Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə45/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   53

«Китаби-Дядя Горгуд». Озан сяняти «Дядя Горгуд» бойларынын 

йараныб  формалашмасында  епос  дцшцнъяси  вя  йарадыъылыьынын  чох 

эениш вя зянэин яняняляриня ясасланды. Оьузларын щяйат вя мяишятинин, 

гящряманлыг вя ъянэавярлийинин, цмумиликдя оьуз естетик яхлагынын 

ян  апарыъы  дцнйаэюрцшцнц  минилликдян  юнъяки  илкин  йцзилликлярдя 


 

480


йарадыб  формалашдыра  билди.  Бу  дювр  озан  сянятинин  тярягги  вя 

чичяклянмя  дюврц  иди.  Озан  сяняти  фювгяладя  эюзяллийя  малик  оьуз 

щекайяляриня  мин  илдян  артыг  мцддятдя  шифащи  йаддашда  йашайа 

биляъяк бир гцдрят бяхш етди. Бу щекайялярин шифащи йаддашдан йазыйа 

кючцрцлмяси ися бир нечя йцз илдян сонра оьузун еркян дцшцнъясинин 

мящсулу  олан  оьузнамяляри  милли  йаддаша  йенидян  гайтарды,  ону 

йазылы абидяйя чевирди. Ики йцз иля йахын мцддятдир ки, бу мющтяшям 

абидя Шярг вя Гярб тядгигатчыларынын арашдырмаларында щяля дя тязя-

тяр бир дцшцнъя кими мцхтялиф истигамятлярдян юйрянилмядядир.  

Яъдадларымызын  еркян  мяишят  щяйатыны,  етик-естетик  дцшцнъясини 

бцтюв щалда якс етдирян Азярбайъан гящряманлыг епосу бу эцнцмц-

зя шифащи вя йазылы шякилдя эялиб чатмышдыр. Ясрляр бойу милли дцшцнъя-

дя  йашайыб  нясилдян-нясля  ютцрцлян  гящряманлыг  епосумуз  узун 

мцддят  озан-ашыг  репертуарында  йашамыш,  мцхтялиф  версийа  вя  вари-

антларда  йайылмышдыр.  Онларын  бир  гисми XIX ясрин  яввялляриндян 

Азярбайъана  эялян  сяййащлар,  сялнамячиляр,  антрополог,  шяргшцнас 

вя  дипломатлар  тяряфиндян  йазыйа  алынмыш,  Азярбайъанда  вя  онун 

щцдудларындан чох-чох узагларда чап едилмиш, онлар барядя мцхтя-

лиф  мянбялярдя  дяйярли  мялуматлар  верилмишдир.  Бу  нцмунялярин  бир 

чоху  йазыйа  алынса  да,  бюйцк  бир  щиссяси  еля  шифащи  нитгдя  йашамыш, 

аьыздан-аьыза кечмиш, мцхтялиф транформасийалара мяруз галмышдыр. 

Онларын шифащи репертуара тящрифлярля дахил оланы да, мцхтялиф ялавя вя 

яксилтмялярля,  йанлышлыгларла  чап  едиляни  дя,  бу  эцн  йенидян  йазыйа 

алыныб  няшриня  ещтийаъ  оланы  да  вардыр. "Короьлу", "Молла  Нур", 

"Гачаг Няби", "Гачаг Кярям", еляъя дя сонракы дюврлярдя йараныб 

щяля дя ашыг репертуарында ъилаланма мярщяляси кечирян "Сяттар хан", 

"Камалын  дастаны"  кими  онларла  гящряманлыг  сцжети  буна  йахшы  ми-

салдыр.  

Гящряманлыг  епосумузун  еля  нцмуняляри  дя  вардыр  ки,  онлар 

халгымызын даща язяли дюврляря мяхсус щяйат вя йашайыш тярзини, гяби-

ля  вя  тайфа  яхлагыны,  феодал-патриархал  мцнасибятлярини  якс  етдирир. 

Онларын бир чоху щям дя бизя йазылы шякилдя эялиб чатмышдыр. Ня вахт-

са, бялкя дя еркян орта ясрлярдян яввял йазыйа алынмыш, сонракы дювр-

лярдя  цзц  кючцрцлмцш  вя  бу  кючцрцлмялярин  мцяййян  нцсхяляри  бу 

эцнцмцзя эялиб чатмышдыр. Азярбайъан гящряманлыг епосунун беля 

бюйцк абидяляриндян бири "Китаби-Дядя Горгуд"дур.  

Епосун елм аляминя мялум олан бцтцн ялйазмалары − Дрезден, 

Ватикан вя Берлин нцсхяляри Дядя Горгуд щадисяляри дюврцнц, Дядя 

Горгудун  дцнйайа  эялмяси  барядя  ян  дцрцст  мялуматлары  юзцндя 

горуйуб  сахламагдадыр.  Щямин  ялйазмаларда  оьуз  бяйляринин  ба-



 

481


щадырлыг  вя  ъянэавярлик  ряшадятлярини  дцзцб  гошан  вя  милли  йаддаша 

верян  Дядя  Горгудун  Мящяммяд  пейьямбяр  ялейщисаламын  дцн-

йайа  эялдийи  вахта  йахын  бир  заманда  йашадыьы  эюстярилир: "Рясул 

ялейщисалам  заманына  йахын  Байат  бойундан  Горгут  ата  дийярляр 

бир яр гопду. Оьузун ол киши тямам билиъисийди, −ня дийярся олурду. 

Гаибдян  дцрлц  хябярляр  сюйлярди.  Щягг  тяаланын  кюнлиня  илщам 

едярди" (26, 31). Эюрцндцйц кими, Мящяммяд пейьямбярин дцнйа-

йа эялдийи вахта йахын бир заманда йашамыш Дядя Горгуд щям дя 

баш веряъяк щадисяляри габагъадан хябяр верян танры, баш билян, аь-

саггал иди. Йашадыьы дюврдя, йяни бизим еранын тяхминян VII ясринин 

яввялляриндя, бялкя дя Мящяммяд пейьямбяр ялейщисаламын дцнйа-

йа  эялдийи  вахтдан  бир  аз  яввял  − VI ясрин  сонларында  йашамыш  вя 

оьуз гящряманлары барядя гящряманнамяляр дцзцб гошмушдур. Юз 

дюврцндя халг арасында эениш танынан, щятта бязи тарихи мянбялярин 

эюстярдийи кими, III−V ясрлярдя мцстягил оьузнамяляр щалында йайы-

лан щямин оьуз дастанлары йалныз бир нечя ясрдян сонра йазыйа алына 

билмишдир. 

"Китаби-Дядя  Горгуд"ун  илк  дяфя  йазыйа  эюрцнцлмяси VII−IX 

ясрляр  арасында  баш  вермишдир.  Чох  эцман  ки,  щямин  ялйазмаларын 

цзц сонракы ясрлярдя бир нечя дяфя кючцрцлмцшдцр. Йазыйа алынмыш ил-

кин ялйазма щяля тапылыб цзя чыхарылмамышдыр. Йалныз Х.Щ.Короьлу-

нун эюстярдийи кими, 1482-ъи илдя яввялки ялйазмаларын щансыса бирин-

дян цзц кючцрцлян бир нцсхя сонрадан намялум шяраитдя Алманийа-

йа  апарылмыш  вя  Дрезден  китабханасына  дцшмцшдцр. "Китаби-Дядя 

Горгуд"ун  щямин  нцсхяси  елм  аляминя XIX ясрин  яввялляриндя  ал-

ман  шяргшцнасы  Ф.Дитсин  хидмяти  сайясиндя  мялум  олмушдур.  Щяля 

1811-ъи  илдян  "Китаби-Дядя  Горгуд"дакы  аталар  сюзц  вя  мясяляляри 

чап едиб арашдыран Ф.Дитс 1815-ъи илдя "Басатын Тяпяэюзц юлдцрдцйц 

бойу"  алман  дилиня  тяръцмя  едиб  эениш  мцгяддимя  иля  няшр  етдирир. 

Бундан  сонра  "Китаби-Дядя  Горгуд"  дцнйа  шяргшцнасларынын  диг-

гятини юзцня ъялб едир. Дцнйа елми халгымызын бу бюйцк гящряман-

лыг епосу иля таныш олур. Чох кечмядян "Китаби-Дядя Горгуд" Ав-

ропа вя рус алимляринин тядгигатында эениш арашдырмалара ъялб едилир. 

Оьузларын  щяйат  вя  мяишятини,  гящряманлыг  тарихини  юзцндя  якс 

етдирян бу епос алман, инэилис, франсыз, рус вя башга дцнйа дилляриня 

тяръцмя олунур. "Китаби-Дядя Горгуд" щаггында Ф.Дитсдян  сонра 

эюркямли алман шяргшцнасы Т.Неолдеки тядгигат апарыр. Онун тягди-

маты  иля  В.В.Бартолд  ялйазманы  рус  дилиня  тяръцмя  едир.  Сонралар 

А.Й.Йакубовски,  А.Г.Тумански,  К.А.Инострансев,  В.М.Жирмунс-


 

482


ки, Х.Щ.Короьлу вя башга шяргшцнаслар "Китаби-Дядя Горгуд" щаг-

гында дяйярли тядгигат ишляри апармышлар. Епосун юйрянилмясиня тцрк 

алимляри дя бюйцк ямяк сярф етмишляр. Тцркийядя К.Рифят, М.Ъювдят, 

М.Ф.Кюпрцлц,  А.Иман,  П.Н.Боратав,  З.В.Гоьан,  Ф.Гырзыоьлу, 

Ф.Сцмяр,  еляъя  дя  Орхан  Шаиг,  Мящяррям  Еркин  вя  башгалары  гор-

гудшцнаслыьын инкишафына дяйярли тющфяляр вермишляр. 

"Китаби-Дядя  Горгуд"ун  Азярбайъанда  юйрянилмясиня  бизим 

йцзиллийин  ийирминъи  илляриндян  башланмышдыр.  И.Мусаханлы,  Б.Чобан-

задя, И.Щикмят бу сащядя илк арашдырыъылар кими бу эцн бюйцк ещти-

рамла  хатырланыр.  Абидянин  ийирминъи  иллярин  сонундан  башлайараг 

тяхминян он иллик арашдырылма мярщяляси Ямин Абидин ады иля баьлы-

дыр. Бу дювр "Китаби-Дядя Горгуд"ун йаранма, йайылма, оьуз щя-

йаты иля баьлылыьы, абидянин Азярбайъан естетик дцшцнъясиндяки йери вя 

с. ялагядар ян ъидди илкин елми мцлащизялярин, дискусийа вя полемика-

ларын  мейдана  чыхдыьы  дюврдцр.  Бундан  сонракы  мярщялядя  епос 

мятнинин юйрянилмяси юн плана кечмиш вя абидянин эениш, чохъящятли 

тядгиги  имканы    йаранмышдыр.  Щ.Араслы  "Китаби-Дядя  Горгуд"у 

1939-ъу илдя латын, 1962-ъи илдя кирил ялифбасы иля няшр етдирмякля Азяр-

байъанда  горгудшцнаслыьын  йени  мярщяляйя  йцксялмясинин  ясасыны 

гоймушдур. Ютян илляр ярзиндя Щ.Араслы, Я.Дямирчизадя, М.Щ.Тящ-

масиб,  Я.Султанлы,  Ф.Зейналов,  С.Ялизадя,  Ш.Ъямшидов,  К.Вялийев, 

К.Абдулла,  Н.Ъяфяров  вя  башгалары  горгудшцнаслыг  сащясиндя 

дяйярли ишляр эюрмцшляр. 

"Китаби-Дядя Горгуд"да тцрк етник групуна дахил олан оьузла-

рын гябиля вя тайфа мцнасибятляри дюврцнцн щадисяляри якс олунур. Дас-

танын  айры-айры  бойларында  оьуз  тайфаларынын  дювлятчилик  вя  идарячилик 

яняняляри, вятян, торпаг уьрундакы вурушлары, сивил мядяниййятя доьру 

тарихи инкишафы тясвир олунур. 

Дастандан  эюрцнцр  ки,  Ич  оьузла  Даш  оьуз  арасындакы  зиддий-

йятляр  цмумиликдя  оьузларын  тарихи  парчаланмасынын,  юзцнямяхсус 

гцдрятли  дювлятини  йарада  билмямясинин  башлыъа  сябябидир.  Онларын 

дахили чырпышмаларындан истифадя едян йахын яразилярдяки дцшмян тай-

фалар щяр васитя иля оьузларын иътимаи-сийаси вя игтисади дурумларынын 

зяифлямясиня тясир эюстярмяйя наил олмушлар. 

Дастанда  ханлар  ханы  Байандыр  ханын  башчылыг  етдийи  Оьуз  бирлийи 

ващид тайфа дювлятидир. О, юз ятрафында ийирми дюрд санъаьы − ели, йа-

худ вилайяти бирляшдирир. Бу вилайятляр Мяркязи щакимиййятя табе олса-

лар да онларын ващид идарячилик яняняляри щяля формалашмамышдыр. Бир-

лик юзц дя зяифдир. Хан Байандыр хариъи басгын вя ишьалларын гаршысыны 

алмагда аъиз олдуьу кими, дахили зиддиййят вя парчаланмаларын, ща-



 

483


кимиййятя гаршы чеврилмиш гийамларын гаршысында дурмагда да ирадя-

сиздир. Бунунла беля, оьуз гябиля дювлятчилийинин юзцнямяхсус идаря-

чилик гайдалары, дювлятчилик модели мювъуддур ки, ону юйрянмяк бу 

эцнцмцз цчцн ящямиййятли вя файдалыдыр.  

Бир чох зиддиййят вя конфликтлярин башында дайанан Газан бяй тайфа 

бирлийиндя  хцсуси  мювгейя  маликдир.  О,  сон  дяряъя  зиддиййятли  бир 

шяхсиййятдир. 

Газан хан бяйлярбяйидир. Оьуз гябиля дювлятинин гошунбашчысы-

дыр.  Идарячиликдя  Байандыр  хандан  сонра  икинъи  адамдыр.  Яэяр  Ба-

йандыр хан Дядя Горгуд щадися, сцжет вя конфликтинин арха планында 

дайанырса,  Газан  хан  щадисялярин  юнцндядир.  Онун  юзцнямяхсус 

идарячилик цслубу вардыр. Оьуз елинин мцдафиясини башлы-башына бура-

хан Газан бяй – лагейд, тякяббцрлц шяхсиййятдир, дювлятчилик яняня-

ляриня о гядяр дя бяляд дейил. Оьузун мцщафизясиндя о, дювлят сийа-

сятиня йох, кортябии гящряманлыьа, ъянэавярлийя ясасланыр. Она эюря 

дя  дюйцшлярдя  чохлу  тяляфат  верир.  Емосионал  тяфяккцря  даща  чох 

мейл едир. Стратежи вя тактики мягсядлярдян узагдыр. Бу ися онун го-

шун  башчысы  кими  тябии  ки,  зяиф  ъящятидир.  Газан  бяй  ейни  заманда 

гцдрятли  сяркярдядир.  О,  дцшмян  елиндя  дустаг  да  олур,  еви  дя  йаь-

маланыр,  ясир  дя  дцшцр,  амма  мянсуб  олдуьу  тайфанын  адына  лякя 

салмыр,  ъянэавярлик  вя  мярданялик  символу  кими  бцтцн  епос  бойу 

щадисялярин фювгцндя дайаныр. Йахын вя доьмаларын – Газан – Аруз 

гаршыдурмасы мягамында беля о, елинин, торпаьынын, Оьуз бирлийинин 

мянафейини  уъа  тутур.  Бамсы  Бейряйи  щийляэярликля  евиня  чаьырыб  гы-

лынълайан Аруз гоъадан онун интигамыны алыр. Яслиндя бу шяхси инти-

гам дейилдир. Оьузун шяряфи вя ляйагяти, эяляъяк бцтювлцйц вя мюв-

ъудлуьу цчцн Газан бяйин шцъаяти вя мярданялийи иди. Бунунла беля, 

Газан  бяй  конфликтлярин  мяркязиндя  дайанан  ян  зиддиййятли  образ-

дыр. Ону айрыъа юйрянилмясиня ещтийаъ вар. 

Епосда дювлятчилик цчцн зярури олан беля бир мянтиг ясасландыры-

лыр  ки, юлкянин  эяляъяк  варлыьыны  горумаг  цчцн  биринъи  нювбядя  дахили 

чякишмяляря,  зиддиййятляря  вя  хяйанятляря  сон  гойулмалыдыр.  Дахили 

бирлик  олмадан  юлкяни  дцшмяндян  горумаг  вя  йашатмаг  гейри-

мцмкцндцр.  

"Китаби-Дядя Горгуд"да оьузун цмуми мянафейини щяр шейдян 

уъа  тутан  Гараэцня,  Гарабудаг,  Бамсы  Бейряк,  Басат,  Гантуранлы 

вя онларла башгалары оьузун гцдрятли гящряманларындандыр.  

Дастанда тядгигатчыларын щаглы олараг язяли эюрцшлярля баьлы ще-

саб етдийи Тяпяэюз, Дяли Домрул кими образлар да вардыр. Тяпяэюзц 

дцнйа  епосунун  бцтцн  Кялляэюз,  Сиклоп  вя  Полифемляриндян  яввял 


 

484


щесаб едянляр онун меншя етибариля Шяргля баьлы олдуьуну сюйляйир-

ляр. "Китаби-Дядя Горгуд"ун мятниндян айдын эюрцнцр ки, Тяпяэюз 

гейри-гануни ниэащын йетирмясидир. Ислам дцшцнъясиня эюря гейри-га-

нуни  ниэащлар  нятиъясиндя  дцнйайа  эялянлярин  щамысы  шяри  тямсил  ет-

дикляри кими, физики вя мяняви ъящятдян гцсурлу олур, инсанлыьа гяним 

кясилирляр. Тяпяэюзля баьлы щадисяляр дастанда ислам гайдалары иля тян-

зимляня билмир. Чцнки щадисяляр ерамызын V-VII ясрляриндян хейли га-

багкы дюврляри ящатя едир. Мараг доьураны одур ки, Тяпяэюзц оьуз-

лардан кянарда гябул етмяк дя мцмкцн олмур. Тяпяэюзц даща ар-

хаик  тясяввцрлярля  баьладыгъа  о,  оьузлардан  узаглашыр,  оьуза  мях-

суслугдан  чыхыр.  Щалбуки  Тяпяэюз  бизя  мялум  мянбялярин  ян гяди-

миндя – оьуз мцщитиндя тюряйир; она эюря дя ону оьуз моделиндян 

кянара  чыхармаг  тябии  ки,  доьру  дейил.  Оьузда  бюйцйян  Тяпяэюз 

она еля илк эцндян гяним кясилир, оьузун мякрли дцшмяниня чеврилир. 

Тяпяэюз  оьузу  дахилдян  сарсыдыр,  о,  дахили  дцшмяня  чеврилир. 

Мящз  оьузун  ичярисиндян  чыхан  Басатын  шцъаяти  иля  гювмя  цз  верян 

фялакят  арадан  галдырылыр.  Бюйцк  гурбанлардан  вя  иткилярдян  сонра 

Басат Тяпяэюзц мяьлуб едир.  

Тяпяэюз феномени дцнйа елми фикрини ики йцз иля йахын бир дювр-

дя мяшьул етмишдир. Бцтцн щалларда Шярг мяншяйи иля баьлы олан Тя-

пяэюзцн оьузлар ичярисиндян бой атыб дцнйайа йайылма ещтималы юзц-

нц  даща  артыг  тясдиг  етмишдир.  Щяля  дя  юйрянилмякдя  олан  Тяпяэюз 

тябии ки, дастанын даща гядим щесаб едилян Дяли Домрулундан хейли 

яввялки  тясяввцрлярля  баьлыдыр.  Тяпяэюздян  фяргли  олараг  Дяли  Дом-

рул реал щяйат факты ясасында йаранмышдыр. Дяли Домрул ислам дцнйа-

эюрцшцнцн  ъан  алан  мялакяси  −  Язрайылы  танымайан  дялиганлы  оьуз 

ювладыдыр.  Дяли  Домрулу  Тяпяэюздян  фяргли  олараг VII-XIII ясрляр-

дян яввяля апармаг мцмкцн дейилдир. Аллащын бирлийи етигадыны йени-

ъя дярк етмяйя башлайан Дяли Домрулун Язрайылы танымамасы тяби-

идир. Еля Дяли Домрул мюъцзяси иля Бюйцк Аллащ юзцнцн бюйцклцк вя 

инкаредилмязлийини  тясдигляйир.  Язрайылы  юз  функсийасында  сялащиййят 

щяддинин  дцрцстляшдирилмя  мягамына  йахынлашдырыр.  Яслиндя,  Дяли 

Домрул щадисяси исламын оьузлар тяряфиндян гябулу вя дярки яряфяси-

ни эюстярмякдядир. 

"Китаби-Дядя  Горгуд"да  язяли  эюрцшляр  систем  щалында  олуб 

оьузларын еркян мяишят щяйаты, дцшцнъя вя мярасимляри иля сых баьлы-

дыр.  Онларын  бир  чоху  мяишят  вя  етигад  моделляриндян  доьмушдур. 

Заман кечдикъя Тяк Аллаща ситайишдян ислама доьру ирялиляйиш онла-

ра бцтювлцк эятирмиш, дастанда Аллащ - Пейьямбяр вя Щюкмдар бир-

лийини  формалашдырмышдыр.  Дастанда  Тяк  вя  Бюйцк  Аллащ  етигады 



 

485


оьузларын танрычылыгдан (даща доьрусу Эюй танрычылыьындан) сонракы 

дювр эюрцш вя тясяввцрляри иля баьлыдыр. Ислама етигад – Мящяммяд 

пейьямбяр  ялейщисялама  тапынма  оьузнамя  щадисяляринин  цмуми 

гящряманлыг контекстиндян кянардадыр. 

Ислам  формулалары  Дядя  Горгуд  щадисяси  цчцн  илкин  мярщялядя 

йад  елементляр  иди;  Дядя  Горгуд  щадисяси  бу  дцшцнъянин  фювгцндя 

иди, амма Эюй танрыйа ситайиш едян оьузларын, цмумиликдя ися тцркля-

рин Тяк Аллащ щягигятиня етигады онлары ислама говушдуран яски кюрпц 

иди. Дядя  Горгуд  щадисяляри гялямя алындыгъа, дастан йазылы абидяйя 

чеврилдикъя илкин йазыйа алынмыш нцсхянин йени-йени вариантларда тябии 

ки, цзц кючцрцлцрдц. Ялйазма йазыдан-йазыйа кечдикъя дюврцн психо-

лоэийасыны вя аб-щавасыны гябул етди, юзэяликляр гисмян арадан галды-

рылды.  Ислам  айинляри,  эюрцш  вя  етигадлары  оьузнамя  мятнляриня  ялавя 

едилди. Чятин анда гящряманлар Мящяммяд пейьямбяр ялейщисяламын 

адына  салават  чевирди,  пейьямбяр  ялейщисяламы  хатырлады,  тямиз  суда 

дястямаз  алды,  намаз  гылды  вя  дюйцшдя  гцввяляр  нисбятини  юз  хейриня 

дяйишди. Бцтцн бу деталлар бюйцк мящарятля ялйазманын цзцнц кючц-

рян катибляр тяряфиндян мятня ялавя едилди. Орта ясрлярин башланьыъында 

оьузларын исламлашма просеси дя мятня ислам формулаларынын трансиля-

синя аз тясир эюстярмямишдир. Нящайят, Дрезден нцсхясини кючцрян ка-

тиб ялйазманы орта яср классик поезийа янянялярини табе етмяйя гисмян 

даща чох наил олду. Аллащ-Пейьямбяр−Щюкмдар цчлцйцнцн бцтювлцйц 

яслиндя орта яср епик янянясиня уйьун шякилдя дастанда якс олунмуш-

дур. Ялйазмалара ислам тясиринин трансиляси ещтимал ки, XII-XIII ясрляр-

дяки кючрцлмя просесиндя фяаллашмаьа башламышдыр. 

Лакин  намялум  сябябляря  эюря  о,  катибляр  тяряфиндян  тамам-

ланмамышдыр. Цчлцйцн Аллащ вя Пейьямбяр мягамларында Аллащ ети-

гады даща бцтювдцр. Бялкя дя бу еля илкин ялйазма мятнляриндян эял-

мя моделдир. Ялйазмада цчлцк етигад мягамына йцксялмиш Бюйцк 

Аллаща етигад юн планда верилмишдир. 

Дастанда тяк-тяк раст эялдийимиз Аллащ етигады ня гядяр цстцюр-

тцлц,  конкрет,  йыьъам,  мяъази  тяфяккцр  моделини  ифадя  едирся, бир  о 

гядяр эениш, там вя йеткин мяна чалары доьурур: 

Йуъалардан йуъасан 

Кимся билмяз неъясян 

Эюзял танры! 

Нечя ъащилляр сяни 

Эюйдя арар, 

 

Йердя истяр 



 

486


Сян хуб мюминляр кюнлцндясян 

Даим дуран ъяббар тянри. 

Баги галан сяттар тянри.

*

 



Аллащын  уъалыьы,  мякансызлыьы,  ябяди  сирр  сащиби  олмасы,  мюмцн 

инсанларын гялбиндя йашама щягигяти бурада тясдиглянир. Бу тясдигля-

мядя Бюйцк Аллаща сыьынма, ону дярк вя идрак етмя гялиби гялибля-

нир. Бюйцк Аллащ ешгинин тяряннцмц чаларында эюзял танрыйа ъошгун 

бир  мящяббятин  алтун  шюляси  бярг  вурур.  Бу  шюлянин  шяфягляри  бцтцн 

бойлара сяпялянир. 

Аллащ етигады дастанда эениш мяна вя мязмун чаларында ифадя 

олунур. Бурада язизлямя хитабы иля башланан Бюйцк Аллащын мязиййят 

мягамлары хатырланыр. Бюйцклцк, тянщалыг, позулмаз тяклик, ябядилик 

эюрцшляри ачыгланыр. Тяк Аллащ щягигятинин гябулу вя онун дяйярляри 

садаланыр,  дцшцнъяйя  тялгин  едилир.  Шяккляр  силинир,  инам  щюкмлянир, 

шцбщя, етигадсызлыг эюрцнмяляри вя анламлары йаддашдан позулур: 

Уъалардан уъасан 

Кимся билмяз неъясян, язиз танры! 

Анадан доьулмадын, сян атадан олмадын 

Щеч кимин малыны йемядин 

Кимсяйя эцъ етмядин. 

"Щяр йердя ящядсян, Аллащу сямядсян". 

Мятндя  цстцюртцлц  шякилдя  щарам-щалал,  зцлм-зор  мягамлары 

иряли чякилир. Яслиндя бу яхлаги кейфиййятлярин дастана дахил едилмяси 

тцркцн яски яхлаг нормалары ися чарпазлашыр. 

Бюйцк Аллаща сыьынмыш, онун тяклийини вя ябядилийини гябул етмиш улу 

яъдад  щямин  яхлаг  нормаларыны  Бюйцк  Аллащын  дярэащындан  яхз  ет-

мишдир. Бу ися камиллик зирвяси иди. Онун позулмазлыьы, ябядилийи, дцн-

йанын  ян  зяриф  мяхлуьу  олан  инсана  зор  етмянин  инкары  иди.  Тярифдя, 

ейни заманда, щяр бир заман вя мякан дахилиндя Аллащын ябядилийи вя 

тяклийи тясдиглянир. 

Бюйцк Аллащын сонракы тярифиндя онун ямялляри - Инсан ювладыны 

дцнйайа эятирмяси, Шейтаны лянятлямяси, юзцнц Аллащ елан едян Ням-

руд падышащын она ял галдырмасы иля баьлы миф щягигят модели ачыгла-

ныр: 

Адямя сян таъ гойдун, 



Шейтана лянят етдин 

                                                           

*

 КДГ-дан верилян ситатлар епосун 1988-ъи ил няшриндяндир. 



 

487


Бир эцнаща эюря гапындан говдун 

Нямруд эюйя ох атды, 

Гарны йарыг балыьы гаршыйа тутдун. 

Дастанда Аллащ мягамы там вя бцтювдцр. Мякансыз Аллащ бюйцк-

лцкдя бярабярсиздир. Ейни заманда ъисмани варлыг йох рущдур, рюйа-

дыр, хяйалдыр, кюлэядир. Яъдады, йараданын сяляфи вя хяляфи йохдур: 

Бюйцклцкдя щяддин йох 

Сянин бойун, гяддин йох. 

Йа бядянин, ъяддин йох!

*

 



Бюйцк Аллащ мягамы тязадлар вя зиддиййятляр мяъмуудур. Аллащ йа-

радан,  Аллащ  мящв  едяндир.  Аллащ  ъан  верян,  Аллащ  ъан  аландыр.  Бу 

мяъмууда али яхлаг йеня бюйцклцк, цлвиликдир. Бу цлвилик Бюйцк Алла-

щын  инсан  ювладыны  дцнйайа  эятирмясиля  башлайыр.  Мцвяггяти  вердийи 

Ъан-Рущ  яманятини  йенидян  гайтарыб  алмасы,  апардыьы  бу  яманяти 

эюйляря – Аллащын дярэащына йетирмяси иля тамамланыр. Инсанын дяйиш-

кян йашайыш мяканы, дцнйанын эялимли-эедимли олмасы мящз щямин ях-

лаги идейайа сюйкянир. Инсанын физики вцъудунун сон мяканы торпаг, 

рущи варлыьынын ябяди эцлзары ися Бюйцк Аллащын дярэащы щесаб олунур:  

Вурдуьуну улатмайан, улу танры! 

Басдыьыны билдирмяйян бялли танры! 

Апардыьыны эюйя йетирян язиз танры! 

Дядя  Горгуд  дцнйасы,  бу  иътимаи-сийаси  яхлагын  мяъмуу  чох 

язяли чаьлардан Гадир Аллащын бирлийини тясдиглямиш, онун бирлийиня сы-

ьынмагла  ябяди  сяадятя  говушмушду.  Бюйцк  Аллаща  сыьынма,  ону 

дярк вя идрак етмя, Бюйцк Аллащ ешгинин еъазкар тяряннцмцнцн бя-

дии тясдиги сонрадан еля щямин цлви щягигятя сюйкянян етигадлар силси-

лясини доьурур:  

Гадир танры сяни намярдя мющтаъ 

                    ейлямясин, ханым, щей! 

Аллащ верян умудун цзцлмясин! 

Аллащ-Аллащ димяйинъя ишляр олмаз! 

Гадир танры вермяйинъя яр байымаз! 

"Китаби-Дядя  Горгуд"дакы  ешг  цлви,  ябяди  вя  дцнйяви  ешгдир. 

Бу, бцтцн севэилярин севэисидир. Бюйцк Аллаща олан ешг ня гядяр язяли 

                                                           

*

 «Ата-анан йох» мянасында 



 

488


вя ябядидирся, бир о гядяр интящасыз вя сонсуздур. Бюйцк Аллащын Ин-

сана ешги дя ейниля беля щцдудсуздур. 

"Китаби-Дядя Горгуд"да Бюйцк Аллащын ады иля баьлы щягигятля-

ри тясдигляйян башга бир етигад ися ъан явязиня ъан вермядир. "Духа 

гоъа оьлы Дяли Домрул" бойунда эюрцрцк ки, бир эцн Духа гоъа оь-

лу Дяли Домрулун тикдирдийи кюрпцнцн йанында шивян гопур. Сору-

шур  ки,  бу  ня  шивяндир?  Дейирляр  ки,  бир  йахшы  иэидимиз  юлдц.  Дяли 

Домрул сорушур ки, иэидинизи ким юлдцрдц? Дейирляр, "валлащ бяй иэид, 

Аллащ-тааладан  буйруг  олду,  ал  ганадлы  Язрайыл  о  иэидин  ъаныны  ал-

ды". 


Бундан  чох  кюврялян  Дяли  Домрул  Аллащ-таалайа  дуа  едир  ки, 

Язраили онун эюзцня эюстярсин: "Савашайим, чякишяйим, дцришяйим, - 

йахшы  иэидин  ъанын  гуртарайым.  Бир  дяхи  йахшы  иэидин  ъанын  алмыйа". 

Бурада бир нечя мягамын цзяриндя дайанмалы олурсан. 



Биринъиси,  йахшы  иэидин  ъаны  Бюйцк  Аллащын  буйруьу  иля  алынмыш-

дыр. Лакин ъан алан Язрайыл щяля там сялащиййят сащиби дейилдир. Дяли 

Домрул онунла вурушуб, савашыб алдыьы ъаны эери гайтармаг истяйир. 

Еля щямян мягсядля дя дейир: 

"Йахшы иэидин ъанын гуртарайым". Демякбурада ъан физики вар-

лыгдыр. Ня гядяр ки, Язраил ону щяля алыб апармамышдыр, ня гядяр ки, 

щямин физики варлыг эюйляря - Аллащ дярэащына йетирилмямишдир, демяк 

ону эери гайтармаг мцмкцндцр. Лакин йахшы иэидин ъаны Бюйцк Алла-

щын буйруьу иля алындыьындан эери гайтарылмаздыр. Бурада яски етигад-

лардакы щягигят тясдиглянмядядир. Йяни Инсанын ъаны – физики варлыг ки-

ми инсанын бятниндя йашайыр. Бу щягигятляр Ъан гушу – Рущ феномени 

иля чарпазлашыр. Рущун мювъудлуьу щягигятини тясдигляйир. 

Дяли Домрулла Язраилин сонракы эюрцшляри бу мотивлярин деталла-

ры иля зянэиндир. 

Дяли Домрулла Язрайылын биринъи эюрцшцндя ики азман гцввя цз-

цзя  дайаныр.  Язрайыл  гяфил  эялир.  Ону  ня  гапычы  эюрцр,  ня  кешикчи. 

Чцнки  бу  эялиш  юзц  дя  Бюйцк  Аллащын  буйруьуйлайды.  Дяли  Домру-

лун сюзц щяггталайа хош эялмямишди. Бюйцк Аллащ Язрайылы эюндяр-

мишди ки, юз щейбятини Дяли Домрула эюстярсин. Одур ки, Дяли Дом-

рул Язрайылы эюряндя бянизи саралыр, эюзц эюрмцр, яли тутмур. Юзцня 

эяляндя  Язрайыла  щцъум  чякир.  Бурада  Язрайылын  йени  хцсусиййяти 

цзя чыхыр, о, эюйярчиня дюнцр, пянъярядян учуб эедир.  Бурада тязад-

лар цз-цзядир. Язрайыл яслиндя Дяли Домрулдан ещтийат едир. Онунла 

дюйцшя,  вуруша  эирмир.  Дяли  Домрулун  ъаныны  алмыр.  Чцнки  Бюйцк 

Аллащын  буйруьуну  алмамышдыр.  Еля  буна  эюря  дя  Язрайыл  бцтцн 

щейбятини,  зящмини  Дяли  Домрула  эюстярир.  Амма  бирдян-биря  аз-


 

489


ман  Домрулун  −  Язрайылы  танымайан  Домрулун  гылынъына  долаш-

маг да истямир. Мюъцзя баш верир. 

Язрайылын Эюйярчин ъилдиня дцшмяси дя Рущ щягигятини тамам-

лайан вя тясдигляйян йени атрибутдур. 

Дяли  Домрул  тясяввцрцндя  Язрайыл  дяркедилмяздир.  Ъаналан 

Мялакя кими Дяли Домрул йаддашы цчцн Язрайыл йенидир, гябул едил-

мяйяндир.  Язрайыла  бу  щягигят  мялум  олдуьу  цчцн  ъилдини  дяйишир, 

учуб эедир. Онун эялиши Дяли Домрулу йени щягигятлярдян яслиндя хя-

бярдар едир. 

Дяли  Домрулун  Язрайылла  икинъи  эюрцшц  Бюйцк  Аллащ  щягигяти-

нин йени чаларларыны ачыглайыр. Дяли Домрул Язрайыл йалваранда Яз-

раил дейир: "Мяря, дяли гават, мяня ня йалварасан. Аллащ-таалайа йал-

вар. Мяним ялимдя ня вар. Мян дяхи бир йумуш оьланыйам − деди. 

Дяли Домрул айдыр: "Йа кяс, ъан верян, ъан алан Аллащ-тааламыдыр? 

"Бяли, одур" −деди. Бундан сонра Дяли Домрул цзцнц Щяггин дяр-

эащына тутур: 

Мяним ъанымы алур олсан, сян алэил, 

Язрайыил алмаьа гомагыл!—дейир. 

Сюз Бюйцк Аллащын хошуна эялир. Ъан алманын сонракы тяфяррца-

тында буйруг йеня Мялакяйядир: "Дяли Домрул ъан йериня ъан бул-

сун,  Анун  ъаны  азад  олсун".  Щюкм  гятидир,  позулмаздыр.  Дяли 

Домрулдан  юз  ъаныны  ясирэяйян  ата  да,  ана  да  "дцнйа  ширин,  ъан 

язиз"  щягигятини  цстцн  тутурлар.  Дяли  Домрул  Язрайылдан  йенидян 

мющлят диляйиб видалашмаг цчцн ики ювладынын, анасынын – севэилисинин 

йанына эедир. Севэилиси язизляйя, охшайа юз ъаныны Дяли Домрулун ъа-

ны явязиня вермяйя разы олур. Тяки онун ики оьланъыьы башсыз галма-

сын. Севэилинин етирафы тямяннасыздыр, сямимидир: 

Ня дейирсян, ня ютцрсян, 

Эюз ачараг эюрдцйцм! 

Кюнцл вериб севдийим... 

...Гаршы йатан уъа даьлары, 

Сяндян сонра мян нейлярям? 

Йайлайарсам, эорум олсун 

...Сяндян сонра бир иэиди севиб-сечсям 

Яря эетсям.... 

Бир яждаща илан олуб, мяни чалсын 

О мцхяннят, етибарсыз атан-анан 

Ъан нядир ки, сяня гыйа билмямишляр 



 

490


Йер шащид олсун, эюй шащид олсун. 

Гцдрятли танры шащид олсун 

Мяним ъаным сянин ъанына гурбан олсун. 

Севэили дя Бюйцк Аллащ бирлийиня сыьынандыр, цлвидир, вяфалыдыр, еш-

ги ъандан язиз тутандыр, Аллащ ешгини уъа санандыр. Севэилинин бу хил-

гяти Бюйцк Аллаща бяйандыр.  

Язрайыл юткямдир, рящмсиздир, иърачыдыр. О, гадынын ъаныны алма-

ьа  эяляндя  Дяли  Домрул  севэилисиня  гыймыр,  йенидян  Бюйцк  Аллаща 

хитаб едир. Еля бу цчцнъц хитаб Дяли Домрул шяхсиййятинин гцтбляри-

ни,  щцдудларыны  ачыглайыр.  Дяли  Домрулун  цнц  Язрайыл  мягамында 

Бюйцк  Аллаща  чатырса,  демяк  о,  Язрайыл  феноменини  щяля  идрак  ет-

мяк  игтидарына  говушмайан  танрыдыр.  Танрылыьыны  итирмиш,  лакин  Бю-

йцк Аллащ бирлийиня инамы сарсылмамыш Дяли Домрул щяля танрылыгдан 

енмядя, Бюйцк Аллащ бирлийини танымададыр. Якс тягдирдя онун цнц 

щагга говуша, Бюйцк Аллаща йетишя билмязди. Еля бурадаъа ъан явя-

зиня ъан вермянин даща бир хцсусиййяти тясдиглянир. Физики варлыг ки-

ми о, даща язяли тясяввцрлярля, тяк Аллащ щягигятиня тапынма эюрцшля-

ри  иля  баьлы  тюрямиш  вя  мцяййян  мягамларда  Библийадакы  Инсанын 

Ъан гушу эюрцшляри иля ейниляшмишдир. 

"Китаби-Дядя  Горгуд"да  Тяк  Аллащ  етигады  тцркцн  еркян  дц-

шцнъясиндяки танрычылыг эюрцшляри иля бир чох мягамларда чарпазлашды-

ьындан бизим еранын илк ясрляриндя бу дцнйаэюрцшдя Тяк Аллаща сита-

йиш  юн  плана  чякилди.  Дастандакы  щадисяляр  дя  мящз  щямин  дюврцн 

тясяввцрляри иля чарпазлашмышдыр. Бир чох тядгигатчыларын "гядим мо-

тив щесаб етдийи Дяли Домрулун Язрайылла гаршылашмасы" ися ислам эю-

рцшлярини дярк етмякдя щяля аъиз олан етносун еркян дцшцнъяси олуб 

III‐V ясрлярдян язяля эетмир. 

"Китаби-Дядя  Горгуд"да  Мящяммяд  пейьямбяр  ялейщисяла-

мын  адына  да  бюйцк  мящяббят  вя  ещтирам  ъар  олур.  Онунла  баьлы 

тярифлярдя ислам хадимляри—Ябубякр, мярдляр шащы Яли, Кярбяла йо-

лунда шящид олан Щясян вя Щцсейн, сонунъу сяма китабы олан Гура-

нын бюйцклцйцня ещтирам якс олунур. Сюйлямя вя дуаларда бцтцн эц-

нащларын  "Ады  эюзял  Мящяммяд  Мустафанын  цзц  суйуна  баьышлан-

ма"сы ифадя едилир. 

Дастан мятниня диггят йетирился, Мящяммяд пейьямбяр ялейщи-

сяламын ады щяр бойун сонунда хатырланыр, бцтцн ишлядилян эцнащлар 

онун  цзцня  бахышланыр.  Буну  яслиндя  бойлары  исламлашдырмаг  мейли 

кими дя баша дцшмяк олар. Лакин ону да демяк лазымдыр ки, катибляр 

ялйазманын  цзцнц  кючцряркян  мятня  чох  ещтийатла  мцдахиля  етмиш-


 

491


ляр. Щадисялярин кяскин конфликт мягамларында йалныз "Пейьямбярин 

адыны  хатырлатмагла,  ислам  айинлярини  иъра  етмякля"  гящрямана  эцъ 

вермиш вя беляликля, мятнлярин йени йазысында исламын тяблиьиня ъящд 

эюстярмяйя чох инъя бир мящарятля тяшяббцс етмишляр. 

"Китаби-Дядя Горгуд"да ислам фялсяфи дцшцнъяси щадисялярин да-

хилиндя,  мащиййятиндя  дейил,  защири  яламятляриндядир.  Ислам  эюрцшляри 

Дядя  Горгуд  щадисясинин  нцвясиндян  ъар  олмур,  яксиня,  онун  эцъц 

бир сыра бойларда ютяри нцмайиш олунур, ислам "Дядя Горгуд" китабы 

васитясиля инъя шякилдя дцшцнъяйя тялгин едилир". Мящз абидянин цзцнц 

кючцрян катиблярин нцсхядян-нцсхяйя мятни исламлашдырмаг тяшяббцс-

ляри китабын цзяриня защири бир ислам юртцйцнцн салынмасына эятириб чы-

хармышдыр. Щямин юртцйц ещтийатла галдырыб баханда ися "Китаби-Дядя 

Горгуд"ун исламдан яввялки гаты охуъу эюзц гаршысында бярг вурур. 

Истяр той вя йас мярасимляриндя, адят-яняня вя етигадларда, ис-

тярся дя мяишят щяйатынын цмуми ъизэиляриндя оьузларын исламдан яв-

вялки  щяйаты  бурада  юзцнц  ачыг  шякилдя  эюстярир.  Бир  сыра  бойлардан 

эюрцнцр  ки,  оьузлар  щяля  бизим  еранын III-V ясрляриндян  башлайараг 

юзляриндя йцксяк етик-естетик дцшцнъяйя ясасланан аиля-яхлаг норма-

ларыны бяргярар етмишляр. 

"Китаби-Дядя Горгуд" мятниндя пейьямбяр ялейщисалам адына 

мящяббят вя ещтирам Бюйцк Аллащ мягамындан сонракы сыра дцзц-

мцндядир.  Сыра  дцзцмцнцн  цчцнъцсц - Щюкмдар  бюлэцсц  бошдур. 

Дядя Горгуд поетик системиндя Щюкмдар мягамы йохдур. Ня хан-

лар ханы Байандыр хан, ня Газан бяй, ня дя щансыса башга бир хаган 

(хан) щямин бошлуг мяканына йцксяля билмир. Сыра дцзцмцнцн цчцн-

ъц  бошлуьуну  долдуран  йалныз  Дядя  Горгуддур.  Дядя  Горгудун 

щямин бошлуьа йцксялмяси защирян классик епик шеримиз цчцн яняняви 

олан Аллащ - Пейьямбяр - Щюкмдар системи тяяссцраты йарадыр. Щяги-

гятян Дядя Горгудда танрылыг йарадыъылыьы тяяссцраты эцълцдцр. Дядя 

Горгудун бойларын габаьында сюйлядийи мцдрик кяламларында Тцр-

кцн  уьурлу-уьурсуз  талейиндян  хябяр  верилир.  Хаганлара  (ханлара) 

эялимли-эедимли  дцнйанын  хейрини,  шярини  бяйан  едир.  Дядя  Горгуд 

гардаш ганына сусамыш тцркц бирлийя, ямниййятя сясляйир. Дядя Гор-

гуд нечя бюйцк гящряманын адына сюй сюйляйир, бой бойлайыр. Лакин 

дастанын цчцнъц дцзцмцндя щюкмдар мягамы тамамланмыр. Дядя 

Горгуд  йалныз  Бюйцк  Аллащ  зийасында  шяхслянир.  Танрылыьа  уъалыр. 

Гаибанядян хябярляр верир. Ад гойур, бой бойлайыр, сюй сюйляйир. 

Дастанын яввялиндя Дядя Горгудун улу сюзляри Танры тапшырма-

сыдыр. Бу тапшырмалар тцркцн тарихи талейиндя тясдиглянян щягигятляр-

дир: 


 

492


Эцл-чичякли эюйъя чямян пайыза галмаз. 

Яъял вахты чатмайынъа кимся юлмяз. 

Гараваша дон эейдирсян дя гадын олмаз. 

Гары дцшмян дост олмаз. 

Кцл тяпяъик олмаз. 

Кющня памбыг без олмаз. 

Дядя  Горгуд  бцтцн  бу  тапшырмалары  юз  эяляъяк  хяляфляри  цчцн 

гойур. Бу щягигятляри инкар едянляр, йенидян онларын сынаьыны  сынаг-

ламалыдырлар. 

"Китаби-Дядя Горгуд"да мифик вя йарыммифик образларла йана-

шы, реал гящряман образлары да вардыр. Юзц дя бу типли гящряманлар 

яксяриййят тяшкил едир. Епосун цмуми панорамына диггят йетиряндя 

айдын олур ки, Дядя Горгуд щадисяси оьузун талейидир, щяйатыдыр, та-

рихи йашайышынын тязадлы, зиддиййятли бир дюврцдцр, юзц дя гисмян язяли 

дюврцдцр,  иъма  дювляти  йаратмаг,  ващид  гурумда  бирляшмяк,  сивил 

мядяниййятя  доьру  инкишаф  дюврцдцр.  Бу  дюврцн  мяишят  вя  яхлаг 

гайдалары, хаган мядяниййяти, гадын вя ана шяхсиййятиня мцнасибят, 

гябиля дювляти башчысына табелик дя бойларда юз бядии яксини тапмыш-

дыр. 

Архаик  тясяввцрлярля  зянэин  бойлардан  бири  "Дирся  хан  оьлу 



Буьаъ" бойудур. Бойун гящряманы Дирся хандыр. Епизодик эюрцнцш-

лярдя Буьаъ вя Ана Хатун бу образы яслиндя тамамлайыр, оьуз ха-

ганынын  бцтцн  эюрцнян  вя  эюрцнмяйян  ъящятляринин  ачыгланмасына 

кюмяк едир. 

Дирся хан гцдрятли вя гейрятли хагандыр. Онун юз юлкяси - сан-

ъаьы  вар.  Онун  вилайяти  дя  Байандыр  ханын  тайфа  бирлийи  тяркибиндя-

дир. Лакин Дирся хан юз санъаьынын тяряггисиня тяшяббцс етмядийи ки-

ми,  мяркязи  гябиля  дювляти  тяркибиндя  елинин  мющкямлянмясиня  дя  

чалышмыр. Эцнцнц овда, даьда-дярядя кечирир. Щятта гювмцн цмуми 

гайдаларына, Байандыр ханын башлыъа сярянъамларына да ямял етмир. 

Санъаьыны эенишляндирмир, няслини артырмыр, ювлад гайьысына галмыр. 

Еля буна эюря дя Байандыр ханын илдя бир дяфя кечирилян топлантысын-

да,  йахуд  гурултайында  мязяммятлянир.  Мязяммятин  сябябини  би-

ляндя мяълиси тярк едир. Бу эюстярир ки, Байандыр ханын иттифагы юзц яс-

линдя  формал  характер  дашыйыр.  Бу  хаган  идарячилийи  системи  о  гядяр 

дя  ъидди  идарячилик  системи  дейилдир.  Ейни  заманда,  Дирся  ханын  бу 

бирлийя табечилийи дя бир нюв кюнцллцдцр. Щадисялярин сонракы инкиша-

фында да бу щягигят тясдиглянир. 

Зиддиййят вя тязадлар Дирся хан санъаьынын юз ичярисиндя башла-


 

493


йыр. Нязир-нийаз йолу иля ялдя едилян ушаг иэидлик эюстярдикдян сонра 

она бяйлик верилир, тахт верилир. Бу ися Дирся хан санъаьында йени гаршы-

дурмалар доьурур. Буьаъа пахыллыг едянляр ата иля оьул арасында зид-

диййят  йарадыр.  Беляликля,  дцнйа  епосу  цчцн  яняняви  олан  аталар  − 

оьуллар сцжетинин ясасы мейдана чыхыр. Тябии ки, бу зиддиййятли сцжет щя-

мин  мязмунлу  сцжетлярин  ян  архаикидир.  Сонралар  дцнйа  епосунда 

эюрдцйцмцз аталар-оьулларын бялкя дя башланьыъы, йахуд еркян вариан-

тыйды. 


Атанын оху иля охланан Буьаъ сонрадан Дирся ханы дцшмян ялин-

дян хилас едир. Бурада Дирся хан хатунунун ата иля ювлад арасындакы 

барышдырыъы мювгейи башлыъа рол ойнайыр. Бойда гящряманлыг епизодла-

ры Дирся хандан даща чох Буьаъла баьланыр. Буьаъ дюйцш мейданын-

да даща чох эюрцнцр. Дирся ханы дцшмян ялиндян Буьаъ гылынъ эцъцня 

алыр. Дирся хан сабит характерли адам дейил, садялювщдцр, гярарыны тез 

дяйишяндир,  асанлыгла  мювгейини  ялдян  веряндир.  Бунунла  беля,  Дирся 

ханда дцшмяни ващимяйя салан хаган зящми, шющрятли ъянэавяр заби-

тяси вардыр. 

Дастанда бир силсиля ъаван гящряманлар нясли вар. Онлар ичярисин-

дя  Буьаъ,  Уруз,  Басат  яслиндя  оьузун  эяляъяк  сяркярдяляридир.  Ян 

ганлы дюйцшлярдя онлар оьузлары чятинликлярдян хилас едир, шющрятли оьуз 

хаганларыны  дустаглыгдан  гуртарыр,  фялакятлярин  гаршысыны  алырлар.  Бу 

гящряманларын доьулмасы, бюйцмяси, ъянэавярлик сирляриня йийялянмя-

си охуъунун эюзц гаршысында баш верир. Охуъу бу гящряманларын щя-

йат  йолуну  изляйя  билир.  Онларын  ряшадятлярля  долу  щяйаты  тцркцн 

ъянэавярлик тарихиня лайигли нцмунядир. Лакин тяяссцф ки, бунларын ара-

сында  бирлик  йохдур.  Дахили  чякишмя,  парчаланма  вя  нифаглар  яслиндя 

онларын  бирляшмясиня  мане  олур.  Ич  Оьузда  Аруз - Газан  гаршыдур-

масы нятиъя етибариля Басат кими йенилмяз бир гящряманы Газан бяй -

Байандыр хан бирлийиндян гопарыр. 

Дастанда  Бамсы  Бейряк  йадда  галан  оьуз  гящряманыдыр.  О, 

цзц нигабда эязян шющрятли дюрд оьуз иэидиндян биридир. Лакин дас-

танда Бейряйин дюйцш ряшадятляриндян даща чох онун эянълик илляри, 

севэи дуйьулары, дустаглыг щяйаты эюстярилир. Бязи мягамларда идализя 

едилян, щятта Газан бяйин силащдашы щесаб едилян Бамсы Бейряк дцш-

мян галасындан тякур гызынын кюмяйи иля хилас олдуьу кими, Аруз го-

ъа гаршысында да тярксилащ олмуш мязлум оьуз гящряманы тяяссцраты 

йарадыр.  О,  юлцмц  чох  асанлыгла,  щеч  бир  мцгавимятсиз  гябул  едир. 

Амма  бцтцн  бунлара  бахмайараг,  Бамсы  Бейряк  епосда  йцксяк 

тяяссцрат йарадан оьуз ъянэавяри кими йадда галыр. Юлцмц иля яслин-

дя Ич Оьуз дахилиндяки зиддиййятляри ачыглайыр. Газан бяйя Аруздан 



 

494


онун  ганыны  алмасыны  вясиййят  етмякля  Оьузун  тайфа  дювлятчилийи 

мянафейиня хидмят едир, гяфил гийамын гаршысыны алыр. Газана дахилдя 

баш верян чякишмяляри тайфанын цмуми мянафейи наминя арадан гал-

дырмаьа имкан верир. 

Дастана дахил олан оьузнамялярин бир гисми дцнйа епосу цчцн 

яняняви  олан  гыз  архасынъа  эетмяк,  гыз  уьрунда  вурушмаг,  гыз  цс-

тцндя дустаг олмаг кими архаик сцжетляри ящатя едир.  

Лакин  онларын  щеч  бири  гящряманлыг  яняняси  гялибиндян  кянара 

чыхмыр. Мящяббят сцжетляринин айры-айры яламятляри бурада юзцнц эюс-

тярся дя онларын щеч бири севэи-мящяббят хяттиня чеврилмир. Щадисяляр 

гящряманын гыз архасынъа эетмя дцнйяви сцжети тялябляри гялбиндя га-

лыр. "Ганлы гоъа оьлу Гантуралы" бойунда эюрдцйцмцз гящряманын 

шяртля  яря  верилян  гызы  алмаг  цчцн  эюстярдийи  щцняр  севэи  дуйьулары 

ясасында йох, гящряманлыг ряшадяти иля щялл едилир. Тяпяэюз сцжетинин 

бир  сыра  рявайятляриндя  дя  Басатын  Тяпяэюзц  юлдцрмяси  гыз  цстцндя 

баш верир. Бейряйин эялин отаьынын даьыдылыб дцшмян елиня ясир апарыл-

масы да Банучичяйин цстцндя баш верир.  

Дустаглыг щяйаты ися еркян чаьларда оьузлар арасында дустагна-

мя  вя  йа  газаматнамя  яняняси  иля  баьлы  йаранан  оьузнамялярин 

мювъуд олдуьу, орта ясрлярдя ися онларын эениш йайылдыьыны эюстярир. 

Дастандакы  "Бякил  оьлу  Имранын  бойуну  бяйан  едяр", "Ушун 

гоъа  оьлу  Сяэряэин  бойуня  бяйан  едяр"  кими  бойларда  да  мящз 

оьуз  гящряманларынын  дустаглыг  щяйатындан,  онларын  дустаглыгдан 

йахын  адамлары  тяряфиндян  азад  едилмясиндян  бящс  едилир.  Бцтцн 

бунлар ися яски оьуз мцщити цчцн сяъиййяви щяйат иди. Бу щадисялярин 

тясвири,  оьуз  ряшадятляринин  рянэарянэлийи  архасында  яъдадларымызын 

щяйат  тярзи,  вятян  вя  торпаг  уьрундакы  гящряманлыглары  юзцнц  якс 

етдирир.  Бу  оьуз  дастанларында,  ейни  заманда,  оьузларын  йцксяк 

етик-естетик дцнйаэюрцшц, бяшяри дуйьулары, инсанпярвярлийи, гятиййят 

вя язми, дюйцш вя щярб гайдалары, шяря гаршы мцбаризяси юзцнц эюс-

тярмякдядир.  

"Китаби-Дядя  Горгуд"да  иштиракчылар  ичярисиндя  мянфи  образлар  да 

вардыр. Яслиндя онларын мянфилийи шяртидир. Чцнки онлар оьуза дцшмян 

олдуьуна эюря дастанда мянфи образ кими нязяря чарпыр. Онлар залым, 

амансыздырлар. Оьуз елиня гаршы щяр ъцр рийакарлыг едян кафир адланды-

рылан щямин дцшмянляр оьузларын гоншуларыдыр, бялкя дя еля тцрк гар-

дашларыдыр. 

Дастанда  Эцръцстан  ели,  Абхаз  ели  сярщядляриндя  йашайан  бу 

гоншуларын дини айрыдыр. Айры-айры бойлардан эюрцндцйц кими, онлар 

бцтпярястдирляр. Бир сыра бойларда оьуз ели иэидляринин албанлыьына иша-



 

495


ря едился дя, бу, сцжетдя тяфяррцаты иля ачыгланмыр. Лакин оьуз иэидляри-

нин  гоншулары  иля  дин  айрылыьына  шцбщя  йохдур.  Беля  бир  ещтимал  да 

иряли сцрцлцр ки, оьузларын дцшмянляри исламы гябул етмяйян тцрксой-

лулардыр. Лакин тцркляр ичярисиндя исламын гябулунун гисмян сонралар 

баш  вердийини  нязяря  алсаг,  демяк  щямин  фикир  дя  инандырыъы  эюрцн-

мцр.  Оьузнамялярдя  эюрдцйцмцз  гаршыдурмаларын  бцтпярястлярля 

христианлыьы гябул едян оьузлар арасында баш вердийи ещтималы мейда-

на чыхыр. 

Христианлыьы гябул едян оьузларын ися албан мяншяли олмалары ба-

рядя мцшащидяляр кифайят гядярдир. Дастанын юзцндя дя Газанын ал-

бан  олмасына  ишаряляр  олдуьу  кими, мцхтялиф  бойларда  албан  мядя-

ниййяти елементляри диггятдян йайынмыр.  

Оьуза  гаршы  йюнялян  дцшмян  гцввянин  башында  ясасян  Шюклц 

Мялик дайаныр. Мцхтялиф бойларда оьуз гящряманлары онунла ганлы 

дюйцшляр кечирир. Еви йаьмаланан Газана Шюклц Мялик гаты дцшмян-

дир.  Лакин  Газанын  сяркярдялик  мящаряти  нятиъясиндя  Шюклц  Мялик 

давам эятиря билмир. Дастанда бир нечя дяфя гаршы-гаршыйа эялян бу 

гошун  башчылары  аьыр  дюйцшляр  кечирирляр.  Газан  щямин  дюйцшлярдя 

Шюклц Мялийя физики вя мяняви гялябя чалыр. 

Оьуза гаршы вурушан дцшмян тякурлары да вардыр. Бир сыра щал-

ларда ялляриня фцрсят дцшяндя онлар да оьуз иэидляриня гаршы вурушур, 

онлары дустаг едир, иллярля галаларда, зинданларда сахлайырлар. Лакин 

сон  мягамда  оьуз  елинин  иэидляри  юз  доьмаларынын  далынъа  эялиб, 

ганлы дюйцшляр васитясиля онлары дустаглыгдан хилас едирляр. 

"Китаби-Дядя Горгуд"да дахили чякишмялярин фювгцня йцксялян 

дахили дцшмян дя вардыр. Ич оьузун башлыъа дахили дцшмянляри Газа-

нын дайысы Аруз гоъанын ятрафында бирляшмишдир. Аруз гоъа да шющрят-

ли сяркярдядир. Узун мцддят тайфа дювлятинин чичяклянмясиня чалышыб, 

ганлы дюйцшлярдя Газанын йахын кюмякчиси олмушдур. Бир эцн Газан 

юз евинин варидатыны таладаркян Аруз гоъаны бу шянлийя дявят етмир. 

Яслиндя  бунунла  Газан  Аруз  гоъайа  етимадсызлыг  эюстярир.  Аруз 

гоъа  да  тайфа  дювляти  дахилиндяки  чякишмяляри  кяскинляшдирмяк, Га-

зана тязйиг эюстярмяк цчцн бундан истифадя едир. Аруз гоъанын ща-

кимиййят ещтирасы гызышыр. О, Газаны девирмяк, Байандыр ханын тайфа 

дювлятини парчаламаг цчцн яввялъя Бамсы Бейряйи арадан эютцрмяк 

истяйир вя бу истяйиня дя наил олур. Амма Газан вя онун дюйцшчцляри 

Бамсы Бейряйин гисасыны йердя гоймур, Аруз гоъайа мяркязи дювля-

тя  гаршы  гийам  галдырмаьа  маъал  вермирляр.  Бюйцк  гцввя  иля  онун 

цзяриня  эялиб  Арузу  мяьлуб  едирляр. Аруз  гоъанын  мящв  олмасы  иля 

дахили чякишмяляря защирян сон гойулур. Оьуз бяйляри Газанла бары-



 

496


шырлар. 

Бцтцн бу чякишмяляр оьузларын зиддиййятли, кешмякешли тарихинин 

бир парчасыдыр. Гардаш гырьынлары, ганлы дюйцшляр, торпаг вя вятян уь-

рунда мцбаризяляр, тцркцн тарихи бирлийя вя йцксялишя доьру инкишафы-

нын унудулмайан сящифяляридир. 

"Китаби-Дядя Горгуд" оьузларын мцщцм мяняви-яхлаги дяйяр-

лярля  зянэин  дцшцнъясинин  Ана  китабыдыр.  Бурада  естетик-яхлаги  дяр-

кетмянин ян йеткин мягамлары юзцнц якс етдирмишдир: инсан азадлыьы, 

бу  азадлыьа  тяминат  верян  ъямиййят,  щямин  ъямиййятин  ганунлары, 

бу ганунлары йарадан, она ямял едян вя кешийиндя дайанан инсан-

лар. Бу инсанлар мцхтялиф мяншяли, пешяли вя зцмрялидир. Онларын сыра-

сында  Хаган  да,  дюйцшчцдя,  кешикчи  дя,  гараваш  да,  мцдрик  ел  аь-

саггалы да, дцшмян тякурунун гызы да вар. Бцтцн бунлар цмумилик-

дя оьуз ъямиййятини тямсил едирляр.  

Дцнйа халгларынын бир сыра бюйцк епосларында олдуьу кими, бу-

рада  да  ъямиййяти  тямсил  едян  образлар  ичярисиндя  гадынлар  мцщцм 

йер тутур. Гадынын ъямиййятдяки мювгейи бцтцнлцкля, эениш юлчцлярдя 

ачыгланыр. Дастанда гадынын мцхтялиф типляри сяъиййяляндирилир, онлара 

гиймят верилир. Щямин гадынлар ичярисиндя евин дайаьы оланлар тягдир 

олунур,  евя,  аиляйя  баьланмайанлара  да  мцнасибят  билдирилир: "Га-

дынлар дюрд дцрлцдц: бириси солдыран сойдыр, бириси толдыран тойдыр, би-

риси  евин  дайаьыдыр,  бириси  неъя  сюйлярсян  байаьыдыр".  Ейни  заманда 

оьуз ъямиййяти Гысыръа Йенэялярдян, Боьазъа Фатмалардан да хали 

дейилдир. Бунлар ъямиййятин реаллыгларыдыр. Еля бу реаллыглар фонунда 

мяняви  дяйярлярин  мяъмуу  олан  Ана  хатун,  Бурла  хатун,  Банучи-

чяк, Бурла хатуну дцшмян мякриндян горумаг цчцн юз щяйатларыны 

тящлцкядя гойан гараваш гызлар да вар... 

Дастанын  илк  бойунда  эюрдцйцмцз  Дирся  хан  хатуну  гадын 

ананын ян йцксяк дяйярлярини юзцндя якс етдирир. Ана хатун хан гызы-

дыр. Илк бахышда о, садялювщ, сакит характерлидир.  Дирся хан хатуну 

гадынлыьа яря, аиляйя, ювлада сядагят мцъяссямясидир. Юз севэилисин-

дян башга онун цчцн айры бир дцнйа йохдур. Дирся хана хитабында 

онун шяхсиййят бцтювлцйц бцтцн чаларларында ачылыр: 

Бяри эялэил, башым бяхти, евим тяхти! 

Хан бабамын эюйэиси! 

Гадын анамын севэиси! 

Атам-анам вердиэи. 

Эюз ачыбан эюрдиэим, 

Кюнцл вериб севдиэим, а Дирся хан! 


 

497


Дирся хан хатуну ханына ювладсызлыьынын сябяблярини, гябащятля-

рини  еля  сямими  бир  дилля  баша  салыр  ки,  Дирся  ханын  онун  гаршысында 

итаят етмякдян башга чаряси галмыр.  

Дирся  ханын  икинъи  гябащятинин  ислащедиъиси  дя  йеня  онун  хату-

нудур. Эцнащсыз оьлуну овда охлайан ата иля оьлу арасындакы гаршы-

дурманын хошбяхт сонлуьунун сябябкары йеня Ана хатундур. Онун 

мцдриклийи, яр, торпаг, ювлад мящяббяти Хаганы ювлад гатили олмаг-

дан  хилас  едир.  Мяняви  тярбийячи  кими  о,  щям  дя  ъянэавяр  гадын, 

оьуз елиня лайиг ана, вятяндашдыр. 

Дирся хан хатунунун ъянэавярлийи айры-айры деталларда якс олун-

дуьундан сцжетдя бцтюв шякилдя эюрцня билмир. Йалныз бир мягамда 

- оьлунун архасынъа эедяркян онун ъянэавяр характери юзцнц айдын 

эюстярир. Дирся хандан оьлуну сорушуб ъаваб алмайанда: "Дирся ха-

нын хатуну гайытды, эери дюндц. 

Гатланмады,  гырх  инъя  гызы  бойуна  алды.  Бядяви  ата  миниб  оь-

ланъуьун истяйц эетди. Гышда-йазда гары-бузу яримяйян Газлыг даьы-

на эялди, чыхды. Алачыгдан уъа йерляря гачыб чыхды". 

Бундан  сонракы  бир  сыра  мягамларда  Дирся  хан  хатуны  гылынъ 

гящряманлыгларындан  фювгяладя  иэидликляр  эюстярся  дя  бунлар  аиля-

мяишят  чярчивясиндян  кянара  чыхмыр.  Гадын  ананын  ювлад,  яр,  аиля, 

гювм,  ханлыг  вя  хаганлыг  яхлагына  сюйкянян  дцшцнъя  щцдудуну 

ящатя едир. Ейни щал Банучичяк, Бурла хатун, она садиг гаравашлар, 

эялинляр, Бейряйин баъыларынын шяхсиндя дя мцшащидя едилир. Бу гадын 

образларынын щяр бири оьуз гювмцнцн етик, естетик дцшцнъясинин дашы-

йыъыларыдыр.  

Банучичяк бязян ох атса да, ат чапса да, дейиклиси иля эцляшя чых-

са  да  бцтцн  бунлар  милли  дцшцнъянин  еркян  мяишят  гайдалары – гыз- 

эюрмя,  гызсечмя,  гызы  (оьланы)  сынама  иля  баьлыдыр.  Оьуз  епосунда 

тякраредилмяз  эюзяллийя  мяхсус  Банучичяк  оьуз  гювмцнцн  йцксяк 

етик-естетик идеалларыны юзцндя якс етдирир. Ислам эюрцшляри Банучичяйя 

йаддыр.  О,  бу  гайдалардан  яввялки  дюврцн  йетирмясидир.  Щаггдан 

Бейряйя  эюндярилян  гисмятдир.  Ушаглыгдан  бешиккяртмядир.  Амма 

юз бешиккяртмясини эюряндя ону таныйа билмир. Бейряйи сынаьа чякир. 

Бешиккяртмяляр дюйцш мейданында севиширляр. Бундан сонракы бцтцн 

щадисялярдя Банучичяк юз севэисиня сядагятля сцжетин мяркязиндя да-

йаныр. Банучичяк ня гядяр нишанлы дейилди ат чапан, ох атан ъянэавяр 

гыз иди. Нишанландыгдан сонра бу кейфиййятлярини итирир. Сядагят рям-

зиня  чеврилир,  Оьуз  елинин  гайда-ганунларына  табе  олур,  яслиндя  бир 

гядяр  мцтиляшир.  Щятта  дцшмян  тякуру  Бейряйин  эярдяйини  даьыдан-

да, йахуд Йалынчыоьлу Бейряйин юлцм хябярини эятиряндя Банучичяк 



 

498


буну  сойугганлыгла  гаршылайыр,  гылынъ  чякиб  щягигяти  юйрянмяйя  тя-

шяббцс  эюстяря  билмир.  Ярябзянэи  Шащисмайылла  евляндикдян  сонра 

ъянэавярлийи йеря гойдуьу кими, Банучичяк дя Бейряйя нишанланан-

дан сонра ъянэавяр хилгятиндян узаглашыр. Тябии ки, бунун етнопси-

холожи кюкляри варды. Бу кюкляр оьуз ъямиййятинин чох дярин гатлары-

на эедиб чыхыр. Банучичяк исламдан яввялки оьуз ъямиййятиндя гады-

нын щцгугларыны якс етдирмякля йанашы, ейни заманда, онун тязядла-

рыны да юзцндя ъямляшдирмишдир. Дастандакы Гысыръа Йенэя, Боьазъа 

Фатма сурятляри дя оьуз ъямиййятинин тязад вя зиддиййятлярини якс ет-

дирмяк бахымындан мараг доьурур. Бу кими тязадлы образлар оьуз-

ларын аиля, ниэащ, йашайыш гайдаларынын модерн гялиблярдян ибарят ол-

дуьуну эюстярир. 

Гящряманлар  юлцм  айаьында  севэилиляриня  тяк  галмамаьы,  яря 

эетмяйи тювсийя едирляр. Дастандакы бцтцн бу эюрцшляр оьузларын тай-

фадахили гайдаларыдыр. Бунларын бир чоху тарихян йараныб-сюкцлцб, йе-

нидян формалашыб вя оьузун ган йаддашына еркян чаьлардан щаким 

кясилмишдир.  Газан  бяйин  дцшмян  тякурундан  дюйцшдян  габаг  юз 

анасыны истямяси: "Гарыъыг анам эятириб дурурсан, мяря кафяр, саваш-

мадын, урушмадын гайыдайым - эерц дюняйим, эедяйим, бяллц билэил" 

истяйи дя ейни етик идеала сюйкянир. Бу силсиля гадын образларынын щеч 

бири ъянэавярлик зирвясиня йцксяля билмир. Лакин онлар яхлаг вя мяи-

шят бцтювлцйцндя дастанын цмуми гящряманлыг сиглятиня язямят ве-

рир, оьуз гювмцнцн мяняви-яхлаги камиллийини тамамлайырлар. 

Дастанчылыг  яняняси  бахымындан  башга  бир  ъящят  дя  бурада  диггяти 

ъялб  едир.  Гадын  образларынын  иштирак  етдийи  щеч  бир  щадися  мцстягил 

мящяббят  сцжетиня  чевриля  билмир.  Щятта  севэи-мящяббят  хяттинин  гис-

мян  фяал  эюрцндцйц  Бамсы  Бейряк  тяфяррцаты  сырф  гящряманлыг  сцжети 

олараг  галыр.  Банучичяйин  севэи  хятти,  онун  Бейрякля  ох  атмасы,  ат 

чапмасы,  бойдакы  той  мярасими  шянликляри  Бейряк  ъянэавярлийинин 

мцхтялиф гцтблярини танытмагдан башга бир шей дейилдир. Бу типли щади-

сялярдя мящяббят маъярасы ахтармаг, йахуд ону ашиганя дастанлары-

мызын  илкин  нцмуняси  щесаб  етмяк  дя  тябии  ки,  инандырыъы  эюрцня  бил-

мяз.  

Еляъя дя Бурла хатунун Газана етимады, онун адыны ян чятин ан-



да беля уъа тутмасы севэи сцжети ящвалы доьурмур. Бу онларын аиля-ни-

эащ ганунларынын тялябляриндян иряли эялир. Оьуз ъямиййятиндя ананын-

гадынын функсийаларыны ящатя едир.  

Ъямиййятдя тярбийячи ролунда чыхыш едян Бурла хатун бцтцн елин 

мяняви  анасыдыр.  Гящряманлыг  епосунда  онун  Ниэар,  Щяъяр  кими 

хяляфляри вар. Бурла хатун юз яриня вяфалы олмагла йанашы, елиня, гюв-



 

499


мцня вяфалыдыр. Ислам эюрцшляриндян узаг олан бу гадынын образында 

оьуз ъямиййятиндя ананын цмуми бядии ъизэиляри юз яксини тапмышдыр. 

"Китаби-Дядя  Горгуд"  дастанында  даща  бир  гадын  образы  да 

вар: дцшмян тякурун гызы сары донлу Селъан хатун. Бу образа йалныз 

бир бойда – "Ганлы гоъа оьлу Гантуралы бойыны бяйан едяр, ханым, 

щейдя раст эялинир. Дастанын диэяр бцтцн бойларындан фяргли олараг, 

бурада  гящряманларын  сцжет  хяттиндяки  функсийасы  вя  цмумиликдя 

бойун  композисийасы  башгаларындан  хейли  фярглидир.  Щадисялярин 

мяркязиндя ня дцшмянлярин оьузлар цзяриня щцъуму, ня дя оьузла-

рын  щансыса  дцшмян  цзяриня  йцрцшц  дайанмыр.  Сцжет  даща  язяли  вя 

дцнйяви ящвалат цзяриндя гурулур. Гящряманын гыз сорагламасы, гыз 

архасынъа эетмяси, даща гядим халгларын сцжетляриндя эюрдцйцмцз—

гызы алмаг цчцн вящши щейванларла вурушу, галиб эялмяси, ону узаг 

йердян  юз  елиня  апармасы,  йолда  араларына  нифаг  дцшмяси,  нящайят 

севэилилярин дюйцш мейданында барышмасы вя ата евиня эялмяси бойун 

башлыъа сцжет хяттини тяшкил едир. Бязян бу бойу да оьуз епосундакы 

той мярасими, йахуд гящряманлыг дастаны ичярисиндя мящяббят сцжети 

кими дя тягдим едирляр. Амма щягигят белядир ки, бойда Гантуралы-

нын тойуну, мящяббят маъяраларыны йох, Селъан хатуну алыб эятирмя-

сини эюрцрцк. 

Мярщум профессор М.Щ.Тящмасиб мящяббят дастанларынын эе-

незисиндян  бящс  едяркян  йазырды  ки, "гыз  далынъа  эетмяк,  эютцрцб 

гачмаг, вурушуб алмаг, йахуд гойулмуш шяртляри йериня йетириб эю-

тцрцб  эялмяк  гящряманлыг  дастанларында  да  вардыр.  Лакин  бунлар 

бир-бириндян чох фярглидир... 

Гящряманлыг  дастанларында...  бизим  анладыьымыз  мянада  дцн-

йяви мящяббят йохдур. Бу дастанларда "гыз эятирмяк", "гыз алмаг", 

"евлянмяк" вардыр. Бу ися щяля мящяббят дейилдир". 

Гантуралы ня Селъан хатуну эюрмцшдц, ня дя она буталанмышды. 

Селъан  хатун  йенийетмя  бир  эюзял  иди.  Трабзон  тякурунун  гызыйды. 

"Атдыьы  ох  йеря  дцшмязди",  ъянэавяр  иди,  эюзял-эюйчяк  иди.  Амма 

Тякур  шярт  гоймушду  ки,  щяр  кяс  онун  цч  щейваныны  басса,  гызыны 

она веряъякди. Аьыр шярт иди. Тякур елчи эялиб дюйцшдя мяьлуб оланла-

рын башыны кясиб бцръя кечирирди. Артыг бцръя 32 баш кечирилмишди.  

Селъан  хатун 32 эянъин  мяняви-психоложи  вя  физики  изтирабларыны 

юз кюшкцндя отуруб мцшащидя етмишди. Эюрцндцйц кими, Селъан ха-

тун  гязяб  вя  нифрят  елядийи  бу  мцщитдян  йаха  гуртармаг  цмиди  иля 

йашайырды. О, йенилмяз, щейванлара галиб эялян гящряман ахтарышын-

да  иди.  Лакин  Селъан  хатун  бу  ахтарышы  гялбинин  чох  дяринликляриндя 

эизлямишди. 



 

500


Атасынын сораьындан сонра Гантуралынын психоложи эярэинлийи арт-

мышды. О, щяля Сялъан хатуну танымаздан габаг атасына "еля гыз ал-

маг  истядийини  билдирмишди  ки; "...мян йеримдян  турмадын  ол  турмыш 

ола!  Мян  гараъуг  атымы  бинмядин  ол  бинмиш  ола!  Мян  ганлы  кафяр 

елиня вармадын ол вармыш, мана баш эятирмцш ола". 

Ганлы гоъа ися илк яввял Гантуралыйа лаь едиб: "Оьул, сян гыз ис-

тямязмишсян, бир ъыласун бащадур истяйирмишсян, онун аргасында йе-

йясян-ичясян, хош кечясян!" - демишди. Вя бундан сонра мараглыдыр; 

бир чох дцнйа епосларында раст эялдийимиз гыз сечмянин, гыз архасын-

ъа эетмянин щеч бир вариантында тясадцф олунмайан мотивля бойда 

растлашырыг. Оьул эедиб юзцня гыз сечя билмир, ата оьул цчцн гыз ахтар-

маьа  эедир  вя  оьлунун  ахтардыьы  гыза  раст  эялир.  Амма  ону  алмаг 

цчцн  щцняр  эюстярмяк  (курсив  бизимдир  -  А.Н.)  эяряк  иди.  Дастанын 

бу  бойунда  атанын  оьлу  цчцн  гыз  сечмяси  даща  язяли  тясяввцрлярля 

баьлыдыр. Хцсусян Ганлы Гоъа дейяндя ки:  

"Варайым, оьлума тоьру хябяр веряйим, щцняри варса эялсцн ал-

сун, йохса евдяки гыза разы олсун", (курсив бизимдир - А.Н.) демяси 

тайфа ичярисиндя щяля аилядахили кябин нормаларынын да там сюкцлмя-

дийини эюстярир. "Евдяки гыз"дан ися Гантуралы имтина етмишди. Йени-

дян она гайытмаг - оьузда рцсвайчылыг демяк иди. Щцняр ися олумла 

юлцмцн арасында иди. 

Гантуралы ирялийя эедир, щцняря сюйкянир. Щцняря доьру ирялиляйиш 

ися  оьузун  язяли  етик-естетик  дцшцнъяси,  щяйат  вя  мцбаризя  амалы  иля 

баьлы иди. Гантуралы мящз бу йолу сечир. 

Дцшмян Тякурун юлкясиня эялир. Селъан хатуну эюрмязя-билмя-

зя мятлябини Тякура ачыр. Тякур Гантуралынын щейванларла дюйцшцнц 

тяшкил едир. Гантуралынын эяляъяк гялябясиня кюмяк едян, она мянян 

дайаг  олан  гырх  йолдашы  вар.  Амма  онлар  йалныз  узагда  дайаныб 

Гантуралыны гялябяйя рущландыра билирляр. Дцшмян ися чохдур. 

Гантуралы  дцшмян  ящатясиндядир.  Ян  тящлцкялиси  ися  Тякурун 

гардашы оьлудур. Щадисялярдян айдын эюрцнцр ки, Сары донлу Селъан 

хатунун шяртя гойулуб яря верилмяси ойуну юзц дя Тякурун гардашы 

оьлунун Селъан хатуна бир говушма йолудур - галиб тапылмайанда 

гардашоьлу габаьа чыхаъагды. Селъан хатунун бу эюз аьрыдан фаъия-

ляр  ичярисиндя  сюнмяз  цмиди,  инамы  да  йох  дейилдир.  Еля  Гантуралы 

мейдана  чыханда  Селъан  хатун  она  бир  анда  вурулду,  йанындакы 

гызлара деди: "Щяг тяала атамын кюнлцня рящмят еляся, кябин кясцб 

мяни ол йиэидя верся. Бунун кими йиэит щейф ола ки, ъанвярляр ялиндя 

щялак  ола!"  Бу,  Селъан  хатунун  Гантуралыйа  илк  севэили  мцнасибяти 

олдуьу кими, Аллащ-таалайа да илк хитабы иди. Бу хитабла Селъан хатун 



 

501


Гантуралыйа  илк  уьуруну  дилямишди.  Еля  мящз  бу  дилякдян  сонра 

Гантуралыйа фювгяладя эцъ эялир.  

Щейванлара  бир-бир  галиб  эялян  Гантуралы  гаршысында  истяр  Тя-

кур, истярся дя онун мянфур гардашы оьлу сусур. Сонрадан юзляриня 

эяляндя  пешиман  олуб  Селъан  хатуну  эери  гайтармаг  цчцн  гошун 

эюндяриб  дюйцш  башласалар  да,  гялябя  мягамында  динмяз-сюйлямяз 

Селъан хатуну эятириб Гантуралыйа верирляр. Дцнйа епосунда олдуьу 

кими,  бурада  да  щейванларла  дюйцшдя  галиб  гящряман  гаршысындакы 

бцтцн манеяляр арадан галхыр. Б.Н.Путиловун йаздыьы кими, "бу да-

ща язяли тясяввцрлярля баьлы сцжетин ачыгланмасы тякъя бир гящряманын 

дейил, бу гящряманы йетирян гювмцн, мцщитин гялябяси иди. Гыз эятир-

мя  иля  башлайан  гящряманлыг  сцжети гисмян  сонралар  тцрк  епосунда 

башга  бащадырлыг  елементляри  иля  ъилаланмаьа  башламышдыр (27, 5-7). 

Тцрк  халглары  епосунда  илк  гялябядян  сонра  йухуйа  эетмяйя,  ла-

гейдлик, ещтийатсызлыг, мяълис гурма, аты итирмя, силащы оьурлатма вя 

с.  кими  уьурсузлуглара  дцчар  олмайа  да  тясадцф  олунур.  Гантуралы 

да беля зиддиййятлярдян азад дейил. Тякяббцр вя лагейдлик, мяням-

лик Гантуралыны да бялайа салыр. Сары донлу Селъан хатуну юз сярщяд-

ди  йахынлыьына  йетиряндя  Гантуралынын  архайынчылыьы  артыр,  лагейдлийи 

баш галдырыр. Йейир, ичир, йухуйа эедир. "Гантуралынын уйьусу  эялди, 

уйыды"...  

Йухуйа  эетмя,  йухудан  айылтма  вя  дцшмян  йетяндя  йухудан 

айылмама, йухуда икян дустаг едилмя тцрк епосунун архаик детал-

ларындандыр. Ян яскисини ися йеня "Китаби-Дядя Горгуд"да эюрцрцк. 

Беля ки, бурада Гантуралынын йухуйа эетмяси Селъан хатунун ъянэа-

вярлик ъящятлярини ачыглайыр, ону тцрк епосунун илк ян дюйцшкян, ъян-

эавяр  образына  чевирир.  Ейни  заманда,  Гантуралынын  тябиятиндяки 

зиддиййятлярин - тякяббцр вя мянямлийин ачыгланмасына йеня еля Сел-

ъан хатунун дюнмязлийи вя ъясурлуьу сябяб олур. Бу ъясур гадын об-

разынын сайясиндя дюйцш мейданында Гантуралы тярбийя олунур, сев-

эилисини юлдцрмяк хяйалындан дашыныр.  

Селъан  хатун  йухуйа  эетмиш,  айылыб  дястясиндян  узаг  дцшмцш 

Гантуралыны  горуйур,  чятин  мягамда  ондан  кюмяйини  ясирэямир. 

Бурада Селъан хатуну гадын гящрямандан даща чох алп иэид, йенил-

мяз  бащадыр  кими  эюрцрцк.  Яслиндя  о,  дюйцш  либасында  алп  ярянляр-

дян  сечилмир.  Хариъи  эюркяминдя  дя,  дюйцш  мящарятиндя  дя  Селъан 

хатун ясл дюйцшчцдцр. Епизодун яввялиня диггят йетиряк: "...Цзяриня 

эялди, эюрдц ким, Гантуралынын атыны охламышлар. Эюзцнцн гапаьыны 

охламышлар, йцзини ган бцримиш. Турмаз ганын силяр... Кафярляр цйц-

шяр, гылыъын йалын ейляр. Кафяри юэиня гатыб говар"... 



 

502


Селъан хатун Гантуралынын беля чятин вахтында юзцнц она йетирир: "Сел-

ъан хатун буны бюйля эюрди, ичиня од дцшди. Бир бюлцк газа шащин эир-

миш киби кафяря ат салды. Бир уъундан гырыб кафяри ол бир уъуна чыхды. 

Гантуралы  бахды  эюрди  ким,  бир  кимсяня  йаьыйы  якиня  гатмыш,  говур. 

Селъан олдуьуну билмяди"... 

Гантуралы  биляндя  ки,  ону  дцшмян  ялиндян  алан  Селъан  хатун-

дур,  бу,  онун  бяйлик  гцруруна  тохунур.  Селъан  хатуну  юлдцрмяк 

гярарына эялир. Оьуз епосунда тяк-тяк щалларда тясадцф олунан беля 

гаршыдурмалар юзц дя йалныз тцркя мяхсус дцшцнъя тярзиня даща чох 

бянзяйир. Доьрудур, гядим дцнйанын Мисир вя фарс мифляриндя бязян 

тясадцф  едилян  бу  типли  гаршыдурмаларда  гылынълар  ишя  дцшцр,  гящря-

манлар  бир-бирини  мящв  едир.  Лакин  Гантуралы  сцжетиндя  щадисялярин 

ахары тянзимлянир. Дюйцш мейданында вурушан, бир-бирини нишана го-

йан  севэилиляр  еля  орада  да  барышырлар,  Селъан  хатунун  атдыьы  охдан 

ващимяйя  дцшян  Гантуралы  еля  бил  айылыр,  инадындан  ял  чякир.  Башга 

дцнйяви епосларда раст эялдийимиз зиддиййят, айрылыг, гязяб, интигам 

вя сон нятиъядя гящряманларын мящвиня апаран мцбащисяляр бурада 

эюрцнмцр.  Оьуз  епосу  даща  садя  вя  мцлайим  сонлугла  баша  чатыр. 

Селъан хатунун инсан кими, севэили кими мяняви-яхлаги кейфиййятляри 

йаддан чыхмыр. О, атасыны ня гядяр севся дя эери гайытмаьы юзцня ар 

билир. Севэили уьрунда юзцнкцлярля вурушма мотивини епоса эятирир вя 

бу, сонрадан мцхтялиф вариантларда тцрк халгларынын дастанчылыьында 

юзцнц эюстярир. 

Селъан хатун Дядя Горгуд бойларында ъянэавяр гадынын тякмил 

сявиййясиня йцксялир, йенилмяз дюйцшчц вя бащадыра чеврилир. О, ейни 

заманда епосчулугда шяртля алыныб эятирилян гящряман гадын образы 

кими хатырланыр. Селъан хатун тцрк халглары епосунда ъянэавяр гады-

нын тякмил моделидир.  

"Китаби-Дядя  Горгуд"  гящряманларынын  ады  иля  баьлы  щадисяляр 

халгын йаддашында о гядяр йашамаса да, бу бюйцк шифащи абидя бизя 

орта ясрлярин йазылы гайнаглары васитясиля эялиб чатса да Селъан хату-

нун  ады  халгын  шифащи  йаддашындан  демяк  олар  ки,  силинмямишдир. 

Дцшмян  тякурунун  бу  ъянэавяр  гызы  эялдийи  ели  юзцня  вятян  щесаб 

етмиш,  орада  да  онун  адына  мцхтялиф  рявайятляр  гошулмушдур (29, 

16-29). 

Дастанда эюрдцйцмцз гадын образлары сонракы дювр милли дас-

танчылыгда  йенидян  ишлянмиш,  гящряманлыг  вя  мящяббят  дастанлары-

мызда  онларын  бу  вя  йа  диэяр  хцсусиййятляриндян  истифадя  едилмякля 

йени-йени бядии образлар йаранмышдыр. 

"Китаби-Дядя  Горгуд"  сонракы  дювр  дастан  йарадыъылыьымыз 



 

503


цчцн бир юрняк олмушдур. Бу бюйцк епосу йарадан милли дастанчылыг 

яняняси инкишаф едиб йени мярщяляйя йцксялмиш, орта яср дастан йара-

дыъылыьынын  йени-йени  нцмуняляринин  йаранмасына,  цмумиликдя  ися 

дастанчылыьымызын тарихи йцксялишиня сябяб олмушдур.  

 

 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   41   42   43   44   45   46   47   48   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin