Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə43/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   53

озандыр.  Озан  титулуна  гядим  тцрк  дастанларында  –ян  гядим  яввял 

«Алп Яр Тунга»да тясадцф олунур. Алп Яр Тунганын дяфни заманы 

озанлар эялиб гопуз чалыб аьы дейирляр (6, 43-44). 

«Оьуз хаган» дастанында ися озан йарадаъалыьы мцяййян инкишаф 

мярщялясиня йетмиш, юзцнямяхсус тякамцл просесини кечмиш вя гисмян 

формалашмыш  инкишаф  дюврцнц  йашадыьыны  якс  етдирир.  Нязяря  алсаг  ки, 

дастан бизя бцтюв щалда эялиб чатмамыш, онун йалныз бир щиссяси яввялки 

чаьларда йазыйа салыныб бу эцня эялмишдир. Онда эюрярик ки, бурадакы 

озан  импровизясиндя  щям  епик,  щям  дя  лирик  цслубларын  дастанчылыг 

дюврц  яламятляринин  мцщцм  деталлары  якс  олунур. «Оьуз  хаган»ын 

сонлуьу  иля  баьлы  мцлащизяляр  мцхтялифдир.  Бязи  арашдырыъылара  эюря 

дастан  поетик  цслубла  епик  цслубун  говшаьында  йаранмышдыр (5, 70), 

башга бир мянбяйя эюря ися «епик тясяввцрцн озан иъадында йени поетик 

цслубун  щям  дя  яски  тцрк  шери  цчцн  яняняви  цслубун  тящкийячиликля 

чарпазлашмасы нязяря чарпыр ки, бу да минилликдян юнъя бир нечя йцз ил 

яввяллярдя озан сянятинин йаранмасындан хябяр верир» (6, 121). «Оьуз 

хаган»нын  структурунун  бир  чох  мягамларында  епик  яняня  иля  поетик 

цслубун  чарпазлашмасына  тясадцф  едилдийи  кими,  сонра  оьузун 

ювладларына вясиййятинин дя щятта мцхтялиф йазылыш формалары гейд едилир. 

Р.Юздяйин  мятниндя  яэяр  бу  гафийяли  няср  шяклиндя  верилмишдирся, 

М.Ерэин ону ашаьыдакы формада верир: 

Ай, оьуллар кюп мян юмрцм, Дцшмянлярин иглагурдун  

Урушуглар кюк мян эюрдцм 

Достларумни 

мен 

кцлдцрдцм. 



Чида бирля ох кюп атдум, 

Кюк Тенгрийя мян ютядим, 

Айгир бирля кюп йцрцдцм  

Сяпляргя биря мян йурдум. 

Сыра  дцзцмцндян  асылы  олмайараг  щяр  ики  вариантда  озан  йара-

дыъылыьы  цслубу  дастанда  юзцнц  айдын  эюстярир,  ейни  заманда  озан 

сянятинин мяншяйи иля баьлы мцлащизяляр сюйлямяйя ясас верир. 

Озанын ифачы фярд кими формалашмасы бизим е.я. биринъи миниллийин илк 

йцзилликляриня тясадцф едир. Бу яслиндя миф формулалы системдя тамамиля 

йени дастан формуласына кечидля башламыш, щямин кечид дюврц бир нечя 

йцзиллик  сярщяддиндя  озаны  пешякар  импровизаторчу  сяняткар  кими 

формалашдырмышдыр. 

Озан  сяняти  вя  б.  ад-титулун  етимолоэийасы  барядя  бир  чох 

дяйярли  мцлащизяляр  вардыр  вя  онларын  щяр  бири  юз  дюврцнцн  елми-

нязяри  гайнагларына  сюйкянир.  Бунунла  беля,  шифащи  йарадыъылыгда 

озанын  функсийаларынын  гяти  шякилдя  мцяййянляшдирилдийиня,  озан 

сяняти  иля  баьлы  дискусийалара  йекун  вурулдуьуна  щюкм  вермяк 


 

459


олмаз.  

Озан вя озан сяняти иля ялагядар башлыъа арашдырмаларын цмуми 

мянзяряси ашаьыдакы кимидир. Озан сяняти иля баьлы дяйярли мцлащизяляри 

олан  Ф.Кюпрцлц  тцрк  халгларында  озанын  йарадыъылыг  функсийаларыны 

мцяййянляшдирмякля  онун  мцхтялиф  тцрк  тайфалары  ичярисиндя  йайылмыш 

ифачы  сяняткарларын  щамысындан  габаг  формалашдыьыны  тясдиг  едир (7, 

131-145). Озан сюзцнцн мцхтялиф етимолоэийаларынын шярщини вердикдян 

сонра  йазыр: «Озан,  еля  санырам  ки,  озмаг  мясдяриндян  ямяля  эял-

мишдир». Ибн Мцщяннанын лцьятиндя «юнъя эетмяк, иряли эетмяк» мяна-

сында  бир  озмаг  сюзц  олдуьу  кими,  ейни  ясярдя  бунунла  ялагядар  ики 

кялмя вардыр: Озган (174) вя Оьуз (7, 146)... 

....Бурадакы Озганын Озмагдан ямяля эялдийи вя Озан кялмя-

синин ейни олдуьу мялумдур: Оз+ган=Оз+ан. Оьузларда ортада вя 

сондакы  «г»-ларын  дцшмяси  щямин  цмуми  гайдадыр.  Мяна 

бахымындан бу ...кялмялярин ейни кюкдян эялдийи анлашылыр. Няваинин 

бящс етдийи озанлара мяхсус тцрки мянасында озмаг кялмяси дя ейни 

иля бу ясилдяндир» (7, 56). Ф.Кюпрцлц даща яввяллярдя «озан» сюзцнц 

етимоложи бахымдан гам-шаманла ялагяляндирся дя, сонрадан щямин 

мювгейиндян  чякиляряк,  озанын  тюряниш  кюкцнцн  озмагла  ялагядар 

мяна чалары иля баьлы олдуьу иддиасына эялмишдир (7, 144). 

Озан  сюзцнцн  етимолоэийасы  рус  шяргшцнас  вя  тарихчиляринин  дя 

диггятини  ъялб  етмишдир.  А.Н.Самойлович  дя  яслиндя  Ф.Кюпрцлцнцн 

фикриня  сюйкяняряк  озанын  озган  кюкц  иля  баьлы  олдуьуну 

ясасландырмаьа,  ону  ъямиййятдя  габагда,  юндя  эедян  ифачы, 

импровизаторчу сяняткар кими дяйярляндирмишдир (8, 31-43). Бундан 

сонра  бир  сыра  арашдырыъылар  озанын  етимолоэийасына  йени  бир  ялавя 

елямямиш,  йалныз  ясасян  дейилмиш  мцлащизялярин  мязмунуну 

тякрарламагла защирян фяргли дейимляр иряли сцрмцшляр (9, 484).  

М.Щ.Тящмасиб  ися  «озан»  сюзцнцн  илкин  мярщялядя  «узан» 

шяклиндя  олдуьуну,  сонрадан  ися  «озан»  шяклиня  дцшдцйцнц  эюстярир: 

«Бу  ад – титул  яслиндя  узан  олмуш,  заман  кечдикъя  озан  шяклиня 

дцшмцшдцр. Узан ися «уз»дан ямяля эялмиш фаилдир ки, мцхтялиф шякилдя 

дейился,  мисраны  мисра,  гафийяни  гафийя,  бянди  бяндля  узлашдыран  шаир, 

ящвалаты  ящвалат,  епизоду  епизод,  сцжети  сцжет,  шери  нясрля  узлашдыран; 

дастаны, мусиги, шери, няьмя, рягс вя с. бир-бириля узлашдырмаьы баъаран, 

йяни узан, дцзян, гошан, йарадан сяняткар демякдир» (10, 28). 

Фолклоршцнас М. Гасымлыйа эюря ися «Озан»ын ясасыны тяшкил едян 

«Озмаг»  фелинин  там  формасы  «йозмаг»дыр. «Йозмаг»  гам-шаман 

системинин мащиййяти иля бир баша баьлыдыр.  

«Озмаг»  вя  «Йозмаг»  мясдярляринин  мяна  семантикасында 



 

460


ейнилик  ахтармагла  озаны  йозан  кими  шярщ  етмяк  гам-шаманын 

озандан яввяля кечирмяк, онлар арасында бярабярлик, ейнилик ишаряси 

тяшяббцсцнцн  башланьыъыдыр.  Бу  фикри  мющкямляндирмякдян,  гам-

шаман янянясинин даща язяли кюкляря баьлы олдуьуну,  щятта онунла 

озан  сяняти  арасындакы  фяргляри  арадан  эютцрмяйя  имкан  верян 

башга  мцщцм  бир  дялил  дя  иряли  сцрцлцр: «Оьуз  елинин  башчысы 

Байандыр  хан  гам-шаман  илащи  алямля,  рущлар  дцнйасы  иля  баьлы 

олдуьу  цчцн  тайфа-ел  башчысы  олан  Гамьан-падышащ  мцгяддяс, 

тохунулмаз сайылырды» (11, 10).  

Бурада ики мясляйя айдынлыг эятирмяйя ещтийаъ вардыр. Биринъиси

«Китиби-Дядя Горгуд»да Байандыр ханын атасынын шаман олмасы иля 

баьлы мцлащизядир. Дастанын щеч бир йериндя Байандыр ханын шаман 

оьлу олмасы гейдиня тясадцф едилмир. «Гамьан оьлу Байандыр хан» 

ифадясинин  ися  «Шаман  оьлундан»  башга  мяналары  да  йох  дейилдир. 

Яввяла, «Гам  ьан»ын  йер,  тайфа  анламлары  ифадя  едян  мяналары  да 

вардыр. «Китаби-Дядя Горгуд»дакы «Гам ьан» оьлунун «Гамьан 

тайфасындан  олан  Байандыр  хан», «Гамьанда  йашайан  Байандыр 

хан» кими мяна чаларлары да гябул едиляндир. Бу мцлащизяляря ялавя 

етсяк ки, бу эцнцн юзцндя «Гам ьан» «Гамгам» шяклиня дцшяряк 

йер  ады  билдирян  топоним  кими  халг  арасында  йашамагдадыр,  онда 

Байандыр  ханын  шаман  оьлу  фикриндян  хейли  дяряъядя  узаглашмалы 

олуруг. 


Губа району яразисиндя–Губа-Гонагкянд йолу цстцндя йерля-

шян «Гамьам» кяндинин «Гам Гам», «Гам Фаьноьлу» вя «Гам 

Ьамлы»  шякилляриндя  халг  арасында  мювъуд  олмасы  бу  яразийя  чох 

гядимдян  кючцб  эялян  Гам-ьанларын  тарихи  эялиши  иля  ялагядар  ола 

биляр ки, бу да топониумун Гамьанлыларын тайфа, аиля, инсан групу 

мянасында  щямин  яразийя  кючцб  эялмяси  иля  ялагяляндириля  биляр. 

Щямин  яразидя  йашамагда  олан  бу  тайфанын  адят - яняняляриндя, 

мяишят  вя  дцшцнъясиндя  таманчылыьын  щеч  бир  яламят  вя  хцсусий-

йятляриня тясадцф едилмир. Тябии ки, бцтцн бц мцлащизяляр озан-шаман 

мцнасибятлярини 

мцяййянляшдирмяйя, 

озанын 


пешякар 

импровизаторчулуг хцсусиййятлярини, озан сянятинин милли културоложи 

дцшцнъядяки йерини мцяйянляшдирмя ахтарышлары иля ялагядардыр. 

Озан  яски  тцрк  дювлятчилийи  структурунда  юзцнямяхсус  йери, 

мащиййяти, йарадыъылыг яняняляри олан нцфузлу фярд кими яслиндя тцрк 

халгларынын  ъянэавярлик  тарихини  йараданлардан  бири  олмуш  милли 

йаддашда  танры  сявиййясиня  йцксяля  билмишдир.  Танрычылыг  эюрцшляри 

сарсылыб зяифлядикъя озан да юз язяли функсийаларыны итирмиш, йухарыда 

дейилдийи  кими,  тайфа  башчысы,  орду  башчысы,  елин  башбиляни,  тайфа 


 

461


башына эяляъяк ишлярдян габагъадаг хябяр веряни, ел аьсаггалы вя ян 

нящайят оьуз бяйляринин ъянэавярлик шцъаятлярини шющрятли бядии тарихя 

чевирян  ифачы  сяняткар  сявиййясиня  ениб  озан  сянятинин  ясасыны 

гоймуш вя узун йцзилликляр ярзиндя бу сяняти йашатмышдыр. 

Тцрк дцшцнъясиндя озан  сяняти етнокултуроложи бир щадися олуб 

диэяр тцрк тайфалары ичярисиндя аналожи щадисяляри формалашдыра биляъяк 

мягама йцксялмякля гам-шаман, бахши, варсаг, акын, гырьы, гусан 

вя  башга  ифачы  институтларыны  йаратмагла  оьузларын  тарихи-мядяни, 

иътимаи сосиал сийаси йцксялишиндя орта ясрлярин башланьыъына гядяр юз 

функсийаларыны давам етдирмишдир. 

Озан  сянятинин  сюйкяндийи  ясаслара  диггят  йетирдикдя  онун  ики 

мцщцм  истигамятини  мцшащидя  етмяк  олур.  Биринъиси,  тцркцн  еркян 

мяишят щяйаты гойунчулуг вя малдарлыг эюрцшляри иля баьлылыгдыр ки, щяр 

ики  формулада-щолавар  вя  сайачы  институтларында  озан  цчцн  яняняви 

танрычылыг эюрцшляри якс олунур.  

Т.Бцнйадов  ифачылыг  сянятинин  тцрк  тайфалары  ичярисиндяки 

гайнагларындан бящс едяркян бир чох етнографик вя мифоложи фактлара 

ясасланараг  эюстярир  ки, «бу  сяняти  (озан  сянятини-А.Н.)  малдар 

тайфалар  йаратмышлар» (12, 102). Озан  сянятинин,  йахуд  озанын 

овчулуг эюрцшляри иля баьланмасыны (13, 31) ися мягбул щесаб етмяк 

олмаз,  чцнки,  овчулуг  эюрцшляри  даща  чох  епоса  гядярки  мифоложи 

тясяввцрлярля  баьлы  олуб  озан  институтунун  формалашмасындан  хейли 

яввялдир.  

Озанын  гам-шаманла  баьланмасы  да  яслиндя,  Озан  сяняти  иля 

гам-шаманын  кортябии  шякилдя  ейниляшдирилмясиндян  йахуд  фактик 

щадисянин  мащиййятиня  вармадан  гам-шаманын  бязян  озан 

сянятиндян  яввяля  кечирилмяси  вя  йа  сцни  шякилдя  онунла  ъалаг 

едилмясиндян башга бир шей дейилдир. 

Озан  сяняти  пешякар  импровизаторчулуьа  ясасланыб,  тцркцн 

йалныз  юзцнямяхсус  щадисяляри  мяъмууна  сюйкянир.  Озанын  баш 

веряъяк  щадисялярдян  габагъадан  хябяр  вермяси,  юнъя  эюрцъцлцйц, 

ад  гоймасы,  сюз  сюйлямяси  вя  с.  онун  билаваситя  танрычылыг  эюрцшляри 

иля  баьлы  функсийаларындандыр.  Онларын  бир  чоху  тцркцн  епос 

тяфяккцрц  цчцн  йени  щадися  олдуьу  кими,  щямин  щадисянин  илкин 

ишартылары  малдарлыг  эюрцшлярини  якс  етдирян  щолавар  вя  сайа 

няьмяляриндя яксини тапмышдыр. 



Икинъи  истигамяти  ися  гисмян  сонралар  йаранмагда  олан  тцркцн 

еркян ъянэавярлийи иля баьлы епос тяфяккцрцндя эюрмяк олур. «Алп Яр 

Тунга»  вя  «Оьуз  хаган»да  бу  дцшцнъя  айдын  истигамят  алыб  яски 

ъянэавярлик  яхлагына  сюйкяндийини  минилликдян  ютяри  дювря  тясадцф 



 

462


едян тякамцлцндя юзцнц эюстярдийи айдын олур. 

Щямин  мярщялядя  Озанын  гам-шамандан  ясаслы  шякилдя  фяргли 

фунсийаларда чыхыш етдийи нязяря чарпыр. 

Беля  ки,  щямин  мярщялядя  озан  импровизаторчудур,  иъадчыдыр. 

Сюз  вя  мусиги  йарадан,  ону  бцтцн  синкретик  эюзялликдя  якс 

етдиряндир.  Озан  тяпядян  дырнаьа  фолклор  щадисясидир.  Онун  гошуб-

дцздцйц щяр поетик ващид мцстягил тяфяккцрцн бядии иникасыдыр. Озан 

бизя эялиб чатан вя чатмайан оьуз дастанларынын, нечя-нечя шющрятли 

оьузнамялярин  йарадыъысыдыр.  Нящайят,  озан  йашадыьы  дюврцн, 

заманын,  ян  юнъя  ися  тцркцн  естетик  дцшцнъяси  вя  милли  яхлагынын 

ващид  тиположи  модерн  формасыны  якс  етдирян  бир  сянятинин 

йарадыъысыдыр. 

Шаман  ися  озандан  импровизаторчулуг  бахымындан  тамамиля 

фярглянян пешякар тяглидчи, ойун эюстярян, бяд рущлары гован, хейир 

рущлары  чаьыран  «ойунчу»дур.  О,  ейни  заманда  «ара  щякими, 

мяслящятчи, мярасим кечирян имиш (9, 358)». Гамын рягсля мцшайият 

олунан айининя дя ойун дейилмяси мящз еля бурадан иряли эялирмиш (9, 

358). 


Демяк  гам-шаман  фолклор  щадисясиндян  даща  чох  мярасим 

иърачысыдыр.  О,  халгын  мцхтялиф  эюрцшляриня  ясасланан  айинляри  ясасян 

тяглид  едяр,  йарадыъы  импровизаторчулуг  имканындан  мящрумдур, 

йалныз  мялум  айинляри  юзцнямяхсус  мящарятля  ифа  едир.  Бу  ъящяти 

йахшы мцшащидя едян М.Гасымлынын щямин мясляйя илкин мцнасибяти 

даща уьурлудур. О йазыр ки, «гам-шаманын садяъя сянят типи, фолклор 

щадисяси кими гавранылмасы о гядяр дя дягиг дейилдир» (11, 34) 

Гам-шаман фолклор актындан даща чох, айин-ритуал формулуна 

ясасланыр. Бир сыра арашдырыъылар ритуалларын фолклор актындан мцяййян 

мягамларда  габаьа  кечдийиня  ясасланараг  гам-шаманы  да  озан 

сянятиндян яввяля кечирмийя тяшяббцсляр едирляр.  

Лакин ритуал тяфяккцрцнцн сюзя чеврилмяси вя йа сюзля ифадясинин 

озан  щадисясиндян  сонракы  мярщяля  олма  щягигяти  ортайа  чякиляндя 

гам-шаманын озандан сонракы сыра дцзцмцндя дайандыьы ачыгланыр. 

Озанын тцрк етник културоложи мядяниййятиндя о гядяр эцълц апарыъы 

вя  нцфузедиъи  ролу  олмушдур  ки,  щямин  тясирин  нятиъясиндя  реэионал 

тайфа  мядяниййятляринин  формалашдыьы  мярщялядя  озан  сянятинин 

асмиллийасийа  едя  биляъяк  йени  импровизаторчу  вя  йа  ифачы 

институтларын  формалашмасына  мейллярин  юзцнц  эюстярмяси  дя 

тамамиля  тябии  йарадаъылыг  просесляриндян  иди.  Беля  чохъящятли 

йарадыъылыг  просесиндя  мейдана  чыхан  сащя  тайфа  сянятляриндян  бири 

дя  варсаг  сяняти  иди.  О  да  Азярбайъан  халгынын  формалашмасында 


 

463


иштирак едян тцрк тайфалары ичярисиндя тябии ки, мейдана эялмиш, озан 

сянятини тцрк тайфалары ичярисиндя ассмилйасийа етмяйя мейлли олса да, 

еля бир сяняткарлыг сявиййясиня йцксяля билмямиш, йалныз гайнагларда 

юз адыны, адыйла баьлы бир нечя шер шяклини вя саз щавасыны йашатмагла, 

озан  сяняти  чеврясиндя  тайфа  етник  дцшцнъясиндян  узаьа  эедя 

билмямишдир.  Варсаьы  реэионал  мядяниййят  формулунун  озан 

сянятинин еркян гайнаьы, озанын сяляфи кими бязян тягдим едилмясиня 

бахмайараг  о,  йалныз  озан  сянятинин  тцрк  тайфалары  ичярисиндя  о 

гядяр дя эениш йайылмайан вя о гядяр дя шющрятляня билмяйян хяляфи 

олмагдан  о  йана  кечмямишдир.  Азярбайъан  ашыг  сяняти 

тядгигатчылары  (В.Вялийев,  М.Щякимов,  Г.Намазов  вя  б.) 

М.Сейидовун  фикирляриня  ясасланараг  онун  мцлащизяляриня  дястяк 

вермякля  озан  сянятинин  мцхтялиф  эенетик  тякамцл  дцзцмлярини, 

мясялян 


«Шаман-гам-бахшы-озан-йаншаг-ашыг» (Г.Намазов), 

йахуд  «озан-дядя,  варсаг-йаншаг» (В.Вялийев)  вя  с.  формулаларыны 

вермишляр.  Лакин  эенетик  дцзцмцн  гам-шаман  мярщяляси  истисна 

олмагла  ян  модерн  формасы  М.Гасымлы  тяряфиндян  мцяййян  олун-

мушдур:  «Гам-шаман,  Озан-бахшы-ашыг». «Варсаг  сяняти  яслиндя 

эенетик  дцзцмя  дцшмя  сявиййясиня  йцксяля  билмямишдир.  Тядгигат-

ларында  варсаьын  етимолоэийасы  цзяриндя  дайанан  М.Сейидов илк  яввял 

онун  ашаьыдакы  семантик  мяналарыны – йер  ады,  гябиля  ады,  гябиляйя 

мяхсус  яшйа  ады,  саз  щавасы  вя  шер  шякли,  сяняткар  титулу  мяналарыны 

хатырладыр.  Варсаг  сюзцнцн  сяняткар  ад-титулу  цзяриндя  дайанан 

М.Сейидовун  щяля IV-V ясрлярдя  Варсаг  ады  дашымыш  сяняткарларын 

Азярбайъанда йер, ярази, гябиля ады олдуьуну иддиа етмякля бярабяр... 

варсаг  ейни  заманда  чалыб-охуйан,  рягс  едян,  тамашалар  эюстярян 

сяняткар мянасында да ишлянмишдир» (9, 182). Эюрцндцйц кими, варсаьы 

озанла ейниляшдирмякдян даща чох бу шярщдя онун щансыса тайфалардан 

бири ичярисиндя, тядгигатчыларын даща чох истинад етдикляри варсаглар ичя-

рисиндя  йайылмыш  вя  йухарыда  эюстярилян  функсийалары  щяйата  кечирян 

тяглидчи сяняткарларын яняняви бир типиндян башга бир шей олмамышдыр. 

Озан  сяняти  йайылдыьы  яразилярдя  импровизаторчулуг  яняняляри 

формалашмыш  гейри-тцрк  тайфалары  ичярисиндя  дя  щяля  гядимлярдян 

бюйцк  нцфузедиъи  эцъя  малик  олмушдур.  Мяркязи  Асийада,  хцсусиля 

Гарс  ятрафы  яразилярдя,  гисмян  сонралар  ися  Ъянуби  Гафгаза 

кючцрцлян  ермяниляр  тцрк  импровизаторчуларынын  тяглиди  йолу  иля 

эедяряк тяглидчи гусанчылыьы вя йаншагчылыьы формалашдырмышлар. 

Гафгазда йашайан гейри-тцрк халглары ичярисиндя озан сянятинин 

тясири  эцълц  олмушдур.  Озанын  диалектдя  ишлянян  вя  йа  ейни 

мяналарыны  ифадя  едян  «узан»  формасы  ясас  эютцрцлмякля  яслиндя 


 

464


эцръцлярдя мгусан (мгосан), ермянилярдя  госан (гусан) ад-титулу 

дашыйан    ифачы  сяняткарлар  мейдана  чыхмышдыр.  Щям  эцръц,  щям  дя 

ермянилярдя  мгосан  вя  гусан  мусигичи,  охуйан,  комедийа  ифачысы, 

охуйан мусигичи вя с. адлар алтында танынмышлар (14, 60). 

Гусан-мгосан юз кюкц етибары иля озанын «узан» шякилиня дцшмцш 

вя  юзцнцн  тюрямясини  щямин  кюкдян  эютцрмцшдцр.  В.А.Гордлевски 

йанлыш  олараг  башланьыъ  мянбя  гусаны  щесаб  едир.  Бу  ифачы  сяняткара 

мяхсус  ад-титулун  даща  язяли  гайнаглардакы  «цз»  вя  «узан»  тюряниш 

формаларыны нязярдян гачырыр. И.Аббаслынын йаздыьы кими «Тцрк системли 

диллярин бязи мцгайисяли лцьятляриндя дя йарадыъы, ифачы,  халг мцьянниси 

вя бу кими мяналары билдирян сяняткар ад-титулу «узан» шяклиндя йазыл-

мышдыр» (14, 61). В.А.Гордлевски ейни заманда «озмаг» вя «озган» 

йазылыш  формаларына  да  бяляд  олмадыьыны  эюстярир.  Ф.Кюпрцлцзадя 

В.А.Гордлевскийя  озанын  шярщиндяки  йанлышлыьыны  «сюз  кюкцнцн  илкин 

моделинин  нязярдян  гачырмагдакы  йанлышлыг»  щесаб  ется  дя  онун 

мащиййятиня  тяфяррцаты  иля  вармыр.  Мясяляйя  айдынлыг  эятирян  

А.Н.Самайлович  фактлара  вя  щягигятляря  тарихи  мянбяляр  ясасында 

диггят йюнялдир вя В.А.Гордлевскини ъидди шякилдя тякзиб едир (8, 145). 

А.Н.Самайлович  «озган», «озан»  кюк  тюрямясиня  ясасланараг 

бу  ад-титулу  ифачы  сяняткара  тцркляр  арасында  верилян  ян  яски  титул 

щесаб  едир,  онун  мяна  чаларларыны  шярщ  едяряк  йеня  Ф.Кюпрцлзадя 

арашдырмаларына вя хцсусян яски тцрк лцьятляриня ясасланараг озанын 

юндя,  габагда,  башда,  ирялидя  эедян  мяналарына  диггят  йетирир  вя 

яслиндя  онун  тцркцн  язяли  ифачы  сяняткары  кими  тягдим  едир. 

А.Н.Самойлович  озаны  «мащныда  ютцшян», «мащныда  габаглашан» 

мяналарындан  даща  чох  илк  дяфя,  биринъи  дяфя  юндя  эедиб  мащны  вя 

сюз йаратмаг мящарятиня малик олма имканыны даща чох вурьулайыр 

(8, 145). 

Академик В.В.Бартолд да озанын мяншя етибары иля тцрк дцшцнъяси 

иля  баьлы  олдуьуну  эюстяряряк  йазырды  ки, «узанлар...  няьмя,  тцркц 

охуйан вя оьузнамя сюйляйян бир дястя тцрк адамлары демякдир» (15, 

501-502).  Тябии  ки,  бурада  В.В.Бартолд  озанларын  сонракы  дювр 

йарадыъылыг ялагяляри, хцсусян еркян гайнагларда бу ифачы сяняткарларын 

дястя  шяклиндя  эязмяси,  сарайларда  озан  дястяляринин  милли  репертуарын 

йарадыъылары кими чыхыш етмя дюврляриня аид мялуматлара истинад едир. 

Эюрцндцйц  кими,  озанын  тцрк  халгларынын  етнокултуроложи 

дцшцнъясиндя  юзцнямяхсус  йери  олмуш,  щямин  дцшцнъя  тякъя  ад-титул 

йаратмагла  кифайятлянмямиш,  ейни  заманда  щямин  ифачы  сяняткарын 

эениш вя чохъящятли йарадыъылыг имканларыны ящатя едян зянэин яняняляря 

малик озан сянятинин орайа эятирмишдир. Бу сянят дя тябии ки, йахын вя 



 

465


узаг  ятрафа  юз  тясирини  эюстярмяли  иди.  Бир  тяряфдян  тцркцн  йайылдыьы 

яразилярдя вя онлара йахын мяскунларда озан сянятинин тясири иля силсиля 

тяглидчи сяняткарларда йетишмякдя иди ки, онлар ичярисиндя ермяни тяглидчи 

ифачылары  озан  сяняти  ясасында  юзляринин  гусанчылыьыны    вя  йа  гусан 

ифачылыьыны йаратмышдылар. 

Гусан  юз  кюкц  етибары  иля  «озан», «узан»  ясасында  йаранмышдыр. 

Гядим  ермяни  мянбяляриндя,  еляъя  дя  ермяни  дилиндя  мцяййян  мяна 

ифадя  етмяйян  бу  сюзцн  фарс  мяншяли  олуб,  гядим  пящляви  йазылары  иля 

баьланмасынын (14, 62) вя йа онун «гус», «гос», «кос», «кус» мусиги 

алятинин ады иля ялагяляндирилмясинин (16, 7-15) щеч бир елми ясасы йохдур. 

Йахуд  тядгигатчы  М.Гасымлынын  доьру  мянтигиня  эюря  «тцрк  фолклор 

мцщитиндя  (йарадыъылыгда –А.Н.) эедян тарихи мядяни просесин ермяни 

мцщитиндя ейниля тякрарланмасы да...» бу сянятин тяглидчилик мащиййятини 

бир даща тясдиглямякдядир. Беля ки, озан сяняти юз йерини ашыг сянятиня 

верян кими, ермянилярдя дя тяглидчи ашыг йарадыъылыьы типи нязяря чарпыр. 

«Мцтрцбчцлцк» вя йаншагчылыг яняняси формалашан кими, ермяни гусан-

чылыьында да ейни мейлляр юзцнц эюстярмяйя башлайыр вя с. (11, 67-68). 

Тцрк халглары ичярисиндя бюйцк нцфузедиъи културоложи дцшцнъяни 

ящатя  едян  озан  сяняти  юз  йарадыъылыг  яняняляриня  узун  чякян 

йцзилликляр  ярзиндя  давам  вя  инкишаф  етдирмякля  тцркцн  естетик 

дцшцнъяси  цчцн  яняняви  олан  гцдрятли  тцрк  дастанчылыьыны  йаратды. 

Гядим  тцрк  дастанларынын  формалашдыьы  дюврдян  йарадыъылыг  яняня-

ляри  формалашды  вя  бу  эцн  цмумдцнйа  мядяниййяти  хязинясиндя 

юзцнямяхсус  йери  тутан  тцрк  гящряманлыг  епосуну  йаратды.  Бу 

зянэин вя эениш йарадыъылыг мярщялясиндя озан сянятини мцхтялиф тцрк 

вя  гейри-тцрк  дилли  тайфалар  ичярисиндя  мейдана  эялян  мцхтялиф  ифачы 

фярдляр  вя  сяняткарлар  ассмилйасийа  етмяйя  тяшяббцс  эюстярсяляр  дя, 

беля  бир  йарадыъылыг  гцдряти  сявиййясиня  йцксяля  билмядиляр.  Озан 



сяняти орта ясрлярин яввялляриня гядяр юз гцдрятли импровизаторчулуг вя 

ифачылыг  янянялярини  давам  етдириб  зянэин  мяняви–яхлаги  дяйярлярин 

формалашмасына наил олду. 

Юзцнцн  тарихи  тякамцл  просесиндя  озан  сяняти  бцтцн  тяглидчи 

сяняткарларын  фювгцндя  дурмагла,  ейни  заманда  яняняляринин  йени 

тарихи шяраит цчцн сяъиййяви олан давамчыларыны, -бахшылары вя ашыглары 

йаратды.  Бахшы  вя  ашыг  сянятини  йаратмагла  юзцндян  сонракы 

мярщялядя милли дастанчылыьын йени тарихи йцксялишиня  тякан верди. 

Ъямиййятдя  баш  верян  мцяййян  иътимаи-сийаси,  сосиал-мяняви 

сябяблярля  баьлы  озан  сянятинин  фяалиййят  даиряси  мящдудлашыб,  о 

юзцнцн  башлыъа  функсийаларыны  дайандырмалы  олса  да  она  мяхсус 

яняняляр  йени  репертуар  моделиндя  чыхыш  едян  ашыг  вя  дастанчылыг 



 

466


яняняляринин  яняняви  формулунун  давамчылары  олан  бахшыларын 

шяхсиндя давам етдирилди. 

Озан  сяняти  гцдрятли  йарадыъылыг  институту  кими  тцркцн  мяняви-

яхлаги,  етик–естетик  дяйярлярин  юзцндя  йцксяк  бядииликля  якс 

етдирмякля оьуз тарихи вя мяшятини эениш епик лювщяляря кючцрцб милли 

йаддаша верди. 

Гядим  тцрк  дастанлары  иля  милли  дастанчылыьын  ясасыны  гойуб 

сонрадан  ону  йени  йарадыъылыг  яняняляри  иля  зянэинляшдирди.  Озан 

сяняти  оьузларын  тарихи  ъянэавярлийи  вя  бащадырлыьы  иля  баьлы  сцжет, 

мотив  вя  образлар  силсиляси  йаратмагла  дцнйа  гящряманлыг 

епосундан бир чох яняняви сцжетляри гябул едиб йенидян ишляди.  

Гядим тцрк дастанларынын тюряниш вя йаранышында йени мярщяляйя 

йцксялян  озан  сяняти  епос  дцшцнъясиндя  силсиля  гящряманлыг 

нцмуняляри йаратды. Щямин нцмуняляр юз поетик структуру, ифа тярзи, 

йарадыъылыг  яняняси  етибары  иля  озан  сянятиндя  йени  щадися  иди.  Озан 

сянятинин  бу  мярщяляси  Оьуз  гящряманлары  барядя  оьузнамялярин 

йенийарадыъылыг  мярщяляси  олду.  Бу  мярщяля  ейни  заманда  гядим 

тцрк  дастанчылыьындан  тцрк  епосчулуьуна  кечид  кими  дя  характеризя 

едиля биляр.  

Озан  вя  бахшы  сяняти  щямин  дюврцн  естетик  дцшцнъясини  ифадя 

едян еля гцдрятли епослар йаратды ки, онларын бир гцтбц яэяр «Манас» 

епик  тясяввцрц  иля  формалашдыса,  башга  гцтбц  «Гараоьлу»  еркян 

импровизяси иля яламятдар олду (17, 26-49). 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   39   40   41   42   43   44   45   46   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin