 



Аь гыз чимяндя узанар. 

                          (Дцйц) 

 

Йахуд: 


Аьаъ башында дары гуйусу. 

                                (Хашхаш) 

 

Сяма  ъисмляри  барядяки  тапмаъаларда  да  ушаг  алями  цчцн 



мараглы  ъящятляр  вардыр.  Бу  типли  тапмаъаларда  тез-тез  мцшащидя 

олунан  тябият  щадисяляри  ясас  эютцрцлцр.  Халг  арасында  Ай,  улдуз, 

Эцняш,  йаьыш,  сел,  кцляк  щаггында  чохлу  тапмаъа  йашамагдадыр. 

Мясялян: 

Эцндцз позулар, 

Эюйдя учар бир майа 

Эеъя дцзцляр. 

Ишыг сачар дцнйайа. 

          (Улдузлар) 

                   (Эцняш) 

Бязи тапмаъаларда айры-айры тябият щадисяляринин, демяк олар ки, 

ясас ъящятляри тапмаъайа кючцрцлцр: 



 

546


Учан бир гуш эярякдир, 

Иши тама кялякдир. 

 

Дяйирмана ъан веряр 



Хырмана да эярякдир. 

                     (Кцляк) 

 

Тапмаъалар ичярисиндя йер, тябият щадисяляри, ев яшйалары, гушлар, 



щяшяратлар, инсан бядянини айры-айры цзвляри, тясяррцфат алятляри, дини вя 

ясатири  щадисяляр,  техники  тярягги  иля  баьлы  тапмаъалар  да 

йашамагдадыр. 

Бу тапмаъаларын бир чохуна ушаг характери цчцн сяъиййяви ъящятляр, 

щазыръаваблыг  вярдиши  ойатмаг,  щяр  бир  щадисяни  бцтцн  чаларлары  иля 

юйрянмяк  вя  с.  якс  олунмушдур.  Бцтцн  бу  хцсусиййятляриня  кюря 

тябии  ки,  тапмаъалар  мярасим  фолклору  тяркибиндя  йаранан  кичик 

жанрлардан  биридир,  ону  кичик  жанрларын  тяркибиндя  юйрянмяк,  даща 

эениш вя ятрафлы арашдырмаг олар. 

Наьыллар.  Ушагларын  севя-севя  динлядийи  вя  охудуьу  аьыз 

ядябиййаты  нцмуняляриндян  бири  дя  наьыллардыр.  Бязян  йанлыш  олараг 

онлары  «ушаглар»  вя  «бюйцкляр»  цчцн  йаранмыш  наьыллар  кими  тясниф 

едирляр. Беля щалларда ися ушаглар цчцн бюйцклярин йаратдыьы наьыллар 

бу  тяснифатдан  кянарда  галыр.  Бязян  дя  аллегорик  наьыллар  сырф  ушаг 

наьылы щесаб едилир. Мялумдур ки, сещирли наьылларын бюйцк бир гисми 

дя  ушаглар  цчцн  сяъиййявидир.  Бир  чох  сещирли  наьылларда  ися  ушаг 

алями цчцн характер ъизэиляр наьыл сцжетинин ясасыны тяшкил едир. Ушаг 

наьыллары  ичярисиндя  щям  щейванлар  аляминдян  бящс  едян  аллегорик 

наьыллар, щям мцхтялиф гядим тясяввцрляри якс етдирян наьыллар, щям 

дя сещирли гцввялярин иштирак етдийи горхулу наьыллар вардыр.  

Ушаг  наьыллары  ичярисиндя  аллегорик  наьыллар  даща  эениш 

йайылмышдыр.  Аллегорик  наьылларда  ясасян  щейванлар  иштирак  едир. 

Инсанлар  арасында  баш  верян  щадисяляр  щейванлар  цзяриня  кючцрцлцр. 

Антропоморфик  тясяввцрляр - щейванларын  инсан  шяклиндя 

ъанландырылмасы,  инсан  кими  данышдырылмасы,  шяхсляндирилмяси  бу 

наьылларын  ясас  хцсусиййятляриндяндир.  Аллегорик  наьыллар  йыьъам, 

мяналы  олур,  конкрет  щяйат  фактына  ясасланыр.  Инсанлара  хас 

хцсусиййятляр мцхтялиф щейванлар цзяриня кючцрцлцр вя онлар ушаглар 

цчцн чох мараглы олан бир дилля данышдырылыр. 

Аллегорик сяпэидя йаранмыш наьылларда щяйат щягигятляринин ясас 

эютцрцлмяси,  айры-айры  щягигятляри  аллегорик  сяпэидя  наьыл  сцжетиня 

дахил  олмасы  она  олан  мараьын  ясас  сябябляриндяндир.  Аллегорик 


 

547


наьылларын  бир  чохуна  мящз  бу  бахымдан  йанашдыгда  онларын  ушаг 

тяфяккцрц цчцн сяъиййяви наьыл сцжетляри олдуьу айдынлашыр. 

Бу  наьылларда  мцяййян  ибрятамиз  ъящятляр  ашыланыр,  пис 

хцсусиййятляр - тярслик, аъэюзлцк, хошаэялмяз вярдишляр пислянир, ушаг 

характеринин  формалашмасына  мцсбят  тясир  эюстярян  ямяксевярлик, 

достлуг, мещрибанлыг вя с. тяблиь едилир. 

Мясялян, «Тярс  кечиляр»  наьылына  диггят  йетиряк: «Ики  тярс  кечи 

варды. Онлар бир эцн дярин бир чайын цстцндян кюрпц явязиня салынмыш 

тирин  цзяриндя  растлашдылар.  Щеч  бири  о  бириня  йол  вермяк  истямяди. 

Тирин цстцндя кялляляшдиляр. Щяр икиси чайа дцшцб боьулду». 

Тярслийин  кечиляря  эятирдийи  фялакяти  дярк  едян  ушаг  психолоэийасы 

цмумиликдя  бу  кейфиййяти  писляйир,  ону  гябул  етмир. «Аъэюз  ит» 

наьылында  да  белядир: «Аьзында  бир  сцмцк  апаран  ит  чай  цзяриндян 

салынмыш  тирин  цстцндян  кечяндя  суда  юз  яксини  эюрдц.  Еля  билди  ки, 

чайда да бир итин аьзында сцмцк вар. О сцмцйц дя алмаг цчцн суйа 

атылды. Суда боьулуб юлдц». 

Бу  наьылда  ися  аъэюзлцк  пислянир.  Эюрцндцйц  кими,  щяр  ики 

наьылда  инсана  хас  хцсусиййят  щейванлар  цзяриня  кючцрцлцр,  бу 

хцсусиййятин  нятиъя  етибары  иля  зярури  мянтиги  наьылын  сонунда 

йыьъам, конкрет шякилдя ифадя едилир. 

Еля аллегорик наьыллар да вардыр ки, онларда щейванларын дили иля 

пис  вярдишляр  пислянир.  Халг  педагоэикасы  иля  баьлы  йаранмыш  беля 

наьылларын ящямиййяти даща бюйцкдцр. Онлардан чыхан нятиъя ондан 

ибарятдир  ки,  щятта  мцяййян  тясадцфлярля  баьлы  пис  бир  вярдишя 

йийялянмисянся, ону тярэит, яэяр тярэитмясян юзцн истямясян дя сянин 

бу йарарсыз вярдишин ъямиййятя зяряр вураъагдыр. «Тойуг» наьылы бу 

бахымдан ибрятамиздир: 

«Бир  эцн  бир  тойуьу  тахыл  анбарына  салдылар.  Тойуг  башлады 

буьданы айаглары иля ешяляйиб йемяйя. 

Дедиляр: 

- Бу гядяр буьданы нийя ешяляйирсян? 

Тойуг ъаваб верди: 

- Ня еляйим, кясилмишлярим юйрянибдир, мяндя ня эцнащ вар?». 

Ушаг наьыллары ичярисиндя ямяксевярлик тяблиь едян наьыллар да аз 

дейил.  Беля  наьылларда  конкрет  олараг  тянбяллик  пислянир,  ямяйя 

мящяббят ашыланыр. «Яринъяк ит» наьылында дейилир: 

«Гыш оланда ит дейир: 

- Йаз олайды, юзцмя бир чул тохуйайдым. 

Еля ки, йаз эялир, ит тянбялляшиб дейир: 

- Йаз вар, гыш вар, ня тялясик иш вар». 



 

548


Наьылда тянбяллийин эятирдийи чятинлик образлы шякилдя ифадя олунур. 

Чох  йыьъам,  конкрет  бир  нятиъя  чыхарылыр.  Бцтцн  бу  кими  нятиъяляр  ися 

халг  педагоэикасында  тез-тез  истифадя  едилян,  ушагларын  тярбийясиндя 

мцщцм рол ойнайан ибрятамиз нясищятляр иди. 

Щятта  бу  наьылларын  типик  образлары  да  йаранмышдыр.  Ушаг 

наьылларында  щийляэярлик  рямзи  щесаб  едилян  тцлкц,  шяр  рямзи  кими 

танынан ъанавар силсиля наьыл сцжетляриндя иштирак едир. Онларын иштиракы 

иля йаранмыш бир чох наьыл ушагларын севдийи сцжетлярдяндир. 

Щейванлар  аляминдян  бящс  едян  наьылларын  бир  чоху  ушаглар 

цчцн сяъиййявидир. Щейванлар щаггында еля наьыллар вардыр ки, орада 

аллегорийадан даща чох наьылчылыг юзцнц эюстярир. Хцсусян айры-айры 

рямзи образларла баьлы сцжетлярдя бу ъящят даща гцввятлидир. «Гурд» 

наьылыны нязярдян кечиряк: 

«Гурда дедиляр: 

- Эял сяни гойуна йоллайаг. Башлады аьламаьа. 

Дедиляр:  

- Даща нийя аьлайырсан? 

Деди: 


- Горхурам йалан ола». 

Вя йа: 


«Гурддан сорушдулар: 

- Аранда галаъагсан, йохса йайлаьа эедяъяксян? 

Гурд ъавабында деди: 

- Мянимки ел илядир. Ел щарайа эется, мян дя орайа эедяъяйям». 

Щяр  ики  наьылда  аллегорийадан  гурдун  йыртыъылыг  хасиййятини  якс 

етдирмяк истифадя едилмишдир. 

Ушагларын  чох  севдийи  «Шянэцлцм,  Шцнэцлцм,  Мянэцлцм» 

наьылынын  ясас  образлары  да  Гурдла  Кечидир.  Бу  наьылда  наьылчылыг 

аллегорийадан  цстцндцр.  Доьрудур  ки,  сцжетдя  аллегорик  наьылларда 

олдуьу кими, рямзи образлар иштирак едир. Лакин бурадакы аллегорийа 

арха  пландадыр.  Наьыла  нязяр  йетиряк: «Бири  вар  имиш,  бири  йох  имиш, 

аллащдан башга щеч кяс йох имиш. Биръя кечи вар имиш, бу кечинин дя 

цчъя баласы. Биринин ады Шянэцлцм, биринин ады Шцнэцлцм, биринин дя 

ады Мянэцлцм».  

Бу  кечи  щяр  эцн  эедиб  мешядя  вя  чюлдя  отлармыш.  Балалары  да 

гапылары  баьлайыб  евдя  отурарлармыш.  Кечи  отламагдан  гайыданда 

гапынын далындан чаьырармыш: 

Шянэцлцм, Шцнэцлцм, Мянэцлцм! 

Ачын гапыны, мян эялим! 


 

549


Аьзымда су эятирмишям, 

Дюшцмдя сцд эятирмишям, 

Буйнузумда от эятирмишям. 

Бунлары  ешидян  кими  балалары  тез  гапыны  ачарлармыш  вя  аналары 

онлары дойуздуруб йеня эедярмиш чюля-байыра отламаьа. 

Бир  эцн  кечи  эетъяк,  гурд  эялиб  дурур  гапынын  далында  вя 

башлайыр чаьырмаьа: 

Шянэцлцм, Шцнэцлцм, Мянэцлцм! 

Ачын гапыны, мян эялим! 

Аьзымда су эятирмишям, 

Дюшцмдя сцд эятирмишям, 

Буйнузумда от эятирмишям. 

Балалары  еля  билир  ки,  бунлары  чаьыран  аналарыдыр.  Ъялд  гапыны 

ачырлар. 

Гурд  ичяри  эириб  Шянэцлцм  вя  Шцнэцлцмц  тутуб  йейир,  амма 

Мянэцлцм гачыб евин кцнъцндя эизлянир. Гурд ону эюрмяйир. 

Кечи  дцзц,  чямяни  отлайыб  гайытды  евиня  вя  щямин  сюзляри  иля 

башлады  ушагларыны  чаьырмаьа.  Амма  ичяридян  бир  кяс  она  ъаваб 

вермяди. Нечя дяфя Шянэцлцм, Шцнэцлцм дейиб чаьырдыса да, она 

ъаваб верян олмады вя гапы ачылмады. Ахырда юзц гапыны сындырыб 

эирди евя. О йан - бу йана бахды, балаларынын щеч бирини эюрмяди. 

Ахырда гаранлыг кцнъцн бириндя Мянэцлцмц эюрдц. 

Башларына эяляни Мянэцлцм анасына наьыл еляди. Онда кечи эетди 

чыхды довшан дамынын цстцня вя айаглары иля дамы дюйдц. 

Довшан ичяридян чыьырды: 

- О кимдир? 

Кечи ъаваб верди ки, мяням, балаларымы сянми йемисян? Довшан ъаваб 

верди ки, йох, мян йемямишям, эет тцлкцдян хябяр ал. 

Кечи  чыхды  тцлкцнцн  дамынын  цстцня  вя  башлады  айаглары  иля 

дюймяйя. Тцлкц ичяридян чыьырды: 

- О кимдир, мяним дамымын цстя чыхыб?! 

Кечи деди: 

- Мяним балаларымы сянми йемисян? 

Тцлкц ъаваб верди: 

- Йох, мян йемямишям, эет гурддан соруш. 

Кечи  эетди  чыхды  гурдун  дамынын  цстцня.  Бу  вахт  гурд  да  бир 

газан  аш  асмышды,  оъаьын  цстя  биширирди.  Кечи  дамы  дюйяндя  бунун 

ашынын ичиня торпаг тюкцлдц. Онда гурд баьырды: 



 

550


 

О кимдир дамым цстя, 

Тоз тюкяр шамым цстя? 

Ашымы шор ейляди, 

Эюзцмц кор ейляди?! 

 

Кечи ъаваб верди: 



 

Мяням, мяням, мян паша, 

Буйнузум гоша-гоша, 

Чых ешийя, саваша! 

  

Гурд чюля чыхды ки, эюрсцн ня вар. Кечи деди: 



- Сян мяним балаларымы йемисян, эялмишям сянинля савашам. 

Гурд истяди ки, бойнундан атсын, амма ата билмяди вя кечи иля 

шярт гойдулар ки, щяр икиси бир йердя эедиб газыйа шикайят елясинляр. 

Кечи эетди евя, бир каса гатыг чалды вя бир дястярхан йаьлы чюряк 

биширди ки, газыйа совгат апарсын. 

Гурд да бир даьаръыьын ичиня цч-дюрд нохуд дяняси салды, цфцрцб 

ичини  йел  иля  долдурду  вя  сонра  аьзыны  бярк  баьлайыб  юзц  иля  эятирди. 

Эялдиляр газынын щцзуруна. 

Газы  кечинин  совгатыны  ачыб  бахды  вя  чох  хошщал  олду.  Сонра 

гурдун  даьаръыьынын  аьзыны  ачды.  Нохудун  бири  сычрайыб  аз  галды 

газынын бир эюзцнц чыхарда. Газы иши беля кясди ки, кечи иля гурд эяряк 

савашсынлар  вя  гурда  да  бир  буйнуз  гайрылсын.  Газы  кечинин 

буйнузуну  даща  да  ити  еляди.  Амма  гурда  да  чцрцк  аьаъдан  бир 

буйнуз  гайырды.  Кечи  иля  гурд  башладылар  далашмаьа.  Бир-ики  дяфя 

вурушандан  сонра  гурдун  буйнузу  сынды  вя  кечи  вуруб  онун 

гарныны йыртды. 

Гурд баьырды: 

- Вай, баьырсаьым, вай... 

Кечи ъавабында деди: 

Шянэцлцмц, Шцнэцлцмц йемяйяйдин! 

Вай баьырсаьым демяйядин! » 

Наьылын бир-бириндян фяргли цч варианты вардыр. Илк дяфя Ф.Кючярли 

тяряфиндян  няшр  едилмиш  бу  наьылын  аз  фяргли  варианты  фолклоршцнас 

Я.Ахундов  тяряфиндян  няшр  едилмишдир. «Азярбайъан  наьыллары»нын 

бешинъи  ъилдиндя  верилмиш  бу  вариантда  яняняви  сцжетя  уйушмайан 

мцяййян  епизодлар  вардыр.  Бурада «...Гурд  балаъа  Мянэцлцмц 

йейир,  Шянэцлцмля  Шцнэцлцм  гачыб  эизлянирляр. «Балалара 


 

551


щядиййя»дяки  вариантда  ися  гурд  Шянэцлцмля,  Шцнэцлцмц  йейир, 

Мянэцлцм  эизляндийиндян  гурд  ону  тапа  билмир...  Бу  халг 

наьылларынын рущуна вя янянясиня даща уйьундур. «Мяликмяммяд», 

«Цч  гардаш», «Цч  баъы», «Илан  вя  гыз»  вя  с.  наьылларымызда  кичик 

гардаш  вя  йа  кичик  баъы  чох  аьыллы,  баъарыглы,  ъялд,  инсанпярвяр, 

ядалятли 

вя 

с. 


кейфиййятляря 

малик 


гящряманлар 

кими 


сяъиййяляндирилирляр. 

Ф.Кючярлинин  сцжетиндя  дямирчи  йохдур.  Бурада  тамащкар  газы 

вардыр.  Лакин  бу  тамащкар  газы  да  «щаггы-нащагдан  сечир».  Она 

йахшы щядиййя эятирян кечинин буйнузуну итиляйир. Онларын савашмалы 

олдуьуну  билдирир.  Яслиндя  сцжетя  газы  образынын  дахил  олмасы  иля 

аллегорийа  арха  плана  кечир.  Кичик  бир  нохуд  тапыб  эятириб  аз  гала 

газынын эюзцнцн чыхармаг истяйян гурд яслиндя ъязасыз галыр. Бурда 

чцрцк  аьаъдан  буйнуз  дцзялдян  газы  юз  аъыьыны  да  гурддан  кечи 

васитясиля алмаг истяйир. 

Икинъи  вариантда  ися  газы  иля  йанашы  сцжетя  икинъи  бир  образ - 

Дямирчи дахил олду. Дямирчи кечийя тямяннасыз кюмяк едир. Халгын 

нцмайяндяси олан Дямирчи щаггы-нащагдан сечян адамдыр. Гурдун 

ядалятсизлийи  Дямирчинин  цряйини  йандырыр.  Буна  эюря  дя  о,  яввялъя 

гурдун  дишлярини  чыхарыр,  сонра  кечинин  поладдан  дцзялмиш 

буйнузларыны гылынъ кими итиляйир. 

Ф.Кючярли  вариантында  кечи  гурддан  балаларынын  интигамыны 

алыр, наьылларын чохъилдлийиндя верилмиш вариантда ися щятта гурдун 

гарнындан  Мянэцлцмц  чыхарыр: «Гурд  бяркдян  улайыб  йеря 

йыхылды.  Кечи  о  саат  онун  гарныны  йыртыб  Мянэцлцмц  чыхартды. 

Баьрына басды, эюзляриндян юпдц, Гурд гышгырыб деди: 

- Вай гарным.  

Кечи деди: 

- Мянэцлцмц йемяйяйдин, 

Вай гарыным демяйяйдин». 

Бурада  истяр  газы  вя  дямирчи  образлары  иля  баьлы,  истярся  дя 

щадисялярин  наьыллашмасында  аллегорийадан  даща  чох  яняняви 

наьылчылыг нязяря чарпыр. Бу типли наьыллар ушаг фолклорунда цстцнлцк 

тяшкил  едир,  онлары  щеч  шцбщясиз  ки,  сырф  аллегорик  вя  йа  еляъя  дя 

щейванлар аляминдян бящс едян наьыллардан фяргляндирмяк зяруридир. 

Бу наьыллар аллегорик наьылларла горхулу наьыллар арасында бир кечид 

тяшкил едир. 

Ушаг  фолклорунда  аллегорик  наьыллара  йахын,  лакин  яски 

тясяввцрляри  якс  етдирян  наьыллар  да  вар.  Онларда  даща  гядимлярдя 


 

552


инсанын  ситайиш  етдийи  айры-айры  онгонлара,  танрылара,  тотомляря 

мцнасибят  юзцнц  эюстярир.  Илк  бахышда  адама  еля  эялир  ки,  бу 

наьылларда  мцряккяб  етигадлар,  инамлар  якс  олунмушдур.  Лакин 

наьылларда гойулан инам вя етигадлара халгымызын гядим дюврлярдяки 

анламлары  бахымындан  йанашдыгда  айдын  эюрцнцр  ки,  бунлар  да 

бюйцклярин ушаглар цчцн йаратдыьы наьыллардыр.  

Гядим инсанларын ангон - тотем щесаб етдийи щейванлардан бири 

дя  илан  иди.  Цмумиййятля,  шифащи  йарадыъылыьымызда  илан  тотеми  иля 

баьлы  чохлу  наьыллар  йаранмышдыр.  Бу  наьылларда  иланлар  икили 

характеридядир. Даща гядим наьылларда илан инсанын хейирхащыдыр. Ня 

гядяр ки, илкин инсанлар иланы мцгяддяс щесаб етмиш, она тотем кими 

бахмышдыр, бу дюврцн наьылларында илан инсаны хошбяхтлийя йетирир. Еля 

ки,  илан  тотемлийи  сарсылмаьа,  илана  олан  инам  дяйишмяйя  башлайыр, 

онда бу дюврцн наьылларында илан инсанын бядхащына чеврилир. Бу икили 

характери якс етдирян наьыллардан бири дя «Овчу Пирим»дир. Шцбщясиз 

ки,  бу  сцжет  дя  бюйцклярин  ушаглар  цчцн  йаратдыьы,  яски  тясяввцрляри 

якс етдирян наьыл сцжетляриндяндир. Бурадан айдын эюрцнцр ки, Овчу 

Пирим  ня  гядяр  ки,  иланын  сиррини  сахлайыр,  ишляри  уьурлу  олур,  еля  ки, 

илан  тотеминя  олан  инамы  сарсылыр – иланын  сиррини  арвадына  ачмагла 

шярти позур, илан ангону вя йа тотеми, танрысы Овчу Пирими фялакятя 

салыр.  Ъанаварлар  ону  гырх  аршын  гуйунун  дибиндя  тапыб 

парчалайырлар. 

Охшар  типли  наьыллардан  олан  «Эюйчяк  Фатма»да  да  балаъа 

Фатмайа  кюмяк  едян  онун  инандыьы,  ситайиш  етдийи  тотемдир.  Даща 

гядимлярдян  халг  арасында  мювъуд  инам  вя  етигадлар  сцжетин 

мяркязиндя дайаныр. 

Эюйчяк  Фатманы  хошбяхтлийя  йетирян  онун  ситайиш  етдийи 

танрыдыр, ня гядяр ки, бу танрыйа - тотемя инам вар, о инсана щами 

олур. Еля ки, юэей ана иняк тотемини инкар едир, мцхтялиф бящанялярля 

гызыл  иняйи  кясмяйя  ярини  разы  салыр,  бунунла  да  яслиндя  иняйин 

тотемлийи  инкар  олунур.  Инкар  олунмуш  танры  ону  инкар  едянляри - 

аналыьы,  онун  гызыны  фялакятя  салыр,  эцнащсыз  Фатманы  ися  сяадятя 

говушдурур. 

Наьыллардакы образлара фикир версяк эюрярик ки, онлар да мцхтялиф 

сяъиййялидир.  Сцжетдя  яввялъя  халгын  ади  мяишят  щяйаты  нязяря  чарпыр. 

Диггят верился, айдын эюрцняр ки, сцжетин бу щиссяси о гядяр дя гядим 

дейил. Бир аилядя баш верян, мяишятдя тез-тез мцшащидя олунан щадися 

бурада да тякрар олунур. 

Аиляйя  бядбяхтлик  цз  верир,  ана  вяфат  едир,  Фатма  йетим  галыр. 

Чох кечмядян ата евлянир. Евя юэей ана вя хябис баъылыг эялир. 



 

553


Бу, дцнйа халгларынын наьыл сцжетляриндяки сяййар сцжетлярдяндир 

вя  Андрейев  каталогунда  хцсуси  нюмря  алтында  гейдя  алынмышдыр. 

Орта ясрлярдян башлайараг Азярбайъан наьылларында мяишят щяйатыны 

якс  етдирян  бу  типли  епизодлар  наьылларда  тез-тез  нязяря  чарпыр.  Бир 

сыра  щалларда  ися  щямин  сцжетляр  пешякар  наьылчы  репертуарында  ушаг 

наьыллары  кими  сабитляшир.  Наьылын  сонракы  инкишафы  даща  мараглыдыр. 

Бурада наьылчылар Фатманы сяадятя говушдурур, юэей ананы вя хябис 

баъылыьы ися ъязаландырырлар. 

Наьылчылар мящз бурада даща гядим инамлара мцраъият едир, ит, 

хоруз,  иняк  ангонлары  барядя  халг  арасындакы  инанълардан  истифадя 

едир. Кясилмиш иняйин сцмцкляри, дяриси Фатмайа кюмяк едир, аналыг 

Фатманын  ял-айаьыны  баьлайыб  ону  тяндирдя  эизлядяндя,  Фатманын 

йериня юз гызыны падшащын оьлуна  вермяк истяйяндя хоруз Фатмайа 

кюмяк едир: 

Фатма ханым тяндирдя, 

Айаглары кяндирдя - дейя онун йерини хябяр верир.  

Эюрцндцйц  кими,  наьылын  икинъи  щиссяси  орта  яср  яняняви  мяишят 

щяйаты  лювщяляриндян  даща  чох  ушаг  характери  цчцн  сяъиййяви 

мотивляри якс етдирмя истигамяти алыр. 

Истяр «Шянэцлцм, Шцнэцлцм вя Мянэцлцм», истярся дя «Эюйчяк 

Фатма»  типли  бир  сыра  силсиля  наьыллары  ня  щейванлар  аляминдян  бящс 

едян, ня дя аллегорик наьыллар групуна дахил етмяк олмаз. 



Бу  наьыллар  синкретик  йолла  йаранан  ушаг  наьылларыдыр.  Сцжетлярин 

йаранмасында щям щейванлар аляминдян бящс едян наьыллара мяхсус 

елементляр, щям дя аллегорик цнсцрляр фяал иштирак едир. Бу типли наьыл 

сцжетляриндя  ушаг  алями  цчцн  горхулу  щаллар  да  характер 

хцсусиййятлярдяндир. 

Мясялян, «Шянэцлцм, 

Шцнэцлцм 

вя 


Мянэцлцм»дя  гурдун  ушаглары  горхутмасы,  гапыны  дюймяси,  ики 

баъыны  йемяси,  кечинин  гурдла  дюйцш  епизодлары  ушаглар  «горхулу 

щадисяляр»  кими  гиймятляндирир,  бу  епизодлары  охудугда  вя  йа 

динлядикдя  кичик  йашлылар  аз  щяйяъан  кечирмирляр.  Беля  хцсусиййятляр 

«Эюйчяк  Фатма»  наьылында  да  нязяря  чарпыр.  Аналыьын  Фатмайа 

мцнасибятиндя,  ону  инъитмясиндя,  ял-айаьыны  баьлайыб  тяндирдя 

эизлятмяси вя с. кими епизодларда горхулу анлар аз дейилдир. 

Ушаг  наьылларында  горхулу  щадисялярин  сцжет  хяттиндя  ясас  йер 

тутмасы бу наьылларла бюйцкляр цчцн йаранмыш наьылларын сярщяддини 

мцяййянляшдирмяйин  ясас  шяртляриндяндир.  Лакин  мялум  олдуьу 

кими, наьыл йарадыъылыьындакы мцщцм йер тутан сещирли наьылларда да 

горхулу щадисяляря тез-тез тясадцф олунур. Сещирли наьыллар ичярисиндя 



 

554


дя ушаг алями вя характери цчцн сяъиййяви мотивлярдян эениш истифадя 

олунур. 


Ялбяття,  бцтцн  сещирли  наьыллары  ушаг  наьыллары  щесаб  етмяк 

йанлышлыг оларды. Амма сещирли наьыллар ичярисиндя ушаг наьылы тялябиня 

уйьунлашанлары да вардыр ки, онлар синкретик ушаг наьылларыдыр. 

Сещирли  наьыллар  бюйцкляр  цчцн  йаранан  наьыллардыр.  Бу 

наьылларда  сещирли  гцввяляр  вя  образлар,  эюзбаьлайыъылар,  яфсунлар  вя 

с. фяал иштирак едир. 

«Сещирли халат», «Бир галанын сирри» типли наьыллар ушаг алями цчцн 

сяъиййяви щадисялярля зянэиндир. Бу наьылларда бцтцн сещирли гцввяляр 

ушагларла бирликдя сцжетин мяркязиндядир. 

Еля  сещирли  наьыллар  да  вардыр  ки,  бурада  ушаглар  иштирак  етмир, 

лакин онлар айры-айры гящряманларын сещирли гцввяляря ⎯ кялляэюзляря, 

дивляря,  сещирли  эцп  гарыларына  вя  с.  гаршы  мцбаризясини  марагла 

изляйир,  гящряманлыгла  бирликдя  санки  юзляри  дя  бу  гара  гцввялярля 

вурушурлар. «Вяфалы ат», «Кялляэюз» вя с. наьыллар бу ъящятдян даща 

сяъиййявидир.  Щямин  наьылларда  да  «горхулу  щадисяляр»  фяал 

мювгедядир.  Ушаглар  бир  сыра  сещирли  сцжет  вя  епизодларда  горхулу 

щадисялярля  растлашыр,  сещирли  гцввялярин  бу  щадисялярдяки  иштиракыны 

интизарла, горхуйла изляйирляр. 

Азярбайъан  наьыл  йарадыъылыьында  бу  типли  горхулу  щадисялярля 

зянэин  сцжетляр  яслиндя  ушаглар  цчцн  бюйцклярин  мцхтялиф  вахтларда 

йаратдыьы  наьыллардыр.  Айры-айры  фярдлярин  йарадыъылыьы  сайясиндя 

мейдана  эялмиш  наьыллар  заман  кечдикъя  пешякар  наьылчыларын 

репертуарына  дцшмцш,  ъилаланмыш,  йени  йарадыъылыг  мярщялясиндян 

кечиб ушаг наьыллары кими танынмышдыр. 

Халг  ойунларынын  эениш  бир  голуну  ушаг 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   45   46   47   48   49   50   51   52   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin