Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə44/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   53

Гараоьлу  дастаны. «Гараоьлу»  тцрк  тайфаларынын  еркян  дювр 

щяйатынын  тарихи  формалашма  вя  мяскунлашма  мярщялясини  якс 

етдирян яски дастанларымыздандыр. Гара хан ятрафында йаранан сцжет, 

Гараханлыьын  тарихи  парчаланмасы  вя  тякамцлц  иля  баьлы  щадисяляри 

ящатя ящатя едир (17, 30-40). 

Дастанда  эениш  бир  яразидя  Гараханлыг  яхлаьы  иля  баьлы  еркян 

мядяниййятин  йаранмасындан,  тайфаларын  мцхтялиф  яламятляря  эюря 

айрылмасы  вя  юз  илкин  етигадларындан  узаглашыб  йени-йени  дцнйа 

эюрцшляря  йийялянмяси  вя  реэионлара  йайылыб  мяскунлашмасындан 

бящс едилир. 

Дастандакы  щадисяляр  чох  ещтимал  ки,  сонралар  Гараханлы  (Гара 

хан) (840-1042), Шярги  Гараханлы (1042-1212), щабеля  Гарагойунлу 

(1380 - 1469) вя Аьгойунлу (1350-1502) дювлятляринин ясасыны гойан 

тцрк  тайфаларынын  б.е.  хейли  яввялки  тарихи  бюлцнмя  вя  йени  яразиляря 

сяпялянмя мярщялясини ящатя едир. 

Дастанда изи нязяря чарпан анахаганлыьын юз йерини атахаганлыьа 

вермяси,  тайфаларын  еркян  яъдад  дцшцнъясиня  тапынма  яхлаьындан 


 

467


узаглашыб йени эюрцшляря етигад бяслямяси, мифоложи дцшцнъянин юз йерини 

дастан йарадыъылыьы яняняляриня вермяси дюврцня мяхсус сцжет, мотив вя 

образлар системи якс олунур. 

Тцрк  халгларынын  бир  чох  шифащи  вя  йазылы  абидяляриндя 

«Гараоьлу»да  эюрдцйцмцз  гараханлыгла  баьлы  сцжет,  мотив  вя 

образлара  тясадцф  едилир.  Бунлар  тцрк  културоложи  дцшцнъясиня 

мцхтялиф  сявиййядя  сяпялянмишдир.  Биринъиси,  онлар  айры-айры  фолклор 

абидяляри тяркибиндя йашайыб бу эцня эялиб чатмышдыр. Мясялян, Дядя 

Горгуд, Газан хан вя Гараъа чобан образлары гараханлыьа мяхсус 

културоложи  дцшцнъя  мягамлары  иля  зянэиндир.  Айры-айры  образларда 

бу мягамлар енян вя йцксялян амплитутлар йарадыр. 

Гор///гут  анламынын  саь  вя  сол  гцтбляриндя  гаралыг  рямзи 

сяъиййя  дашыйыб  азалан  амплитут  йарадырса,  Газан  хан  вя  Гараъа 

чобанда  гаралыг  йцксялян  поетик  амплитутла  сяъиййялянир.  Бир  аз 

яввяля  эетдикдя  мянзяря  даща  да  айдынлашыр.  Орхан-Йенисей 

китабяляриндя  дя  гаралыьа  мяхсус  ващидляр  эюзя  дяйир. «Эцлтеэин» 

абидясиндяки Тцркеш хаган – Гара хандыр вя с.  

Абидялярдяки  йазылар  тякъя  «Тцркцт  ханлыьынын  тарихи  йох,  еляъя 

дя «Гараоьлу»дакы гараханлыг тарихи иля дя сяслянир. «Эцлтеэин»дяки 

Тцркеш  хаганла  Кцкрек  хан («Гараоьлу)  арасында  бир  сыра  аналожи 

охшарлыглар мювъуддур.  

Гараханлыг  яхлагы  иля  баьлы  тцрк  епосунда  силсиля  сцжетляр 

йайылмышдыр.  Онлара  мцгайисяли  бахыш  бир  сыра  тиположи  ейниликляри 

ачыглайыр. 

Гарагалпагларын 

«Гараоьланы»нда, 

юзбяклярин 

«Алпамыш»ында,  гырьызларын  «Манас»ында  гараханлыг  сцжетляри  юзцнц 

даща  чох  эюстярир.  Алтайларын  «Мадай  Гара»сы  ися  яслиндя  Гара 

Мадайын  гящряманлыьы  иля  ялагядардыр  ки,  бу  да  сюй  кюкц  етибары  иля 

гараханлыьын  эениш  яразидя  йайылдыьыны,  тцрк  халгларын  ядяби-мядяни 

абидяляриндя,  о  ъцмлядян  гящряманлыг  епосунда  гараханлыгла  баьлы 

мотив вя сцжетлярин мювъуд олдуьу, онларын бюйцк бир гисми барядя ися 

йери  эялдикъя  бящс  едилдийи  мялумдур.  Академик  В.М.Жирмунски 

эюстярирди  ки,  гящряман-алп  «Алып  Манаш» - «Гар-алп»  сцжети 

гящряманлыг  наьылы  кими  Алтайын  Ъянубунда VII-VIII ясрлярдя 

(Тцрцкцт  хаганлыьы  епохасында)  юз  гядим  формасында  йайылмышды (19, 

276).  Лакин  гара  алп  щаггындакы  бу  сцжетин  щансы  тайфа  тяряфиндян 

йарандыьы барядя щяля гяти фикир йохдур. В.М.Жирмунскийя эюря, оьузлар 

«Алып-Манаш»ы («Гара-алп»ы – А.Н.)  Сыр-дярйа  ятрафында  «Алпамыш»а 

чевирмишляр.  Сонралар  ися  гыпчаглар  сцжети  Газахыстана  апармышлар (19, 

293). 


«Гара  хан»ла  баьлы  сцжетлярин  Сыр-Дярйа  ятрафында  «Алпамыш»а 

 

468


чеврилмяздян яввялки щяйаты юзц дя яняняви йарадыъылыг просесляри иля 

баьлы олмушдур. Алтай тцркляри ичярисиндя наьыл мотивляри цзря йайылан 

вя  сонрадан  Алтайын  «Алп-Манаш»ыны  йарадан  бу  сцжетин  оьузлар 

ичярисиндя  щяля  «Дядя  Горгуд»дан  яввял  дастанлашмасы  мцмкцн 

олан  йарадыъылыг  просеси  иди.  Алтай  фолклоршцнасы  С.Суразаков  йазыр 

ки, «Алпамыш»дан  сонра  оьузлар  ичярисиндя  оьуз  сцжетляринин 

дастанлашмасы ола билярди» (20, 7-8). Ейни мянтигдян чыхыш етсяк дейя 

билярик  ки,  Сыр-Дярйа  ятрафында  «Алпамыш»ын  бящряляндийи  «Алып-

Манаш»-«Гара  алп»  гайнаьындан  истифадя  етмякля  бу  йарадыъылыг 

просесиндян яввял, юзц дя хейли яввял оьузларда «Гара алп»,- «Гара 

хан», «Гараоьлу» адлары алтында дастан сцжетляри йарана билярди. 

 

Дастан  йарадыъылыьында  еля  сцжетляр 



вардыр  ки,  йарандыьы    эцндян  яняняви 

импровизя  ващидиня  чеврилмиш,  милли 

репертуарда ъилаланмышдыр. Мцхтялиф импровизяляр, ялавя вя яксилтмяляр, 

фярди вя реэионал ифачы цслублары щятта бязи щалларда сцжети дяйишиб илкинлик 

формасындан чыхара да билмишдир. Беля щалларда яски сцжет унудулмуш, 

бязи  яняняви  мотивляр  мяъмуундан  ибарят  йени  бир  дастан  мейдана 

чыхмышдыр. Еля сцжетляр дя вардыр ки, шифащи нитгдя даща язяли чаьлардан 

мялум  олмуш,  репертуарда  сабит  формасыны  узун  заман  горуйуб 

сахламыш, импровизя вя трансформасийалардан юзцнц мцщафизя едя бил-

мишдир. «Гараоьлу»  шифащи  нитгдя  беля  гящряманлыг  сцжетляриндян 

олмушдур.  Йаранма  дюврц  барядя  конкрет  мялумат  олмаса  да 

анахаганлыгдан  атахаганлыьа  кечид  дюврцнцн  зиддийятлярини, 

гараханлыьын мейдана эялмяси, эениш бир яразидя йайылмасы вя нящайят 

Гараханын  тарихи  йцксялиши  вя  сцгутуну,  тайфалара  бюлцнцб 

парчаланмасыны  вя  с.  юзцндя  якс  етдиря  билмишдир.  Вахтында  йазыйа 

алынмамасы,  дастанын  шифащи  нитгдя  йашамасы  вя  мцасир  ашыг 

репертуарына  дцшмяси  онун  дил  вя  цслубуна  мцяййян  мцасирлик 

вермишдир.  Лакин  бцтцн  бунларла  йанашы, «Гараоьлу»  тцрцк  епосуна 

мяхсус еркян цслубу вя яняняви хцсусиййятляри, еляъя дя онун бир чох 

яски,  сцжет,  мотив  вя  образларынын  эениш  спектрини  юзцндя  щифз 

етдирмишдир. 

«Гараоьлу»нун  мейдана  эялмясини  озан  йарадыъылыьындан 

кянарда  щесаб  етмяк  олмаз.  Тцрк  фолклоршцнасы  Ф.Тцркмяня  эюря 

«Гараоьлу»  бир  ашыьын  импрповизясидир (17, 21). Ялбяття,  бцтцн  башга 

дастанлар кими, «Гараоьлу» да озан импровизясидир. Онун йарадыъылыг 

просесиндя  конкрет  олараг  щансы  дювр  озан  вя  йа  ашыгларын  иштирак 

етдийиня гяти щюкм вермяк мцмкцн олмаса да, лакин тцрк епосунун 

Епосун йаранма, йазыйа 

алынма тарихиндян 


 

469


«Манас», «Дядя Горгуд», «Алпамыш», «Мадай Гара», «Урал батыр» 

кими  нцмуняляриня  мяхсус  йарадыъылыг  цслубу  «Гараоьлу»  цчцн 

яняяняви йарадыъылыг мейарыдыр. 

«Гараоьлу»да  епос  тяфяккцрц  цчцн яняняви  форма  вя мязмун 

мювъуддур. Онун импровизя комплектиндя мифоложи, етнографик вя 

тарихи  факторлардан–архаик  топонимлярдян,  шяхс  адларындан,  мотив 

вя сцжетлярдян истифадя дя фяалдыр. 

Дастанын Азярбайъанда йайылма хяритяси мараг доьурур. Фолклор 

експедисийалары  заманы  сцжет  Дявячи-Дярбянд-Шяки-Шамахы-Балякян-

Лянкаран-Лерик  яразиляриндя  гейдя  алынмышдыр.  Сцжетин  илк  варианты 

1962-ъи  илдя  фолоклор  експедисийасы  заманы  Лерик  району  яразисиндя 

Я.Саляддин тяряфиндян (21, 3-27) гейдя алынмышдыр. Икинъи вариант 1976-

ъы илдя Дявячи районунда Ашыг Оруъдан йазыйа алынмыш вя 1977-ъи илдя 

няшр  едилмишдир (18, 30-40). Сцжетин  башга  ики  вариантыны  мусигишцнас 

Фаиг  Чялябийев 1983 вя 1985-ъи  иллярдя  Шяки  вя  Балякян  районларында 

гейдя  алмышдыр (22, 13-51). «Гараоьлу»нун  бир  мцгяддимя  вя  он 

няьмядян  ибарят  сон  варианты 1979-ъу  илдя  Дярбянддян  йазыйа 

алынмышдыр (23, 71). Дастанын Шамахыдан йазыйы кючцрцлмцш башга бир 

варианты да вардыр (24, 1-17). 

Дастанын  бцтцн  вариантларында  гараханлыг  дюврцнцн  щадися-

ляриндян  бящс  едилир.  Тящлил  заманы  епосун  Дярбянд  варианты  ясас 

эютцрцлмцшдцр. Ялдя олан бцтцн бу вариантлар дастаны сюйляйян озан 

вя  онун  йарадыъылыг  хцсусийятляри,  бурадакы  щадисялярин  гыса 

мязмуну вя мащиййяти барядя мцлащизяляр сюйлямяйя имкан верир.  

«Гараоьлу» дастанында архаик мотив вя сцжетляр вардыр ки, онун 

сцжет системини йалныз оьуз епосу контекстиндя юйрянмяк мцкцндцр. 

Епосу  йарадан  няфяс  «йадлыг,  юэейлик»  дуйумундан  тамам  узаг 

олуб гядим кечмишин профессионал импровизаторчу озаныдыр. Заман 

епоса юз тясирини эюстярмишдир. Эцман ки, «эцндоьандан эцнбатана 

кими»  йайылмыш  бу  епосун  бир  чох  епизоду,  парчасы  бизя  эялиб 

чатмамышдыр.  Мцхтялиф  репертуарлара  дцшдцкъя  озан  дили 

мцасирляшмиш,  сцжетин,  цмуми  мязмунуна  мцасирлик  рущу  щопмуш, 

мятн  йениляшмиш,  дцнянин,  бу  эцнцн  ашыьы  тяряфиндян  йаранма 

ещтималыны  артырмышдыр.  Шифащи  нитгдя  йашайан  щяр  бир  мятнин  ифа 

едилдийи 

дюврцн 


тясирляриндян, 

импровизя 

вя 

диалект 


хцсусиййятляриндян  кянарда  гала  билмяси  дя  яслиндя  мцмкцн 

олмайан  просесдир.  Лакин  о  да  бир  щягигятдир  ки,  шифащи  нитг 

мцщафизякардыр  вя  еля  она  эюря  дя  ащыглар  ифада  сцжетин  бир  чох 

мцщцм структур елементлярини горуйуб сахламыш, онун гящряманлыг 

епосуна  мяхсус  мязмун,  цслуб  вя  поетик  дяйярляриня 


 

470


тохунмамышлар. 

«Гараоьлу» заман вя мякан мящдудиййяти билмядян чох эениш 

яразидя  йайылмышдыр.  Т.Щаъыйевин  йаздыьы  кими, «...Яввялляр  гябиля-

тайфа  щадисяляри  шяраитиндя  йаранмыш  бу  дастан  сонралар 

цмумиляшяряк  бцтцн  Азярбайъанда  охунмуш,  юз  илкин  цслубу 

зямининдя дил вя сцжет тякамцлц кечирмишдир» (25, 76). 

Мцасирляшмя елементляринин эцълц нязяря чарпмасына бахмайа-

раг, «Гараоьлу»  шифащи  нитгдя  форма,  поетик  структур,  мязмун  вя 

сцжет  бахымындан  бир  сыра  еркян  хцсусиййятлярини  горуйуб  сахлайа 

билмишдир. 

Мятндя  архаик  ифадя  сюз  вя  сюз  бирляшмяляринин  горунмасы 

цмумиликдя фяалдыр. Узун мцддят озан репертуарындан дцшцб шифащи 

нитгдя  йашайан  сцжетин  мцасир  ашыьын  дилиндян  йазыйа  алындыьыны  ися 

унутмаг олмаз. Мцасир ашыьын репертуары бу эцн дя орижиналдыр. Лакин 

йазыб-охумаг  билян,  тящсил  эюрмцш,  эениш  мцасир  информасийа 

мялуматларына  малик  мцасир  ашыгларын  йцз  ил  бундан  яввялки 

сяняткарлардан  фяргли  ифа  вя  йарадыъылыг  цслубларына  малик  олмасы  да 

тябиидир. 



 

«Гараоьлу» 

дастаны 

нязмля 


нясрин  бир-бирини  явяз  етмяси  иля 

башлайыб  давам  едян,  епик-лирик 

цслубда  йаранан  дастанларымыздан  биридир.  Дастанын  ялимиздя  олан 

сон  варианты  «Дастангабаьы»  адлы  мцгяддимядян  вя  щяр  бири  оьуз 

гящряманлыьы вя мяишятинин бир мясялясиня щяср едилян он няьмядян, 

бойдан вя йахуд оьузнамядян ибарятдир.  

«Дастангабаьы»  дастан,  онун  йарадыъысы  олан  озан  вя  онун 

гящряманлары  Гара  ханын  оьлу,  онун  тарихи  ъянэавярлийи  вя 

шцъаятляриндян,  гараханларын  адына  гошулмуш  дастанын  йаранма  вя 

йайылма ареалы барядя мялумат верир.  

Дастан  «озанларын  ханханы» (эцман  ки,  оьузларын  хаганы 

мянасында баша дцшцля биляр) олан, озан яъдадынын тярифи вя атасынын 

сюйлядийи  щадисялярин  гейри-мцяййян  тарихи  иля  баьлы  ашаьыдакы 

мялуматла башлайыр: 

 

...Нечя мин ил 



Бундан габаг, 

Ики йеря  



«Гараоьлу»нун гурулушу, 

мязмуну вя ифадяси 

 

471


Айрыланда 

Бизим торпаг, 

Торпагларын  

Эюзялиндя,  

Улусларын 

Язялиндя, 

Йашайарды 

Дядям мяним (23, 5). 

Озан дядясинин гошуб дцздцйц дастаны башлайыр, Гара ханын вя 

онун  оьлу  барядя  оьуз  щекайятинин  бцтцн  тцрк  елляринин  дилиндля 

эязиб долашдыьыны беля йекунлашдырыр: 

Хан дядямин 

Гошгулары 

Орман кечяр, 

Даь ашарды 

Ону щяр йаз 

Бцтцн елляр 

Эцндоьандан  

Эцнбатана 

Данышарды (23, 5) 

Еля  бу  кичик  парчада  «Гараоьлу»нун  йайылма  ареалы  барядяки 

мялумат  сцжетин  тцрк  тайфалары  ичярисиндяки  шющрятиндян  хябяр 

вермякдядир. 

Дастан ашаьыдакы няьмялярдян–мяълислярдян ибарятдир: 1. Гара 

ханын  ханлыьы,  Гойунлунун  дамлыьы; 2. Гараоьлунун  тоьулушу, 

Алплыг  цстя  Йоьурулушу; 3. Гуран  хатунун  галплыьы,  Седряк  беэин 

алплыьы; 4. Хан  Йаьунун  йаьмасы,  Кузя  хатунун  доьмасы; 5. 

Гойунлунун оймасы, Улус цстдян соймасы; 6. Гара ханын соннуьу, 

Седряк беэин ханныьы; 7. Гароьлунун басмасы, Кялляэюзц асмасы; 8. 

Гараоьлунун  улус  цстцн  тикмяси,  дцшманныьы  сюкмяси; 9. 

Гароьлунун  эялмяси,  дцшмян  баьрын  дялмяси; 10) Гараоьлунун 

ъамлыьы, Мяря дцшмян дамлыьы. 

«Дастангабаьы»  щиссясинин  яввяли,  биринъи  няьмянин  сону, 

цчцнъц  няьмянин,  бешинъи  няьмянин  кичик  бир  щиссясиндя  озанын 

нясрля тящкийясиня раст эялинир. Алтынъы няьмядя тящкийя поетик юлчцлц 

ифадяни  цстяляйир.  Йеддинъи  няьмянин  сону,  сяккизинъи  няьмянин 

яввяли  вя  сону,  онунъу  няьмянин  сону  йурд  йери – тящкийя  иля 

тамамланыр.  Икинъи  вя  доггузунъу  няьмяляр  башдан-айаьа 



 

472


нязмлядир.  Нязмля  олан  бцтцн  няьмяляр,  ащянэ,  аллетерасийа  вя 

интонасийайа уйьун ритмя ясасланыр, беш щеъа системини ящатя едир. 

Дастанын  бцтцн  няьмяляриндя  йурд  йери  адланан  щиссяляр 

ясасян сяъ формасындадыр. 

«Гароьлунун»  ифа  цслубу  ашыг  цслубундан  хейли  фяргли    олуб 

Дярбянд ашыг мцщитинин йарадыъылыг яняняляринин яски цслубуна даща 

чох ясасланыр. Бу яняня ися ашыг ифасында яввялки цслублары хатырладыр. 

Дастаны  сюйляйян  Сядри  хан  Мяммядханоьлунун  ифа  цслубу  бахшы 

цслубуна  бянзяйир.  Дастанын  йазыйа  алынмасы  заманы  пешякар  ашыг 

ифасындан фяргли олараг, ири тавар сазы синяйя басан Сядри ханын сюйля-

мяси  ашыг  сюйлямясиндян  даща  чох  «Манасы», «Алпамыш»ы,  йахуд, 

алтайларын  «Мадай  Гара»сыны  сюйляйян  чыръы  вя  бахшыларын  ифасына 

бянзяйир. Сядри хан дастаны данышаркян дюшцндяки сазы унудур, саз 

ара-сыра  диллянир,  ханын  зцмзцмяси  ися  гцдрятли  бир  ифайа  чеврилирди. 

Яслиндя  Сядри  хан  дастаны  сюйляйяркян  ону  садяъя  нягл  етмир, 

йенидян йарадыр, бцтцн гялби иля ону охуйур, бир сюзц, кялмяни тящриф 

едяндя гайыдыб ящвалаты яввялдян башлайырды. 

Дастанын структур тяркиби мараг доьурдуьу кими, мязмуну да 

диггятчякяндир. Щям дя бу мязмунун тяркибиндя тцрк епосу цчцн 

бир  сыра  яняняви  деталлар,  онларын  яски  вариантлары  вя  структур 

тяркибляри иля йанашы сцжет, мотив вя образларын да еркян формаларына 

тясадцф едилир. 

Дастанын  яввялиндя  Туран  хатунун  тайфайа  башчылыг  етдийини 

эюрцрцк.  Гойунлу  тайфасы  хан  хатунун  ойлаьында  дярддян-гямдян 

азад йашайыр. Бу тайфада щамынын пайы бярабяр бюлцнцр. Гоъалара, 

ялсизляря тайфада щюрмят бюйцкдцр. Яслиндя тайфада «иътимаи ядалят» 

щюкм  сцрцр.  Башчы  еля  бюйцк  щюкмранлыг  гцдрятиня  малик  дейилдир. 

Тайфада боллуг, бярабярлик, ямин-аманлыг йаранмышдыр.  

Гойунлуларын  тапындыглары  од-оъаг,  естетик  амаллары  дцзлцк  вя 

яхлагиликдир:  

Гойунлулар,  

Баш яйярди. 

Улу сюзц 

 

Гойунлулар, 



Бай байата,    

 

Дуз чюряйя, 



Ода-кюзя 

 

Дцз чюряйя 



Аьу дюйцб   

Сюйкянярди. 

Дастанда  Анахаган  еркян  яъдад  култуну  -гурд  мифизминя 

тапынманы инкар едир. Ода-суйа ситайишин ясасы гойулур. Инкар едилян 

култ  тайфайа  Кялляэюзц  фялакят  ким  эюндярир.  Кялляэюз  тайфадан, 

цмумиликдя  ися  хаганлыгдан  гисас  алмаг  цчцн  «щагдан  эялян  бир 



 

473


бяла»йа чеврилир. 

«Гараоьлу»  тцрк  халгларынын  дастан  йарадыъылыьынын  феноменал 

образы  олан  Тяпяэюзцн  мяншяйи,  инсанлыьа  интигам,  гисас  алма 

мягсядиля эюндярилмя мотивинин эенетик гайнагларынын ачыгланмасына 

кюмяк едян йени фактларла зянэинляшдирир. 

Тцрк мифоложи системи цчцн култ, онун тапынма вя инкар моделини 

там  вя  айдын  анлайышыны  йарадыр.  Кялляэюзцн  бцтцн  сонракы  Тяпяэюз, 

Сиклоп, Полифем вя Кялляэюз вариантларынын эенетик гайнагла ялагясинин 

айдын вя ящатяли мянзярясини йарадыр. 

«Гараоьлу»да  Кялляэюзцн  дцнйайа  эялиши  бцтцн  башга 

сцжетлярдя  олдуьундан  фярглидир.  Бу  эялиш  «Дядя  Горгуд»дакы  пяри 

иля чобанын говушмасындан да фярглидир. Бу эялиш даща мягсядли вя 

мякрли эялишдир. Инкар едилян култ вя йа танры интигам щисси иля алышыр. 

Гойунлудан гисас алмаг щисси ону ращат бурахмыр. Еля бу гисасчылыг 

ону Кузя хатунла говушдурур. Кузя хатун йахшы билир ки, дцнйайа 

эятиряъяйи  ювлады  гойунлуйа  фялакят  эятиряъякдир.  Гойунлу  мяняви-

яхлаги  дяйярляринин  позулмасы  култла  сещрли  пяринин  говушмасына  вя 

бу говушма Кялляэюзцн дцнйайа эялмясиня сябяб олур. 

Бурада  озан  функсийасыны  йериня  йетирян  Дядя  Чалмаьан 

Кялляэюзц  эюряндя  она  ад  гоймагдан  имтина  едир,  баш  веряъяк 

фялакятдян оьузу хябярдар едир. Озан дейир: 

Бу ки, щаггдан 

Эялян даддыр. 

Кялляэюздцр, 

Улус цстя 

Шяр эятирян 

Бир ювладдыр! 

Кялляэюз улус цстя шяр эятирир. Ону щимайя едян Туран хатуна 

гаршы чыхыр, ону баймакындан оьурлайыб даьа чякилир вя орада Туран 

хатуну юлдцрцр, ятини йейир. 

Кялляэюз  гойунлуйа  айрылыг  салыр,  тайфа  юз  мяскянини  дяйишир. 

Анаханлыг  сцгут  едир.  Гараханлыьын  сийаси  ясасы  мейдана  чыхыр, 

щакимиййят цстцндя ики гардаш – Гаралы хан вя Сары Кцкряк арасында 

зиддиййят  башлайыр.  Бурада  оьуз  епосу  цчцн  сяъиййяви  бир  чох 

сцжетляр  чарпазлашыр.  Ювладсыз  гардашлара  мцдрик  гоъа  ювлад  бяхш 

едир.  Хябярдар  едир  ки, «дейиклиляри  бир-бириндян  айырмайын». 



Дастанда  икинъи  фялакят  Гарханын  оьлу  Гараоьлу  иля  Сары  Кцрякин 

гызы Арчын гызын айрылыьындан доьур. Бу айрылыьын сябябкары да йеня 

Кялляэюз  олур.  Бязи  гайнагларда  Тяпяэюзцн  гыз  цстцндя  юлдцрцлмя 


 

474


мотиви бурада башлыъа мотив кими нязяря чарпыр. Гараоьлу Кялляэюзц 

юлдцрцр. Юзц дя тяк эюзцнц кор етмякля йох, дилини гопарыб йериндян 

чыхармагла. Сцжет Сары Кцряэин щакимиййят уьрундакы мцбаризяси иля 

кяскинляшир.  Сон  анда  Сары  Кцкряк  Арчын  гызы  охлайыр  вя  яслиндя 

Гараханлыьа кяскин мяняви зярбя вурур. 

Епосда  Гараханлыьын  тяряггиси,  Гараоьлунун  шющрятлянмяси  вя 

нящайят юлцмц тясвир едилир, никбин сонлугла баша чатыр. Гараоьлуну 

юлцмцндян сонра тайфа юзб янянялярини горуйуб сахлайаъаьына анд 

ичир. «Гараоьлу»да юз яксини тапан бцтцн бу щадисяляр «Аьгойунлу» 

вя  «Гарагойунлу»  дювлятляринин  формалашмасындан  чох-чох  яввял 

гойунлу тайфасынын ики гола айрылмыш тайфаларынын тарихи талейидир. 

«Гараоьлу»нун мцгяддимяси – «Дастангабаьы» щиссяси епосун 

цмуми  мязмун  вя  мцндяриъясини  якс  етдирмяк,  баш  веряъяк 

щадисяляря  габагъадан  мцнасибят  билдирмяк  вя  цмумиййятля 

мяняви–яхлаги  эюрцшляри  дяйярляндирмяк  бахымындын  мараг 

доьурур. Бурада сонрадан аталар сюзц вя мясял кими формалашаъаг 

мцдрик кяламлар, фикирляр юзцнц эюстярир: «Зцлм едяни удар торпаг», 

«Намярдляри  будар  торпаг», «Ев  йыхма,  евин  йыхылар», «Башлар 

кясмя, башын кясиляр», «Дуз чюряйя, дцз чюряйя гярарлы ол» вя с. 

«Дастангабаьы»ндакы  озан – Дядя  Чалмаьан  барядяки 

мялуматлар  да  мараг  доьурур.  Онларын  бир  чоху  Дядя  Горгудун 

шяхсиййяти иля баьлы сюйлянян фактларла мцяййян уйьунлуг тяшкил едир. 



 

Епос  гящряманлыг  епизод  вя  рявайятляри, 

ъянэавяр  образлары  иля  зянэиндир.  Бурадакы 

гящряманлыг  оьуз  епосу,  мясялян  «Дядя–

Горгуд» вя «Короьлу»дакы гящряманлыглардан фярглидир. Сцжетляр кими, 

образларда  да  бир  еркянлик  нязяря  чарпыр. «Гараоьлу»да  еркян  тцрк 

дастанчылыьынын бакиря эюзяллийи позулмамышдыр. Щадисялярин бир-биринин 

архасынъа дцзцлян зянъирвари ъалаьы йохдур. Бцтцн няьмяляр бир вя йа 

ики 

епизод 


цзяриндя 

гурулмушдур. 

Озан 

сянятини 



йени 

импровизаторчулуг  мярщялясиня  мяхсус  дясти-хятт айдын  нязяря  чарпыр. 

«Гараоьлу»  эюстярир  ки,  озан  сяняти  юзцнцн  тякамцл  мярщялясини 

йашамагдадыр. 

Дастандакы  бядии  образлар  юз  сяъиййясиня  эюря  мцхтялифдир. 

Онларын  бир гисми  еркян ъянэавярлик эюрцшляри  иля баьлы  олуб, Туран 

хатун  ятрафында  ъямлянян  гадын  образларыдыр.  Бурада  Туран  хатун 

ана хагандыр. О, епос дцшцнъясиндя илкин камил ъянэавяр щюкмдар 

гадын сурятидир. Анахаган ядалятлидир, бярабярлик севяндир, эениш бир 

яразидя  юзцнцн  идаряетмясини  бяргярар  едя  билмишдир.  Туран  хатун 

Ясас гящряман 

сурятляр 


 

475


ъямиййятин  цмуми  инкишаф  хяттиня  гаршы  чыхмыр,  заманын,  дюврцн 

сясиня  сяс  верир.  Юз  тахт-таъына  хялял  эяля  биляъяк  мягамлар 

йарананда тайфанын мянафейиня цстцнлцк верир. 

Туран хатунун яъдад култундан (йахуд танрычылыьындан) -гурд 

тапынмасындан  имтина  етмяси,  ода,  суйа  ситайишин  ясасыны  гоймасы 

ъямиййятин  щяйатында  мцщцм  щадися  иди.  Ирялийя  инкишафа  доьру 

атылан аддым иди. Ирялиляйишляр вя тяряггиляр ися гурбансыз олмур. Ода, 

суйа  ситайиш ъямиййятин  щяйатында  йени  бир  яхлаги бахыш  эятирмишдир. 

Яъдад  култуна – гурда  тапынма  кими  естетик  бахыш  «гурд  цзц 

мцбаряк олар» етигадына чеврилмишдир. 

Туран  хатунун  ятрафындакы  образлар  ичярисиндя  Кузя  хатун  вя 

Аь гушугчу да диггяти ъялб едир. 

Кузя  хатун  ъямиййятин  йашайыш  гайда-ганунларындан  кянара 

чыхан  хагандыр.  Еля  онун  «ящваллыьы»  яслиндя  Кялляэюзцн  дцнйайа 

эялмясиня  шяраит  йарадыр.  Кузя  хатун  йарыммифик  сурятдир.  Бу 

сурятин  архасында  даща  яски  дюврлярин  тясяввцрляри  дайаныр.  Чох 

эцман  ки, «Дядя  Горгуд»дакы  пяри  онун  епос  дцшцнъясиндяки 

сонракы модерн типидир. 

Аь  гушугчу  да  юз  сяъиййясиня  эюря  билаваситя  Туран  хатунла 

баьлы  образдыр.  О,  хаганын  ел  ичярисиндяки  елчисидир.  Тайфада  бцтцн 

хябярлярин  верилмяси  билаваситя  онун  ады  иля  баьлыдыр.  Бу  образын 

сяъиййясиндя  даща  еркян  дюврлярин  «ъан  гушу»  анламы  да  нязяря 

чарпыр. «Аь  гушугчу»  ейни  заманда  «бяхтйазан», «адгойандыр». 

Лакин онун «адгоймасы» епик тясяввцрдя чох архаикляшмиш деталдыр. 

Адгоймада  Аьгушугчу  йалныз  озанла  бирликдя  иштирак  едир. 

Озанын иърачысы кими чыхыш едир.  

Дастанда  ясас  гящряман  образлар  Гаралы,  Гараоьлу  вя  Седряк 



бяйдир. Яслиндя «Гараоьлу»да гараханлыьын цч нясли тямсил едилир. Яэяр 

Гаралы хан гараханлыьын илк нцмайяндяси кими онун бяргярар олмасына, 

чичяклянмясиня зямин щазырлайырса, Гараоьлу гараханлыьы шющрятлядирир. 

Онун  эениш  бир  яразидя  йайылмасына,  гцдрятли  хаганлыьа  чеврилмясиня, 

ятрафында хырда вя ири гябиля вя тайфаларын бирляшмясиня наил олур. 

Гаралы  сцжетин  мяркязиндя  дайаныр.  Мцшащидяляр  эюстярир  ки,  о 

да  ханлар  ханыдыр.  Щаггында  халг  арасында  мцхтялиф  миф  вя 

рявайятляр  йаранмышдыр.  Онларын  бир  гисми  щям  «Гароьлу»да,  щям 

дя  сонракы  дюврцн  епос  дцшцнъясиндя  мцхтялиф  трансформасийалара 

уьрамыш  вя  йенидян  ишлянмишдир.  Гаралы  образы  мифик  сяъиййялидир. 

Истяр  онун  характериндя, бядии  образ кими  образлашмасында, истярся 

дя  сцжетин  цмуми  мязмунунда  мифоложи  тясяввцрляр  нязяря  чарпыр. 

Бу  бахымдан  сцжетин  яввялиндяки  Гаралы–Язрайыл  сцжет  хятти  еркян 


 

476


мифик  сцжетляр  гябилиндяндир  вя  оьуз  епосундакы  Дяли  Домрулла 

мцяййян  мягамларда  чарпазлашыр.  Епоса  «Гара  ханын  сонлуьу, 

Седряк  бяйин  ханныьы»  ады  иля  дахил  олан  няьмяйя – бойда 

гарахаган Гаралынын юлцмцндян бящс едилир.  

Гаралы  хан  хаганлыьы  бурада  кичик  бир  епизодда  якс  олунур, 

лакин  бу  информатик  мятндян  айдын  олур  ки,  Гаралы  гойунлунун 

бюлцнмясиндян  сонра  гарагойунлуларын  илк  ханханыдыр.  Туран 

хатундан сонра гараларын чятин эцнляриня онун хаганлыьы дюврцндя 

сон гойулмушдур. Бурада Гаралы хаган дюврцндя гарагойунлуларын 

отураг щяйатына да ишаря едилир. «Якдийиндян беш бичдиляр» ифадяси бу 

щягигятя нцмунядир. 

«Гараоьлу»да  башга  бир  мясяляйя  дя  ишаря  едилир.  Бу  кючяри 

тайфалар  ичярисиндя  отураг  щяйата  кечян – якинчилик  мядяниййятиня 

йийялянян тайфаларын мювъудлуьу мясялясидир. 

Гаралы  хан  (хаган)  дюврцндя  хаганлыьын  гцввятляндийи,  улусу, 

ханлыьы  мяьлуб  етмяк  истяйян  «Баймакларын  йаьмаланыб 

дамьаландыьы»ны да бурада эюрмяк мцмкцндцр. 

«Гараоьлу»да  гядим  тцрк  епосунун  мифоложи  дцшцнъядян 

дастанчылыг  янянясиня  кечид  дюврцнцн  йарадыъылыг  хцсусиййятляри  дя 

юзцнц  горуйуб  сахламышдыр.  Яслиндя  лап  яввялдя  эюрцндцйцмцз 

Гаралынын эенетик кюкцндя мифоложи гайнаглардан бящрялянмя даща 

юндя нязяря чарпыр. 

Гаралы бяй мифик Сум чешмяни, Сун ъыьыры йахшы таныйыр, пяриляр 

дцнйасына – Сим  баьынын,  Ирям  баьынын  аналоэийасынын  мин-бир 

сещриня  йахындан  бяляддир. «Дирилик  суйу»  щягигяти  дя  она  бяллидир. 

Еля она эюря дя оьлуну щямин су архасына эюндяряркян щям юзцнцн 

ябяди  щяйатына,  щям  дя  оьлунун  гящряманлыг  шцъаятиня 

йийяляняъяйиня  яминдир.  Бу  мотив  сонрадан  «Короьлу»  епосуна 

трансиля  едиляряк  йенидян  ишлянмишдир.  Бу  чарпазлашмадакы  деталлар 

силсилянин  айрыъа  тящлилиня  ещтийаъ  вардыр.  Лакин  бир  мягам  да 

Язрайылла баьлыдыр. «Гараоьлу»дакы Язраийыл кимдир, Гаралы иля онун 

ялагяси нядя иди? Бцтцн бу суаллара епосун юзцндя ъаваб верилир: 

Гаралы бяй  

             Гаралы бяй 

Эюрдц бир эцн 

 

Щарайлады 



Яъял эялиб  

             Язрайылы... 

Гапыдады.  

Щалайлады 

Деди: -Эцнцм 

   Язрайылы...  

Эялди кечди.   Эцн батанда

Гара хябяр  

 

Ел йатанда, 



Гоъа баьрым,  

Гара ханын 



 

477


Уъа баьрым 

 

Баймакына  



Дялди кечди.   Из саллады 

Гуртармады 

 

Ганлы гоъа. 



Ондан йаха  

 

Гара ханы 



Иэид кясляр.   Башлыг цстя 

...Яъял эялди 

 

Оймарлады. 



Гара ханын 

 

Ялин атыб 



Доггазыны  

 

Щулгумуна, 



Дюймяляди.  

 

Гамарлады. 



Язрайыл  дцшцнъяси  епосда  юз  бяшяри  сяъиййясиндян  кянара  чыхмыр: 

«Ганлы гоъа» амансызды, эялиши гяфилди. Лакин бу гяфилликдя Гарахан цчцн 

бир ашкарлыг мювъуддур. О, Язрайылын эяляъяйини дуйур, бу эялишдян санки 

она  хябяр  эятирирляр.  Бу  «дуйум»  реаллыгдан  даща  чох  мифик  сяъиййя 

дашыйыр,  тцрк  халгларыны  еркян  тясяввцрляри  иля  мцяййян  мягамларда 

чарпазлашыр.Гаралы хан Язрайылы таныйыр. Еля бу танымада йени мятлябляр 

цзя чыхыр: 

Гара ханын, 

Дуз-чюряйин  

Мяря оьлу 

Эюрдц гоъа, 

Ютцрдцйц  

Эцлдц гяфил. 

Гырх яввял 

Язрайылды. 

Сюз галдырды 

Хан Хызырын 

Гара ханын,  

Гара хана: 

Баш-эюзцнц 

Мин зиллятля  

-Гара оьлу 

Ал ганына  

Мыхчаланмыш 

Гцввятлидир 

Батырдыьы,  

Мыхчалардан 

Голун щяля. 

Дусаг едиб, 

Ютцрдцйц 

Иращатдыгнан 

Ял-голуну 

Язрайылды. 

Ъаныны вер. 

Говаглайыб, 

Гара ханым, 

Язрайыла ял 

Маьарада  

Эцъ эцъляди, 

Галдырын 

Йатырдыьы 

Голларына.  

Эюрцнцбмц? 

Язрайылды.  

Бир эцъ вериб 

Таьлайарам, 

Гара ханын 

Язрайылы 

Таьларыны. 

Гырх ил яввял,  

Чахды баймак 

Баьлайарам 

Сцрмясиня 

Дырмаьына. 

Голларыны.  

Тулуг суйун,  

 

Гарахан  танынмалары  щансыдыр?  Сцжетдян  мялум  олур  ки,  Гара 



хан  юмрцнцн  мцяййян  дюврцндя  Хызыр  вя  Язрайылла  гаршылашыб, 

Язрайылы  Хызырын  дустаглыьындан  азад  едиб.  Бу  юзц  ися  Гара  хан 

статусу  барядя  дяйярли  факт  кими  мифик  сяъиййясинин  ачыгланмасына 

апаран деталдыр. 

Яэяр  «Дядя  Горгуд»  Язрайылы  Дяли  Домрулдан  ъан  явязиня 


 

478


ъан  истяйирся, «Гараоьлу»  Язрайылы  даща  яски  дцшцнъя  иля  баьланыб, 

дцз-чюряк етигадына сюйкянир: 

-Мяря гара, 

Тулуг суйу, 

Сюзцм динля,  

Дуз чюрякля 

Язрайылы 

Сахламышам. 

Гырх ил яввял, 

Анд верирям 

Маьарада  

Дуз чюряйя, 

Мыхчалардан 

Анд верирям 

Аьламышам.  

Тулуг суйа. 

Гара эцндян,  

Бир аз тохта, 

Пара эцндян, 

Бир аз дайан...  

Ютян  кечмиш  Язрайылын  йадына  дцшцр.  Гара  ханын  габаьында 

гатланыб дейир: 

Гар ханым,  

Юмрцн битиб 

Цзцм гара, -Ялим галхмаз, 

Танымадым. 

Удлаьына... 

Сюз галдырдын, 

Тез Сядряэи 

Цнцм, эцнцм 

Эюндяр эетсин 

Дцшдц йада 

Эцл вадийя 

Амандасан 

Гара дашын 

Гара ханым. 

Адлаьына...  

«Дядя Горгуд»да олдуьу кими, бурада да Язрайыл ябяди щяйат 

йох, артыг юмцр пайы верир. 

Эцл  вадидяки  чешмянин  кюпцйцндян  ичмякля  юмрц  артырмаг 

олармыш.  Еля  бу  щалда  да  йеня  дцнйа  бурада  «Олумлу  вя  юлцм-

лцдцр». Ябяди щяйат анламына говушма йохдур. Язрайылын ашаьыдакы 

сюзляри бу щягигяти тясдигляйир: 

Дизин ясиб 

Эизляняндя 

Дизляняндя.  

Сян дцнйадан 

Ъанын эялиб  

Безляняндя, 

Тахчам цстя  

Эяляъяйям... 

Седряк  бяйи  аддымбааддым  изляйян  вя  Кялляэюз  Сим  баьында 

лянэийяндя  онун  хуръунундан  сещрли  суйу  оьурлайыр.  Бунунла  да 

Гаралынын сон цмиди боша чыхыр... 

«Гараоьлу»да  тахт-таъ  дцшцнъяси  оьуз  епосунда  аталарын 

оьуллара тахт-тахтламаг гялибиндян кянара чыхмыр. Ата юз тахт-таъыны 

юз оьлуна ютцрмякля ябядиййятя уйуйур. Бурада тцрк етпосунун бир 


 

479


сыра етнопсихоложи деталлары, ритуал формулалары, мяишят вя етнографик 

щяйатын мцхтялиф апарыъы деталлары нязяря чарпыр. 

Гаралы иля тцрк етпосунун Газан хан, Бамсы Бейряк, Короьлу 

вя с. образлары арасындакы тиположи ейниликляр дя яксяриййят тяшкил едир 

вя айрыъа юйрянилмясиня ещтийаъ дуйулур. 

Епосда  башлыъа  гящряман  образ  кими  сцжетин  мяркязиндя 

дайанан  Гараоьлудур.  Гара  хан,  Гаралы,  Гараоьлу,  Седряк  бяй 

сцжетдя  гараханлыг  ады  алтында  цмумиляшир,  щяр  бири  мцстягил 

функсийайа маликдирляр. Лакин бурада Гараоьлу гящряманлыьы даща 

эениш  чаларларда  якс  олунур.  Сцжетдя  Гараоьлунун  доьулмасы, 

гящряманлыьы  вя  юлцмц  тясвир  едилир.  Онунла  баьла  гараханлыг 

тарихини  якс  етдирян  мцхтялиф  мифоложи  сцжетляр  дя  мараглы  мязмун 

мцндяриъясиня маликдир. 

Сещрли гоъанын бир алмасындан Гараоьлу вя Арчын гыз дцнйайа 

эялир.  Гоъа  онлары  дейикляйир.  Сонракы  щадисялярдя  Сары  Кцкряк – 

Гараоьлу – Арчын  гыз  зиддиййятляри  йараныр,  аталар-оьуллар  сцжетинин 

илкин мотивляри эюзя чарпыр. 

Бурадакы  Сары  Кцкряк  мякрли  хагандыр.  О,  мцгяддяс  шярти 

позур – гызы Арчыны дейиклиси Гараоьлуйа вермякдян имтина едир. Лакин 

хаганлыьын  чятин  мягамында  Сары  Кцкряйин  йенидян  Гараоьлу  иля 

бирляшмя  имканы  йараныр.  Бу  ися  Кялляэюзцн  Арчын  гыза  елчи 

дцшмясиндян,  Гараоьлунун  тайфайа  айрылыг  салмыш  Кялляэюзц 

юлдцрмясиндян  сонра  гцввятлянир.  Лакин  Седряк  бяй  юз  эялиши  иля 

Гараоьлу – Сары  Кцкряк  мцнасибятлярини  даща  да  кяскинляшдирир,  ики 

гардаш  хаган  арасында  башлайан  ганлы  дюйцшляр  хаганлыьын  ифласына 

эятириб чыхарыр.  

Эюрцндцйц  кими,  гядим  тцрк  дастанларындан  сонракы  мярщялядя 

озан  сянятинин  ян  апарыъы  мейллярини  вя  мяняви-яхлаги  дяйярлярини 

юзцндя  якс  етдирян  «Гараоьлу»  дастанчылыьын  «Дядя  Горгуд»а 

гядярки, йарадыъылыг мярщяляси, даща доьрусу яряфясидир. 

«Гараоьлу»  иля  озан  институту  юзцнцн  бир  сыра  етик-естетик 

функсийаларынын 

формалашмасыны 

баша 


чатдырды, 

пешякар 


импровизаторчулуьу  йени  мярщяляйя  йцксялтди,  милли  културоложи 

дцшцнъядяки апарыъылыг ролуну тясдигляди вя ону йени йцксялиш йолуна 

чыхарды.  


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   40   41   42   43   44   45   46   47   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin