Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə41/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   53

Я Д Я Б И Й Й А Т 

 

1.  Султанлы  Я.  Азярбайъан  драматурэийасынын  инкишаф  тарихиндян. 

Бакы, «Азярняшр», 1964 

2.  Аллащвердийев  М.  Азярбайъан  халг  театры  тарихи.  Бакы, 

«Маариф», 1978 

3.М.Сейидов. Азярбайъан халгынын сойкюкцнц дцшцняркян. Бакы, 

«Йазычы», 1989 

4.Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов 

у узбеков Хорезма. М., «Наука», 1969 

5.  Севортян  Э.В.  Этимологичекий  словарь  тюркских  языков 

(Общетюркские межтюркские основы на гласные). М., «Наука», 

1974 


6. Нябийев А. Ел няьмяляри, халг ойунлары. Бакы, 1988 

 

430


7. Елчин Ш. Халг Ядябиййаты арашдырмалары. ЫЫ ъ., Анкара, 1964 

8. Севенэил Р.А. Ясски тцрклярдя драм сяняти. Анкара, 1969 

9. Ъяфяроьлу Я. Анадолу диалектоложиси цзяриня малземя (ойунлар, 

тякярлямяляр,  йанылтмаълар  вя  ойун  истилащлары).  Анкара,  ТДК 

йайынлары, 1994 

10. Кашьарлы М. Диванц лцьят-ит-тцрк, тяръцмяси, ЫЫЫ ъ. 3-ъц няшри. 

Анкара, 1992 

11.  Кашьарлы  М.  Диванц  лцьят-ит-тцрк,  ЫЫ  ъ., 3-ъц  няшри.  Анкара, 

1993 

12.  Дадашзадя  М.  Азярбайъан  халгынын  орта  яср  мяняви 



мядяниййяти. Бакы, 1985 

13. Ариф М. Азярбайъан халг театры. Сечилмиш ясярляри. ЫЫЫ ъ., Бакы, 

1970, с.426 

14. Сарабски Щ. Кющня Бакы, 1958, с.157 

15. Тащиров Р.А. Азярбайъан ойунлары. Бакы, 1989 

16. Асланов Е. Ел-оба ойуну, халг тамашасы. Бакы, 1984, с.275 

17.  Фярзялийев  Т.  Азярбайъан  фолклорунда  халг  драм  вя  ойун 

тамашалары. Тядгигляр…, Бакы, 1987 

18. Ахундова С. Азярбайъан ушаг ойунлары. Бакы, 1980 

19. Аьайев Щ.Щ. Азярбайъан мцтящяррик ойунлары. Бакы, 1958 

20. Сялимов-Шаьани Т.Г. Ойун вя яйлянъяляр дя бир тарихдир. Бакы, 

1993 


21.  Нябийев  А.  Азярбайъан  халг  ойунлары. «Азярбайъан 

фолклорунун  актуал  проблемляри»  мяъмусу.  Бакы,  БДУ  няшри, 

1984 

22.  Гасымов  Я.  Азярбайъан  фолклорунда  мювсцм  мярасими 



ойунлары. «Бакы Университеинин хябярляри», 2000, №2 

23.  Нябийев  А.  Шяхси  топлама  материаллары,  говлуг 3, с.122-24. 

Азярбайъан фолклору антолоэийасы. Ы китаб. Бакы, 1968 

25.  Новруз  байрамы. (Топлайаны  вя  няшря  щазырлайаны 

А.Нябийевдир). Бакы, 1990 

26. Цыганский фольклор. М., 1998 

  

 

 



 

 

 



 

 

 



 

431


ЕПИК ЦСЛУБ ВЯ ТЯЩКИЙЯЧИЛИК  

ЯНЯНЯСИНИН МЕЙДАНА ЭЯЛМЯСИ 

 

Лирик вя драматик цслубларын мейдана эялдийи, щяр ики цслуб цзря 



жанрлашма  йарадыъылыг  просесинин  давам  етдийи  тарихи  кясимдя  ейни 

гябиля, тайфа вя инсан груплары ичярисиндя тящкийячилийя ясасланан епик 

цслуб йаранмаьа башлады.  

Ъанлы  данышыг  фактына,  айдын  гаршылыглы  цнсиййятя  ясасланан 

тящкийячилик  инсанын  юзцнцн  тякамцлц  иля  баьлы  узун  давам  едян 

мараглы  вя  ъанлы  йарадыъылыг  просеси  иди.  Бурада  сюз  системляринин 

дцзцмц  садя,  сырасы  ардыъыл,  мянасы  айдын,  тутуму  конкрет  иди. 

Фикрин ифадяси лирик вя епик цслублардан фяргли олараг даща ифадяли, тез 

анлашылан  вя  баша  дцшцлян  иди.  Емосионал  ифадяляр  вя  йа  дейим 

тярзляри,  понтомим  щярякятляр,  щим-ъимлярля  фикрин  ифадя  васитяляри 

епик  цслуб  системиндя  мювъуд  дейилдир.  Бу  елементляр  бир  сыра 

щалларда  тящкийячинин  данышыьыны  тамамлайан,  ъилалайан  вя  йа 

зянэинляшдирян  елементляр  кими  чыхыш  ется  дя  хцсуси  бир  атрибут  ролу 

ойнамыр, ифадя едилмиш фикрин садяъя олараг психоложи мягамларынын 

дцрцстляшмясиня вя тамамланмасына хидмят едир. Тящкийянин юзц дя 

мярщяляли  олмушдур.  Епик  яняня  садя  тящкийячиликдян  пешякар 

ифачылыьа гядяр инкишаф йолу кечмиш, милли дастан йарадыъылыьынын еркян 

зяминини йаратмышдыр (2, 64).  

Шифащи дцшцнъядя эениш йарадыъылыг имканларына малик епик цслуб 

щяйатын  образлы  дяркиндя  мцщцм  щадися  иди.  В.М.Жирмунскинин 

йаздыьы  кими, «епик  цслуб  щяйаты  дярк  етмянин  эениш  щцдудларыны 

мцяййянляшдирди,  аьыз  ядябиййатында  бюйцк  вя  яняняви  щадися 

йаратды. Бу щадися шифащи сюзц бядии щягигятя, щяйатын вя онун эениш, 

зянэин  мащиййятини  бядии  образларда  якс  етдирмяйя  эятириб  чыхарды. 

Епик цслубун мцхтялиф гялиб, юлчц вя тялябляри иля яламятдар ян бюйцк 

иъады  ися  тящкийячилийин  тарихи  йцксялиши  вя  онун  илкин  йекуну  вя  йа 

нятиъяси олан епос йарадыъылыьынын мейдана чыхмасы иля шяртлянди» (1, 

213). 


Епос  йарадыъылыьы  яски  дцнйанын  инкишаф  етмиш  сивил  йцксялишинин 

йаддашда якс олунмуш бядии модели иди. Бу моделдя бир чох естетик, 

мяняви-яхлаги,  етик  вя  щцгуги  дяйярляр  ъямляшмишдир.  Щяр  бир 

етносун  тарихи  бу  мяняви  дяйярлярля  сых  баьлы  олуб  онун  сивил 

сявиййясинин  истигамятляри  вя  щцдудларыны  ифадя  едир.  Бу  дцшцнъя  ися 

тарихян даща яввялки инкишаф гатлары цчцн яняняви олуб бизим яъдад-

ларымызын юзцнямяхсус инкишаф истигамятлярини якс етдирян гядим тцрк 

мифолоэийасындан бящрялянир.  


 

432


Епик  цслуб  миф  йарадыъылыьы  системиндя  щям  юзцнцн  тякамцлцнц 

йени  мярщяляйя  йцксялтди,  щям  дя  тящкийячилийин  тарихи  йцксялишини 

шяртляндирди,  епос  йарадыъылыьы  цчцн  зярури  илкин  зямини  щазырлады. 

Йухарыдакы  бящсдя  эюрдцйцмцз  кими,  бцтцн  башга  халгларда  олдуьу 

кими, улу яъдадларымыз олан яски тцркляр дя дцнйанын тюряниши, етносун 

мейдана  эялмяси,  онун  дцнйаны  дярк  етмяси  иля  баьлы  зянэин  вя 

мцхтялиф  типли  миф  системляри  йаратды.  Бу  мифляр  йарадыъылыг  яняняси 

бахымындан  епик  цслубун  мящсулу  иди.  Юзц  дя  щям  естетик,  щям  дя 

бядии  дяйяр  етибары  иля  камил  нцмуняси  иди.  Бядии  эюзялликлярин 

мяъмуунда  гцдрятли  танрычылыг – Тенгри-Ерик  мяъмуунда  Ай-атам, 

гурд  мифизминин  мцхтялиф  яъдад  тюрянишляри,  тябиятдян  тюряниш,  оьуз 

пантеону,  мифоложи  системин  мцхтялиф  дяйярляри  иля  баьлы  гцдрятли  миф 

йарадыъылыьы яняняляри дайанырды. 

Тцркцн  мифоложи  дцшцнъясиндя  танрычылыг  ялдя  едилмиш  мцяййян 

естетик  дцшцнъянин  илкин  йекуну  кими  юзцнямяхсус  мяняви-яхлаги, 

естетик  дяйярляря  сюйкянирди.  Бу  дяйярляр  чох  эениш  естетик  дцшцнъя 

чеврясини  ящатя  ется  дя  йеткин  дини  тялимя  чевриля  билмяди,  миф 

йарадыъылыьы  щцдудлары  иля  мящдудлашмалы  олду.  Лакин  тцрк  мифоложи 

системи епик цслубу ирялийя апарды, тцрклярин йени тарихи-иътимаи шяраитдя 

естетик  дцшцнъясини  юзцндя  якс  етдирян  епик  тясяввцр  формулуну – гя-

дим тцрк дастанларыны вя бу дастанларын пешякар импровизаторчуларыны – 

сонрадан озан ады иля шющрятляняъяк ифачылыг институтуну йаратды. 

 

 

ГЯДИМ ТЦРК ДАСТАНЛАРЫ 



 

«Гядим  тцрк  дастаны»  шярти  формуладыр.  Бунун  яввял  гаты – 

гядим тцрк мифолоэийасыдыр ки, онун мейдана эялмя вя йекунлашма 

сярщядляринин  мцяййянляшмяси  юзц  дя  шяртидир.  Тясадцфи  дейил  ки, 

мцхтялиф тцрк гювмляри арасында давам едян, бязян интибаща, бязян 

дя  тяняззцля  эедиб  сюйкянян  мифолоэийаларда  мцяййян  миф 

формулаларыны тядгигатчылар «гядим тцрк дастаны» ващиди кими гябул 

едир  вя  онлары  дастан  мятни  кими  дя  арашдырмалара  ъялб  едирляр.  Бу 

тябиидир,  чцнки  биринъиси,  дастан  йарадыъылыьы  яряфясиндя  йаранан  миф 

мятнляри, рявайятляри вя йа сцжетляриндя йени доьулаъаг «гядим тцрк 

дастаны»нын  ъизэиляри,  яламятляри  артыг  якс  олунмагда  иди.  Икинъиси

щяр  ики  формула  епик  тясяввцрцн  модели  иди,  цчцнъцсц  ися  йухарыда 

гейд  едилдийи  кими,  мцхтялиф  тцрк  гювмляри  арасында  узун  заман 

ярзиндя  давам  етмякдя  олан  миф  йарадыъылыьынын  цмуми  бир  заман 

щцдудунда  бцтцн  тцрк  тайфалары  ичярисиндя  функсийаларыны  итирмяси 


 

433


нязяря  чарпан  мцмкцн  щадися  дейилди.  Мцхтялиф  иътимаи-сийаси, 

ъоьрафи  фактлар,  демографик  вя  миграсийа  просесляри  айры-айры  тцрк 

тайфалары  ичярисиндя  миф  йарадыъылыьынын  тярягги  вя  тяняззцлцнцн 

заман  щцдудларыны  мцяййянляшдирмишдир.  Она  эюря  дя  бу  кясимин 

бцтцн  тарихи  инкишаф  дюврляри  шяртиликляря  ясасланыр.  Миф  йарадыъылыьы 

просеси  бир  сыра  тцрк  тайфалары  ичярисиндя  бизим  е.  я.  биринъи  миниллийин 

яввялляриндя ясасян баша чатыб юз йерини епик янянянин тамамиля йени 

яксолунма  моделиня  вермяйя  башлайырдыса,  башга  бир  дяст  тцрк  тай-

фалары ичярисиндя бу йарадыъылыг просеси е. я. биринъи миниллийин орталарына 

тясадцф едирди. «Гядим тцрк дастанлары, ясасян е.я. биринъи миниллийин 

орталарында мейдана чыхмышдыр. Лакин епос янянясиня уйьун олараг, 

даща  гядим  дюврлярин  щадисяляри,  иътимаи,  етник-естетик  ящвал-

рущиййяси дя онларда юз яксини тапмышдыр» (3,15-16) 

Бу дастанларын бизя эялиб чатмасынын, даща доьрусу онларын еркян 

гайнаглар  кими  тядгигатлара  ъялб  едилмясинин  дя  тарихи  о  гядяр  яввял 

дейилдир. Бунун мялум сябябляри дя тябии мцхтялифдир. Бундан ялавя, бу 

дастанларын демяк олар ки, щамысы бизя мцхтялиф тясвирлярдя, шярщ, изащ 

вя  гейдлярдя  эялиб  чатмышдыр.  Онларын  илк,  там  вя  бцтюв  мятнляри  ялдя 

едилмямишдир. «...Онларын щяъми, мянзум, йахуд мянсур формада ол-

масы, (ещтимал  ки,  бунлар  мянсур  формада  олсалар  да  дастанчылыг 

яняняляриня  эюря  мянзум  парчалары  олмушдур – А.Н),  дил-цслуб 

хцсусиййятляри  барядя  конкрет  мялумат  йохдур – мянбялярдя  щямин 

ясярлярин, ясасян гыса мязмуну вя йа сцжети мцщафизя олунмушдур. Беля 

мязмун  вя  сцжетлярин  юзц  дя  бир  сыра  щалларда  йа  там  дейил,  йа  да 

«мцасирляшдирилмиш», мцяййян мягамлары тящрифя мяруз галмышдыр. Чин 

вя  Иран  мянбяляриндя  мцщафизя  олунмуш  гядим  тцрк  дастанларында 

(яслиндя  дастан  сцжетляриндя)  няинки  бир  сыра  мотивляр,  щятта  адлар  беля 

дяйишиклийя  мяруз  галмыш,  тцрк  адлары  Чин  вя  йа  Иран  адлары  иля  явяз 

едилмишдир.  Бцтцн  бунларла  бярабяр,  гядим  тцрк  дастанлары  гядим 

(цмум)  тцрк  епосуну  реконструксийа  етмяк  цчцн  щялялик  йеэаня 

мцщцм мянбялярдир...» (3,16) 

Бу мянбяляр бир нечя ъящятдян диггяти ъялб едир. Биринъиси, щямин 

дастанлар  ня  гядяр  тящрифляря  уьрамыш  олсалар  да,  дцнйа  епосунун 

гцдрятли бир голу олан тцрк епосунун башланьыъы, еркян гайнагларыдыр. 

Миф  йарадыъылыьындан  сонракы  дюврдя  епик  цслубун  эениш  бядии 

имканларыны – етносун  йени  тарихи  щягигятя  вя  факта  ясасланан 

янянялярини  якс  етдирир  вя  бядии  тясяввцрдя  епик  дцшцнъянин 

яввялкилярдян  тамамиля  фяргли  йени  формасыдыр.  Икинъиси,  епик  яняня 

гядим  тцрк  дастанларында  йени  мярщяляйя  гядям  гойур,  абстракт, 

хаотик  дцшцнъядян  системли  дцзцмя,  бядии  дяркетмяйя  кечир  вя  бу 


 

434


янянянин имправизаторчулары, йарадыъылары, гисмян сонракы дюврляр цчцн 

сяъиййяви олан пешякар ифачыларынын формалашма просеси башлайыр. 

Цчцнъцсц,  мифолоэийалары  йаддашларда  солдурмуш,  юзц  дя 

щансыса заман кясиминдя милли йаддашда реконструксийалара мяруз 

галмыш  тцрк  епосу,  гядим  тцрк  дастанларынын  бир  чох  структур 

системляри вя формулаларыны мящарятля давам вя инкишаф етдирмишдир. 

Щямян  юзцнямяхсуслуглара  бяляд  олмадан  тцрк  епосу  системини 

мянимсямяк бир гядяр абстракт вя гейри-реал эюрцня биляр. 

Гядим тцрк дастанлары тцркцн яски тарихинин бир чох юнямли факт 

вя  щадисялярини  якс  етдирмякля  йанашы,  ейни  заманда  епик  янянядя 

тцрк  дцшцнъясини  эюзялликляри  вя  юзцнямяхсуслугларыны  йашатмаг 

бахымындан  да  диггяти  ъялб  едяндир.  Бунлар  ичярисиндя  яски  щун 

яхлаг  вя  дцшцнъяси,  естетик  дяйярляри  иля  баьлы  гайнаглар  щямян 

дюврлярин  тарихи  мянзярясини  вя  щяйатыны  даща  айдын  якс 

етдирмякдядир.  

Мялум олдуьу кими, б.е. яввял 220-ъи илдя йаранан Бюйцк Щун 

императорлуьу  щунларын  бизя  мялумат  эялиб  чатан  гцдрятли 

дювлятляриндян олмушдур. Яски щун мядяниййят вя дювлятляри иля баьлы 

тарихи сянядляр ися щяля юз сиррлярини горуйуб сахламагдадыр. «Бюйцк 

Щун  императорлуьу  иля  ялагяли  ян  гядим  йазылы  сяняд  м.ю. 318-ъи 

илдян яввяля эетмирди. Бу щунларын бир гоншу дювлятля баьладыьы сазиш 

сянядидир.  Тцрклярин  тарихи  ян  еркян  бу  дюврдян,  йяни  м.ю. 318-ъи 

илдян  башланылырды.  О  тарихдя  бир  сазиш  имзалайан  дювлятин  ондан 

яввялки дюврц гаранлыгдыр. Бюйцк Щун императорлуьу м.ю. 58-ъи иля 

гядяр  давам  етмиш,  бу  тарихдя  Ъянуб  вя  Шимал  щунлары  (Шярг  вя 

Гярб  щунлары  олараг)  икийя  бюлцнмцшляр» (6, 121). Мцхтялиф 

гайнаглар тцрклярин даща юнъяки дювлятчилик яняняляри, Гярби щунлара 

мяхсус  йазы  вя  дил  мядяниййятинин  мювъудлуьу  вя  цмумиликдя 

тцркцн  даща  язяли  тарихляриндян  хябяр  вермякдядир.  Бу  тарихи 

щягигятляри  бядии  шякилдя  якс  етдирян  вя  эцнцмцзя  йетирян  ядяби 

гайнаглар  ися  щялялик  бизя  эялиб  чатан  вя  гядим  Щун  щяйатыны  якс 

етдирян «Алп Яр Тунга», «Гызыл эейимли адам» вя «Оьуз хаган»дыр. 

«Алп-Яр  Тунга»  дастаны.  Яски  щун  дастаны  иля  баьлы  илк  йазылы 

мялумата  М.Кашьаринин  «Дивани-лцьят-ит-тцрк»индя  раст  эялинир. 

Тяхминян  б.е.  яввял  биринъи  миниллийин  илк  йцзилликляриндя  «Алп  Яр 

Тунга»  тцркляр  арасында  эениш  йайылан  шющрятли  гящряманлыг 

дастанларындан  олмушдур.  О,  пешякар  имправизаторчу  кими 

формалашма мярщялясини кечирян озанын илк репертуар мятнляриндян бири 



кими  ишляк  дилдя  йайылмыш,  дастан  мятнини  кцтляви  репертуар  мятниня 

чевирмякля  йанашы,  ейни  заманда  пешякар  ифачылыьын – озан  сянятинин 



 

435


цслуб вя гялибляринин формалашмасында иштирак етмишдир.  

Алп  Яр  Тунга  б.е.я.  йеддинъи  йцзилликдя  йашамыш  гцдрятли  тцрк 

щюкмдары  олмушдур.  Дастана  эюря,  Туран  иля  Иран  гоншулугда 

йашайан  гоншу  дювлятляр  иди.  Бир-бири  иля  узун  заман  мцщарибяляр 

апарырдылар.  Иранлылар  Алп  Яр  Тунгадан  щядсиз  дяряъядя 

горхурдулар. «Кудатчу-Билик»я эюря, еля буна эюря дя щям дя она 

юзляринин  шяр  вя  пислик  аллащына  вердикляри  Яфрасийаб  адыны 

гоймушдулар (6, 122). Она  эюря  дя  мцхтялиф  мянбялярдя  Алп  Яр 

Тунганын  ады  мцхтялиф  ъцр  хатырланыр. “Ассурийа  гайнагларында 

Мадува, Щеродотда Мадйяс, Гцвейни она Буьу хан, Мяръани ися 

Бугу хан Бин Пичиниг (Пешенг) дейир" (6, 38). 

Алп  Яр  Тунга  барядя  Туранда  вя  Иранда  чох  мцхтялиф 

рявайятляр йайылмыш, бу гцдрятли тцрк щюкмдары барядя аьызда чохлу 

няьмяляр долашырды. 

Фирдовси  щямин  наьыллардан  вя  рявайятлярдян  истифадя  етмякля 

Яфрасийаб щаггында юзцнцн бюйцк дастаныны йаратмыш, лакин бир сыра 

епизодларда тарихи щягигяти тящриф едяряк иранлыларын тяряфини тутмаьа 

мейл  эюстярмиш  вя  тарихян  шифащи  йаддашда  йашайан  Ал  Яр  Тунга 

гящряманлыьынын тящрифиня йол вермишдир. 

Бунунла  беля, «Алп  Яр  Тунга»  Фирдовси  ясяри  вя  диэяр 

гайнагларда  якс  олунмагла  тарихин  йаддашына  йолдаш  олмуш  вя  бу 

эцн мцхтялиф вариантларда йашамагдадыр. Дастаны М.Кашьари, Ряфиг 

Юздяк  вя  «Шащнамя»  материалына, (6, 39-44) профессор  Н.Ъяфяров 

ися «Фирдовсийя, гисмян дя М.Кашьарийя ясасян Д.Атсыздан истифадя 

етмякля реконструксийа етмишляр (3, 19). 

«Алп  Яр  Тунга»нын  тцрк  дастанчылыьындакы  юнямли  мювгейини 

нязяря алараг М.Кашьарийя вя Фирдовсийя, еляъя дя Атсыздан истифадя 

етмякля  щяр  ики  тцрколога  истинад  етмякля  дастанын  йенидян 

реконструксийа едилмиш вариантыны охуъуйа чатдырмаг истярдик: 

«Бир-бири  иля  дцшмянчилик  едян  Туран  вя  Иран  тахтында  ики 

гцдрятли  щюкмдар – Маничющр  вя  Алп  Яр  Тунганын  атасы  Пешенг 

хаган щюкмдарлыг едирди. 

Иран щюкмдары Маничющр юлдцкдян сонра Пешенг хаган оьлуну 

йанына чаьырыб деди:  

−Бу  иранлыларын  бизя  етмядийи  пислик  галмайыб.  Инди  дя  бизим 

гисас алмаг вахтымыз эялиб чатмышдыр. 

Алп  Яр  Тунга  атасындан  беля  бир  рцсхятя  бянд  иди.  О  дягигя 

синясини габаьа вериб гисас алмаьа щазыр олдуьуну билдирди. Пешенг 

хаган разылыг верди. Алп Яр Тунга давайа тядарцк эюрмяйя башлады. 

Бу ишя Пешенг ханын о бири оьлу гол гоймады. О, яминлик севян иди, 



 

436


мцщарибя  тяряфдары  дейилди.  Амма  гярарын  ялейщиня  чыха  билмяйиб 

йцрцшя гошулду. 

Алп Яр Тунга чох ъясур вя ъянэавяр иди. О, эцълц вя ъясарятли, 

дюйцш  заманы  щцнярли,  дцшмяня  гаршы  рящмсиз  вя  Туран  юлкясини 

щядсиз бир мящяббятля севян гящряман иди. Алп Яр Тунганын эюзял 

гызлары  вя  оьланлары  варды.  Гызларындан  бири  газ  кими  узун  бойунлу 

олдуьуна  эюря  атасы  она  Газ  адыны  вермиш,  онун  шяряфиня  эюзял  бир 

вадинин сащили бойу ахан чай кянарында эюзял бир галача тикдирмишди. 

Гызлар  бу  галачадан  чыхыб  чайын  сащилиндя  ойнар,  чайда  чимяр, 

хошбяхт  щяйат  сцрярдиляр.  Газын  йашадыьы  бу  эюзял  вади  эетдикъя 

эюзялляшди, кичик вя йарашыглы бир шящяря чеврилди. Тцркляр щямин гыза 

олан  ещтирамларыны  Гязвин  (Газ-бин – Газ-бинасы)  адландырдыглары 

шящярин адында щямишялик йашатдылар. 

Дцшмяня  гаршы  дярин  кин  вя  гязяб  бясляйян  Алп  Яр  Тунганын 

илк йцрцшц уьурлу олду. Ордулар Дещистанда цз-цзя эялдиляр. Барман 

адлы ъянэавяр тцрк атыны иряли чякиб дцшмяндян тякбятяк дюйцшя иэид 

истяди.  Иран  гошуну  башчысынын  гардашы  Губад  мейдана  йериди. 

Ахшама  гядяр  давам  едян  дюйцшдя  Барман  Губады  сцнэцсц  иля 

вуруб  атдан  ашырды  вя  эерийя  гялябя  иля  гайытды.  Бундан  сонра 

эюрцнмямиш  бир  дюйцш  олду.  Чох  папаглар  башсыз галды,  мейданда 

ган су йериня ахды. Иран щюкмдары Дещистан галасына сыьынды. Анъаг 

Алп  Яр  Тунга  она  аман  вермяди,  галаны  тутду  вя  щюкмдары  ясир 

еляди. 

Бу хябяри ешидян Ирана табе Кабул юлкясинин мяшщур щюкмдары 



Зал  щцъума  кечиб  тцрк  гошунуну  пярян-пярян  еляди.  Гязяблянян 

Алп Яр Тунга Иран шащыны юлдцртдцрдц, ясирляри дя едам елямяк ямри 

верди.  Ясирляри  Сари  шящяриня  эятирдиляр.  Онларын  бюйцк  бир  гисми 

гачды, буна эюря Алп Яр Тунга гардашы Алп Арузу хяйанаткарлыгда 

эцнащландырды  вя  юлдцртдцрдц.  Алп  Яр  Тунга  Рейя  эедяряк  Иран 

таъына йийялянди. Юлян шащын йериня ися Зев тахта чыхды. Щяр йери аълыг 

вя  дава  ващимяси  бцрцмцшдцр.  Барышыг  елан  едилди  вя  онун  шяртиня 

эюря Иранын Шимал яйалятляри Турана верилди.  

Зев юлдцкдян сонра йенидян барышыг позулду вя Алп Яр Тунга 

щцъума кечди. Иранлылар Залдан йардым дилядиляр. Зал ися бу дяфя юзц 

дюйцшя  чыхмады,  оьлу  Рцстями  Алп  Яр  Тунганын  цстцня  эюндярди. 

Рцстям  тцрк  ордусуну  мяьлуб  етди  вя  тахта  Кейкубады  чыхарды. 

Тцркляр барышыг баьлайыб эери чякилдиляр. Иран тахтына   Кейкавус 

кечди. Бу заман ярябляр цсйан галдырдылар. Алп Яр Тунганын Ирана 

йени  щцъуму  олду  вя  йеня  Кабул  падшащынын  кюмяйиля  тцркляр 

мяьлуб олду. 



 

437


Йенидян  Иран  цзяриня  щцъума  кечмяйя  щазырлашан  Алп  Яр 

Тунга  бир  эеъя  пис  йуху  эюрдц.  Бундан  сонра  Иранла  йени  барышыг 

имзалады.  Бухара,  Сямяргянд  вя  Чак  шящярлярини  Ирана  верди.  Бу 

барышыгла  разылашмайан  Кейкавус  Рцстямя  вя  оьлу  Сийавуша 

гязяблянди.  Онлар  да  Кейкавусдан  инъидиляр.  Рцстям  юз  юлкясиня 

эетди,  Сийавуш  ися  эялиб  Алп  Яр  Тунгайа  сыьынды.  О,  яввялъя  тцрк 

ъянэавяри  Пиранын  гызы  иля  евлянди,  ондан  олан  оьлуну  Кейхосров 

адландырды. Сонра ися Алп Яр Тунганын гызы Фирянэиз иля евлянди. Алп 

Яр  Тунга  мцхтялиф  сийаси  вя  мяняви  сябяблярля  баьлы  Сийавушдан 

инъиди вя ону юлдцртдцрцб ъясядини Бухара щасары цзяриня атдырды. 

Бу юлцм хябярини ешидян Рцстям Алп Яр Тунга цзяриня щцъум 

едир,  онун  оьлу  Сарка  бу  дюйцшлярдя  юлдцрцлцр.  Туранын  бир  чох 

шящярляри  йерля-йексан  едилир.  Бундан  сонра  Алп  Яр  Тунга 

иранлылардан  юз  гисасыны  алыр,  йенидян  щцъум  едиб  аьыр  дюйцшляр 

апарыр, зямиляри йандырыр. Йедди ил давам едян аълыгдан чохлу иранлы 

тяляф олур. 

Алп  Яр  Тунга  иля  Рцстям  арасында  саваш  ара  вермир.  Бу 

савашларын бириндя тцрк хаганы мяьлуб олуб Чин хаганына пянащ апарыр. 

Бу вахт Иран тахтында яйляшян Кейхосров фцрсяти ялдян вермир. Иранын 

мяшщур  сяркярдяси  Бижяни  Турана  эюндярир.  Бижян  бурада  Алп  Яр 

Тунганын гызы Мянижяни (Манисяни) эюрцр, она вурулур вя евлянир. Алп 

Яр  Тунга  Бижяни  зиндана  салыр,  гызыны  ися  сарайдан  говур.  Иран 

щюкмдары Рцстями Бижянин архасынъа эюндярир. О, таъир либасында эялиб 

Бижяни хилас едир, ону Мянижя иля бирликдя Ирана гачырыр.  

Бу  хябяри  ешидяндя  Алп  Яр  Тунга  сарсылыр.  О,  бцтцн  сяркярдяляри 

башына топлайыб гисас алмаг цчцн Иран цзяриня йцрцш етмяк ямри верир. 

Ирялийя  эюндярдийи  гошун  мяьлуб  олур,  тякбятяк  дюйцшдя  оьлу  Шидян 

щялак  олур.  Юзц  дюйцшя  атылыр.  Гоъалмасына  бахмайараг  бир  чох 

шющяртли  ъянэавярляри  мяьлуб  едир.  Нящайят,  Алп  Яр  Тунга 

Кейхосровла  тякбятяк  дюйцшя  гярар  верир.  Лакин  сяркярдяляр  атын 

ъиловуну  чякиб  ону  дюйцшя  бурахмырлар.  Иран  щюкмдары  да  гоъа 

асланла  дюйцшя  эирмякдян  чякинди.  Бу  заман  Чин  хаганы  да  Алп  Яр 

Тунгайа  хяйанят  еляди.  Сарсылмыш  щюкмдар  юлкясиня  гайыдыб  бир 

маьарайа  сыьынды.  О,  маьарада  аьыр  эцнляр  кечирди,  щяйатындан, 

талейиндян шикайятля долу хатиряляр йашады. Лакин бир эцн Щум адлы бир 

хяйаняткар ону таныды вя дустаг еляди. Иши баша дцшян Алп Яр Тунга 

юзцнц чайа атды. Ону хилас етмяк ады иля судан чыхардылар вя юлдцрдцляр. 

Алп  Яр  Тунганын  юлцмцнц  бцтцн  Туран  юлкяси  матямля  гаршылады, 

озанлар гопуз чалды, аьу дюйдц, онун шяряфиня мцхтялиф сюз гошдулар, 

аьы  дедиляр.  Алп  Яр  Тунганын  дяфниндя  озанларын  сюйлядикляри  аьулар 



 

438


йаддашлара ябядилик щякк едилди: 

Алп Яр Тунга юлдцмц, 

Йаман дцнйа галдымы? 

Фяляк юъцнц алдымы? 

Инди цряк йыртылыр. 

 

Заман фцрсят эюзляди, 



Оьру силащ узатды. 

Бяйляр бякми азатды, 

Гачса неъя гуртулур? 

 

Ярян гурдлаш улашар 



Йаха йыртыб баьрылар 

Йара ичи инилдяр 

Сыьылыб эюзц юртцляр 

 

Бяйляр атыны йорду 



Йорулду йолда дурду 

Црфц, цзц саралды 

Сары, сафрасы долду. 

 

Заман эцнц истяйир, 



Инсан эцъцнц эюстярир. 

Дцнйа яри азалдыр, 

Гачса, юлцм йетишир. 

 

 



 

Билик аьылы эюзляди, 

Дцнйа онлары изляди 

Ярдямли яти чцрцдц 

Йеря дцшцб сцртцлдц 

 

Заман эюряняйин беляймиш, 



Ким гачар, ким оьранар. 

Дцнйа эялиб ох атса, 

Даьлар башы доьранар. 

 

Кюнлцм та ичдян йанды 



 

439


Онулмуна йараймы санды 

Кечмиш эцнляри арадым 

Эцн кечяр бу аранар». 

 

«Алп  Яр  Тунга»  гядим  тцрк  дастанынын  еркян  хцсусиййятлярини 



якс  етдирян,  тцрк  дцнйасында  мин  иля  йахын  бир  заман  ярзиндя 

озанларын  гопузунда  охунан  дастанлардан  олмушдур.  О,  озан 

йарадыъылыьынын  формалашма  мярщялясинин  бир  чох  хцсусиййятляринин 

йараныб инкишаф етмясиндя мцщцм рол ойнамышдыр.    

Щун  тцркляринин  бизя  эялиб  чатан  икинъи  бюйцк  дастаны  «Оьуз 

хаган»дыр. Онун кичик бир парчасы XIII ясрдя уйьур ялифбасы иля йазыйа 

кючцрцлмцш  вя  Парис  Милли  китабханасынын  тцрк  ядябиййаты  шюбясиндя 

1001-ъи  нюмря  шифри  иля  шифирлянмишдир (6, 60). Бу  ялйазма 1936-ъы  илдя 

мцасир  тцрк дилиня  Ряшид Рящмяти  Арат  тяряфиндян  чеврилиб  Истанбулда 

няшр  олунмушдур.  Хейли  сонра  М.Ерэлинин  охунушунда  уйьур  мятни 

гейд,  шярщ  вя  изащларла  бирликдя  йенидян  даща  мцфяссял  шякилдя  чап 

олунмушдур (6, 61-69) «Оьуз  хаган»  барядя  мялуматлара  вя  мятн 

нцмуняси  Ф.Ряшидяддинин XIV ясря  аид  «Ъаме-ят-тяварих»индя, XVII 

ясрдя  Ябцлгази  хан  Хивялинин  «Шяъярейи-тяракимя»синдя  вя  б. 

мятбялярдя раст эялмяк мцмкцндцр.                                             

«Оьуз хаган» гядим тцрк дастанлары ичярисиндя йарадыъылыг яняняси 

етибары иля озан репертуары цчцн яняняви олан ян типик нцмунядир. Тцрк 

епик яняняси, еркян дастанчылыг формулалары бахымдан да о мцкяммял 

олуб сонракы дювр пешякар импровизаторчулуьун цмуми сиглятини мцяй-

йянляшдирмяйя имкан верир. "Дастанын е.я. I миниллийин сонларында форма-

лашдыьыны  эцман  етмяк  олар.  Ерамызын  биринъи  миниллийиндя  тцркляр 

арасында  эениш  йайылмыш,  тяхминян  щямин  миниллийин  сону, I миниллийин 

яввялляриндян  етибарян  даща  чох  оьуз  тцркляринин  епик  тарихи 

функсийасында  чыхыш  ется  дя  мяншяйи,  типолоэийасы  бахымындан 

цмумтцрк  мигйаслы  щадисядир" (3, 21). Бурада  артыг  яски  тцрк 

тящкийясинин  яняняйя  чеврилмяси,  епос  схеминин  яламятляри  юзцнц  якс 

етдирир. Яэяр нязяря алсаг ки, бизя эялиб чатан щисся дастанын йалныз бир 

парчасыдыр,  онда  бурада  озан  йарадыъылыьынын  кифайят  гядяр  инкишаф 

мярщяляси кечдийини, йери эялдикъя лирик вя епик цслубун чарпазлашдыьыны, 

драмматик  цслубун  щярякят-сюз  системинин  ващид  контексдя  яксини 

тапдыьыны  эюрярик.  Тцрк  епосу  цчцн  сонрадан  яняняви  олаъаг  бир  сыра 

образ, мотив вя сцжетлярин дя бурада изляриня тясадцф олунур. Бунлар щяр 

ики  щалда  тцрк  епосчулуьуну  юйрянмяк  цчцн  ящямиййятлидир  –  биринъи 

щалда  епик  янянядя  формалашыб  камил  мярщяляйя  йцксялмиш  вя  тарихин 

йаддашындан  сонра  силиниб,  позулуб  мцхтялиф  вариантлара  дцшмцш 



 

440


формулалар  кими,  икинъи  щалда,  тарихи  тякамцлдя  олуб  озан  сянятини 

формалашдыран дцстурлар кими чох дяйярлидир. 

«Оьуз  хаган»  гядим  тцрк  дастанларынын  формалашма 

схематикасыны  яслиндя  баша  чатдырды.  Озан  репертуарынын  тарихи, 

мяняви-яхлаги  вя  естетик  чеврясини  мцяййянляшдирди.  Милли 

тящкийячилийи  пешякар  ифачылыг  сявиййясиня  йцксялтди.  Озанын  ифачылыг 

функсийаларыны гяти шякилдя сабитляшдирди, онун синкретик мащиййятини 

тамамлады.  Гядим  тцрк  дастанларынын,  хцсусян  «Оьуз  хаган»ын 

тцрк  епосчулуьундакы  базис  функсийасыны  ачыгламаьын  зярурилийини 

нязяря  алараг  М.Ерэинин  охунушунун  садяляшдирилмиш  мятнини 

олдуьу кими вермяйи ваъиб щесаб етдик: 

«Эцнлярин  бир  эцнц  Ай  хаганын  эюзц  парлады,  доьуш  санъылары 

башлады вя бир оьлан ушаьы доьду. Бу ушаьын цзц эюй кими парлаг иди. 

Аьзы гыпгырмызы, эюзляри ала, сачлары вя гашлары гара иди. О, пярилярдян 

дя эюзял иди. 

Бу  ушаг  анасынын  дюшцндян  бир  дяфя  сцд  ямди,  бир  даща 

яммяди.  Сонра  диля  эялиб  чий  ят,  аш  вя  шяраб  истяди.  Гырх  эцн  кечди 

бюйцдц,  йцйцрдц,  ойнады.  Айаьы  юкцз  айаьы  кими  (гцввятли),  бели 

гурд  бели  кими  (инъя),  омбузлары  самур  омбузлары  кими,  кюксц  айы 

вцъуду  кими  (гцввятли)  вя  бцтцн  бядяни  тцклц  иди.  Илхы  эцдяр,  ата 

миняр, ов овларды. Эцнлярдян, эеъялярдян сонра иэид (дялиганлы) олду. 

О  чаьда,  о  йердя  бир  улу  орман  (мешя)  варды.  Бу  орманда 

дяряляр,  тяпяляр  чохду.  Бурайа  эялян  овлар,  учан  гушлар  да  чохду. 

Орманын  ичиндя  бир  дя  бюйцк  бир  ъанавар  варды:  илхылары,  инсанлары 

йейян, чох бюйцк, йаман бир ъанавар (мятндя кярэядан дейилир). Бу 

ъанавар халгы аьыр вязиййятя салыб, язмиш, горхузмушду. 

Оьуз  хаган  чох  ъясур  иэидди.  Бу  ъанавары  овламаг  истяди  вя 

эцнлярин  бир  эцнц  ова  чыхды.  Гарьы  (низя),  йай,  ох,  гылынъ,  галхан 

эютцрцб атланды (вя ъанавары тапмаг цчцн ормана эетди). 

Юнъя  бир  марал  йахалады.  Ону  сюйцд  чубуглары  иля  бир  аьаъа 

баьлайыб  эетди.  Сабащысы  дан  аьарыркян  йеня  эялди.  Эюрдц  ки, 

ъанавар маралы парчаламышдыр. 

Оьуз хаган бир дяфя бир айы вурду. Ону гызыл кямяри иля аьаъа 

баьлады  вя  эетди.  Ертяси  сящяр  дан  аьаран  чаьда  йеня  эялди.  Эюрдц 

ки, ъанавар айыны да эютцрцб апармышдыр.  

Бу  дяфя  о,  аьаъын  дибиндя  юзц  дурду.  Ъанавар  эялиб  башы  иля 

Оьузун  галханына  вурду.  Оьуз  гарьы  иля  ъанаварын  башына  зярбя 

ендириб ону юлдцрдц. Гылынъла башыны кясиб, апарыб эетди. Тякрар ейни 

йеря  эялдийи  заман  эюрдц  ки,  бир  гузьун  ъанаварын  ичалатыны  (ич 

органларыны)  йемякдядир.  Йай  иля,  ох  иля  гузьуну  юлдцрдц,  башыны 



 

441


кясди.  Ондан  сонра  деди  ки: «Ъанавар  маралы,  айыны  йеди,  гарьым 

ону юлдцрдц. Чцнки гарьым дямирдянди. Ъанавары гузьун йеди. Йай 

вя охум ону юлдцрдц. Чцнки охум мисдянди. 

Йеня  эцнлярин  бир  эцнц  Оьуз  хаган  бир  йердя  танрыйа 

йалвармагда  иди.  Гаранлыг  чюкдц  вя  эюйдян  бир  эюй  (мави)  ишыг 

дцшдц.  Эцняшдян,  Айдан  даща  парлаг  бир  ишыгды.  Оьуз  хаган  бу 

ишыьа доьру йцйцрдц. Эюрдц ки, ишыьын ортасында бир гыз отурур. Чох 

эюзял бир гыз. Башында эюз гамашдыран парлаг бир бязяйи варды. Гызыл 

кимийди. Еля эюзял бир гызды ки, эцлся мави эюй эцляр, аьласа мави эюй 

дя аьлайарды. 

Оьуз  хаган  ону  эюрцнъя  аьлы  башындан  эетди.  Ону  севди  вя 

алды. Онунла йатды вя диляйиня чатды. Гыз щамиля галды. 

Эцнляр, эеъяляр кечди, гызын эюзляри севинъдян парлады. Цч еркяк 

ъоъуг  доьду.  Биринъисиня  Эцн,  икинъисиня  Ай,  цчцнъцсцня  Улдуз 

адыны гойдулар. 

Йеня бир эцн Оьуз хаган ова эетди. Юнцндя бир эюл, ортасында 

бир  аьаъ  эюрдц.  Аьаъын  коьушунда  бир  гыз  варды.  Йалныз  отурурду. 

Эюй  эюрцмлц  (эюзял)  гызды.  Эюзц  эюйдян  даща  эюй  (мави)  иди. 

Сачлары дяря кими дальалы, дишляри инъи кимийди. О гядяр эюзялди ки, йер 

цзц  инсанлары  ону  эюрся  «Ай,  ай,  ащ,  ащ  юлцрцк!»  дейя  щайыл-майыл 

олардылар. 

Оьуз  хаган  ону  эюрдцкдя  аьлы  чашды,  цряйиня  од  дцшдц.  Ону 

севди,  алды.  Онунла  йатды,  диляйиня  чатды.  Гыз  дюл-боьа  (щамиля) 

галды.  


Эцнляр вя эеъялярдян сонра (бу хатунун да) эюзляри парлады вя 

цч еркяк ъоъуг доьду. Биринъисиня Эюй, икинъисиня Даь, цчцнъцсцня 

Дяниз адыны гойдулар. 

Ондан  сонра  Оьуз  хаган  бюйцк  бир  той  етди.  Халга  дявят 

эюндярди.  Дявят  олунан  халг  бир  йеря  топлашды.  Оьуз  хаган  гырх 

маса  вя  гырх  сыра  дцзялтдирди.  Дцрлц  йемякляр,  дцрцл  шяраблар, 

кымызлар йейиб-ичдиляр. 

Тойдан  сонра  Оьуз  хаган  бяйляря  вя  халга  фярман  (йарлыг) 

верди. Деди: 

Мян Сизляря олдум Хаган 

Алалым йай вя каман 

Нишан олсун бизя буйан (уьур) 

Бозгурд баьырсын уран (саваш няряси) 

Дямир гырьы олсун орман, 

Ов йериндя йцрцсцн гулан, 


 

442


Ъошсун дяниз даща ъошьун 

Эцняш байраг олсун, эюй курикан (чадыр). 

Йеня  ондан  сонра  Оьуз  хаган  дюрд  тяряфя  фярман  йоллады. 

Елчилярин юлкяйя йайдыьы бу билдиришлярдя беля йазылмышды: 

«Мян  уйьурларын  хаганыйам,  йерин  дюрд  буъаьынын  хаганы 

олмам  эярякдир.  Сизлярдян  баш  яймянизи  истяйирям.  Ким  мяним 

сюзцмя бахарса (аьзымдан чыхан ямрляря табе оларса) щядиййялярини 

гябул  едяр,  ону  дост  билярям.  Ким  баш  яймязся,  гязябя  эялярям, 

ону  дцшмян  тутар,  гошунла  цзяриня  басгын  едяр  вя  асдырарам,  йох 

едярям!» 

Йеня о чаьда саь йанда Алтун хаган дейилян бир хаган варды. 

Бу  Алтун  хаган  Оьуз  хаганын  йанына  елчи  эюндярди.  Чохлу  гызыл, 

эцмцш,  гиймятли  дашлар,  чохлу  ъяващират  йоллайараг  бунлары  Оьуз 

хагана щюрмят яламяти олараг щядиййя етди. Онун ямрлярини динляди 

вя йахшы верэилярля достлуьуну горуйуб сахлады. 

Сол  йанда  Урум  дейилян  бир  хаган  варды.  Бу  хаганын 

гошунлары,  чох-чох  мяскянляри,  шящярляри  вар  иди.  Бу  Урум  хаганы 

Оьуз  хаганын  буйруьуну  динлямязди. «Мян  онун  сюзцнц  тутам», 

дейярди. 

Оьуз  хаган  гязябя  эяляряк  онун  цзяриня  йцрцмяк  истяди. 

Байраглары галдырыб гошунуйла онун цзяриня эетди.  

Гырх  эцн  сонра  Муз  Даь  (Буз  Даь)  дейилян  даьын  ятяйиня 

эялди. Бурада чадырыны гурду вя эеъяляди.  

Ертяси эцн дан аьарыркян Оьуз хаганын чадырына эцняш кими бир 

ишыг эирди. О ишыгдан эюй тцклц, эюй дярили бюйцк еркяк бир гурд чыхды. 

О гурд Оьуз хагана деди ки: «Ей, ей Оьуз, сян Урум цзя йцрцмяк 

истяйирсян. Ей, ей Оьуз, мян дя сянин юнцндя йцрцмяк истяйирям!» 

Ондан  сонра  Оьуз  хаган  чадырыны  сюкдц  вя  эетди.  Эюрдц  ки, 

гошунун  юнцндя  эюй  тцклц,  эюй  дярили  бюйцк,  еркяк  бир  гурд 

йцрцмякдя вя гурдун ардыйла орду сырайла ирялилямякдядир. 

Эюй  тцклц,  эюй  дярили  бу  бюйцк  гурд  бир  нечя  эцн  эетдикдян 

сонра  дурду.  Оьузлар  да  архасында  дурдулар.  Бурада  Итил  Мцрян 

дейилян  бир  дяниз  варды.  Бу  Итил  Мцрянин  йанында  бир  гара  даь 

ятяйиндя вурушма олду. Охла, гарьыйла, гылынъла вурушдулар. 

Араларында вурулан чох олду. Халгын кюнлцндя гайьы чох олду. 

Тутушма вя вурушма еля йаман олду ки, Итил Мцрянин суйу зянъяфил 

кими  гыпгызыл  олду.  Оьул  хаган  галиб  эялди.  Урум  хаган  гачды. 

Оьуз  хаган  Урум  хаганын  хаганлыьыны  вя  халгыны  юзцня  табе  етди. 

Ордусуна ъанлы-ъансыз чох гянимят ялдя етди. 


 

443


Урум  хаганын  бир  гардашы  варды.  Ата  Уруз  бяй  иди.  Бу  Уруз 

бяй оьлуну даь башында, дярин чай арасында, йахшы тикилмиш бир шящяря 

йоллады.  Деди  ки, «Шящяри  горумаг  эяряк.  Сян  шящяри  йахшы  сахла 

(гору), вурушмалардан сонар йаныма эял». 

Оьуз  хаган  бу  шящяря  йцрцдц.  Уруз  бяйин  оьлу  она  чох-чох 

гызыл,  эцмцш  йоллады.  Деди  ки: «Ей  Оьуз  хаган,  сян  мяним  хага-

нымсан. Атам мяня бу шящяри верди вя шящяри горумаг эяряк, шящяри 

мяним  цчцн  сахла  вя  вурушмалардан  сонра  эял  деди.  Атам  сяня 

гаршы  чыхдыса  бу  мяним  сучум  олурму?  Мян  сянин  буйруьуну 

йериня  йетирмяйя  щазырам.  Бизим  дювлятимиз  сянин  дювлятин  олмуш. 

Бизим сойумуз сянин аьаъынын мейвясиндядир. Танры сяня йер вериб 

буйурмушдур. Мян сяня башымы, дювлятими верирям. Сяня верэи верир, 

достлугдан чыхмам», деди.  

Оьуз хаган иэидин сюзлярини эюзял эюрдц, севинди вя: «Мяня чох 

гызыл  йолламышсан,  шящяри  йахшы  сахламышсан»,  деди.  Онун  цчцн  она 

Сахлан адыны гойду вя достлуг эюстярди. 

Ондан сонра Оьуз хаган эери дюнцб Итил дейилян чайа эялди. Итил 

бюйцк  чайдыр.  Оьуз  хаган  ону  эюрдц  вя  «Итил  суйуну  неъя  кечя 

билярик?» деди. 

Гошун  арасында  йахшы  бир  бяй  варды.  Ады  Улуг  Орду  бяй  иди. 

Аьыллы бир ярди. Эюрдц ки, бу йердя чохлу аьаъы вар. О аьаълары кясди, 

цзяриня узаныб чайы кечди. 

Оьуз хаган севинди, эцлдц вя:         

 «Сян бурада бяй ол, сянин адын гыпчаг (ойулмуш аьаъ) олсун», 

деди. 

Йеня  ирялилядиляр.  Ондан  сонра  Оьуз  хаган  эюй  тцклц,  эюй 



дярили, еркяк гурду тякрар эюрдц. Эюй гурд Оьуз хагана деди: 

«Инди  сян  гошун  иля  бурада  атлан,  атланыб  халгы  вя  бяйлярини 

эютцр, мян юндя йцйцрцб сяня йол эюстяряъяйям». 

Дан  аьаранда  Оьуз  хаган  эюрдц  ки,  еркяк  Гурд  юнцндя 

эетмякдядир. Севинди, ирялиляди. 

Оьуз  хаган  бир  алаъа  айьыр  ата  минярди.  Бу  айьыр  аты  чох 

севярди.  Йолда  бу  айьыр  эюздян  итиб  гачды.  Бурада  бюйцк  бир  даь 

варды.  Бу  даьын  цстц  галын  бузла  юртцлц  иди.  Даьын  башы  да  буз  тяк 

сойугду.  Онун  цчцн  дя  ады  «Буз  Даь»дыр.  Оьуз  хананын  аты  бу 

Буз даьа гачды. Оьуз хаган чох цзцлдц. 

Гошунунда  гящряман  бир  бяй  варды.  Ня  танрылардан,  ня 

шейтанлардан горхарды. Йцрцшя, сойуьа давамлы бир ярди. О бяй даьа 

чыхыб эетди. Доггуз эцн сонра Оьуз хаганын айьыр атыны эятирди. Буз 

даь сойуг олдуьундан о бяйин вцъуду аьаппаг гарла юртцлмцшдц. 



 

444


Апаьды. Оьуз хаган севинъля эцлдц. Деди ки: «Сян бурадакы бяйляря 

баш ол, сянин адын ябядийян Гарлуг олсун». 

Беля деди вя иряли эетди. 

Йолда эедяркян бюйцк бир ев эюрдц. Бу евин (сарайын) диварлары 

гызылдан,  пянъяряляри  эцмцшдян,  чардаьы  дямирдянди.  Гапалы  иди  вя 

гапысы йохду. 

Гошунда  баъарыглы  бир  ясэяр  варды.  Ады  Тюмцрдц  Кагул  иди. 

Оьуз хаган она ямр етди: «Сян бурада гал вя гапыны ач (Гал, ач). 

Ачдыгдан сонра ордуйа эял», деди. Бундан сонра она Галач адыны 

гойду вя ирялиляди. 

Йеня бир эцн эюй тцклц, эюй дярили, еркяк гурд эетмяйиб дурду. 

Оьуз  хаган  да  дурду  вя  чадырыны  гурду.  Бура  тарласыз,  гурах  бир 

йердя иди. Бура «Ъцръет» дейярдиляр. Бюйцк бир йурд иди. Атлары чох, 

юкцзляри  вя  бузовлары  чох,  гызыл-эцмцшляри  чох,  ъяващиратлары  чох-

чохду. 

Бурада  Ъцръет  хаганла  халгы  Оьуз  хагана  гаршы  чыхдалар. 



Вурушма,  чарпышма  башлады.  Охларла,  гылынъларла  вурушдулар.  Оьуз 

хаган  цстцн  эялди  вя  Ъцръет  хаганыны  юлдцрдц,  башыны  кясди  вя 

халгыны  юзцня  табе  етди.  Вурушмадан  сонра  Оьуз  хаганын  ардынъа 

эялянляря,  нюкярляриня  вя  халгына  о  гядяр  чох  гянимят  дцшдц  ки, 

йцклямяк вя дашымаг цчцн ат, гатыр вя юкцз чатышмырды. 

Оьуз  хаганын  гошунунда  аьыллы,  йахшы,  баъарыглы  бир  дюйцшчц 

варды.  Ады  Бармаглыг  Чосун  Биллик  иди.  Бу  баъарыгла  киши  бир  араба 

дцзялтди.  Араба  цзяриня  яшйалары  йцкляди,  баш  тяряфиня  щейван  гошду. 

Чякиб  эетдиляр.  Оьуз  хаганын  нюкярляри  вя  халгы,  щамысы  буну 

эюрдцляр  вя  чашдылар.  Онлар  да  араба  дцзялтдиляр.  Бунлар  араба 

дцзялдя-дцзялдя  «Канга!  Канга!»  дейя  баьырырдылар.  Онун  цчцн 

онлара Канга адыны гойдулар. 

Оьуз  хаган  арабалары  эюрдц,  эцлдц,  эцлдц  вя  (о  баъарыглы 

яряня): «Канга, канга иля ъансыз, ъанлы йцрцтсцн. Кангалыг сяня ад 

олсун, буну да араба эюстярсин», деди эетди. 

Ондан  сонра  йеня  бу  эюй  тцклц,  эюй  дярили  гурд  иля  Щинж, 

Тангут,  Шам  тяряфляря  ирялиляйиб  эетди.  Чох  вурушлардан,  чох 

тоггушмалардан  сонра  оралары  алды  вя  юз  йурдуна  гатды.  Щамысыны 

мяьлуб етди, басды. 

Йеня  сющбятдян  кянар  галмасын  вя  бялли  олсун  ки,  ъянубда 

Баркан  дейилян  бир  йер  варды.  Мющкям,  зянэин  вя  исти  бир  юлкя  иди. 

Бурада  чохлу  ов  щейванлары,  гушлары  варды.  Гызылы,  эцмцшц, 

ъяващираты чохду. Халгынын цзц (дяриси) гапгара иди. 

Бу йерин хаганы Мясяр дейилян бир хаганды. Оьуз хаган онун цстцня 



 

445


йцрцдц, чох йаман бир вурушма олду. Оьуз хаган галиб эялди. Мясяр 

хан  гачды.  Оьуз  ону  щюкмц  алтына  алды,  йурдуну  яля  кечирди,  эетди. 

Оьуз  хаганын  достлары  чох  севиндиляр,  дцшмянляри  чох  гайьыландылар. 

Оьуз хаган сайсыз-щесабсыз гянимятляр, илхылар алды. Сонра йурдунун, 

евинин йолуну тутуб дюндц. 

Йеня  дейилмямиш  галмасын  вя  бялли  олсун  ки,  Оьуз  хаганын 

йанында аь саггаллы, аь сачлы, тяърцбяли, йашлы бир киши варды. Анлайышлы, 

доьручу бир инсанды. Оьуз хаганын вязири иди. Ады Улуь Тцрк (Улу 

Тцрк) иди. 

Эцнлярин  бир  эцнц  Улу  Тцрк  йухусунда  бир  гызыл  йай  вя  цч 

эцмцш  ох  эюрдц.  Бу  гызыл  йай  эцндоьандан  та  эцнбатана  гядяр 

узанмышды. Цч эцмцш ох да эцнейя доьру эедирди. Йухудан сонра 

эюрдцйцнц  Оьуз  хагана  сюйляди  вя  деди  ки: «Ей  хаганым,  сянин 

юмрцн  хош  олсун!  Ей  хаганым,  сяня  дирилик  хош  олсун!  Эюй-Танры 

йухумда  ня  вердися  эерчяк  олсун.  Танры  бцтцн  дцнйаны  сянин 

уруьуна (сойуна) баьышласын!». 

Оьуз  хаган  Улу  Тцркцн  сюзцнц  бяйянди.  Онун  юйцдцнц 

динляди вя юйцдцня ямял етди.  

Ондан сонра ертяси эцн бюйцк вя кичик оьулларыны чаьырыб деди: 

«Ей  оьулларым,  мяним  кюнлцм  ов  диляйир,  амма  гоъалмыш 

олдуьумдан ъясарятим йохдур. 

Эцн, Ай, Улдуз! Тан йюнцня сизляр варын! 

Эюй, Даь, Дяниз! Тцн йюнцня сизляр варын!» 

Ондан  сонра  оьулларынын  цчц  тан  (Шярг)  тяряфя,  цчцн  дя  тцн 

(Гярб)  тяряфя  вардылар.  Эцн,  Ай,  Улдуз  чохлу  щейван,  гуш 

овладыгдан сонра йолда бир гызыл йай тапдылар. Буну эятириб аталарына 

вердиляр. Оьуз хаган севинди, эцлдц, йайы цчя бюлдц вя деди: 

«Ей  бюйцк  оьулларым,  йай  сизлярин  олсун,  йай  кими  охлары  эюйя 

гядяр атын!».  

Эюй,  Даь,  Дяниз  дя  чохлу  щейван,  гуш  овладыгдан  сонра 

йолдан  цч  эцмцш  ох  тапдылар.  Бунлары  эютцрцб  аталарына  эятирдиляр. 

Оьуз хаган севинди, эцлдц вя онлары да бюлдц. Деди: 

«Ей  кичик  оьулларым,  онлар  сизин  олсун.  Йай  оху  атды.  Сизляр 

охлар кими олун!». 

Йеня  ондан  сонра  Оьуз  хаган  улу  гурултай  топлады. 

Фярманлар  эюндяриб  нюкярлярини,  халгыны  чаьырды.  Щамысы  эялиб  бир-

бирлярийля данышыб отурдулар. 

Оьуз хаган бюйцк ордуэащын саь йанына гырх гулаъ аьаъ диряк 

дикялтди. Онун башына бир гызыл гуш гойду. Айаьына (дибиня) бир Аь 

гойун баьлады. Сол йанына да гырх гулаъ аьаъ дикялтди. Онун башына 



 

446


да  бир  эцмцш  гуш  баьлады,  айаьына  бир  Гара  гойу  баьлады.  Саь 

йанында  Бозохлар  отурду,  сол  йанында  Цчохлар  отурду.  Гырх  эцн, 

гырх  эеъя  йедиляр,  ичдиляр,  севиниб  шадландылар.  Ондан  сонра  Оьуз 

хаган йурудуну бюлцб оьулларына верди. Сонра деди: 

«Ей  оьулларым,  мян  чох  ашдым  (йашадым),  чох  вурушлар 

эюрдцм.  Чох  гарьы,  чох  ох  атдым.  Айгыр  иля  чох  йцрцдцм. 

Дцшмянлярими  аьлатдым,  достларымы  эцлдцрдцм.  Мян  Эюй-Танрыйа 

боръуму юдядим. Сизляря йурдуму верирям».        

Дастанда  мифоложи  дцнйаэюрцшцн, - тцркляр  цчцн  яняняви  олан 

танрычылыьын,  Оьуз  хаганын  сяма  мяншяйи  иля  баьлы  космогоник 

сяъиййяли  издиваъы,  Боз  гурдун  хилас  едиъилик  вя  йолэюстяриъилик 

функсийалары,  марал  яъдад  култу,  бир  гызыл  йай  вя  цч  эцмцш  ох  вя  с. 

«Оьуз  хаган»ын  мифоложи  дцшцнъянин  тяняззцлц,  дастанчылыьын 

яряфясиндя  мейдана  эялдийини  вя  бунунла  ялагядар  «Оьуз  хаган» 

структур  тяркибинин  мцхтялифлийи  бир  чох  ъящятдян  мараг  доьурур. 

Хцсусиля  епик  янянядя  епос  дцшцнъясинин  бу  шякилдя  эениш  вя  ящатяли 

якси  сюзцн  цмуми  инкишафында  йени  вя  бюйцк  бир  щадися  кими  чох 

юнямли иди.  

Естетик дцшцнъянин епик янянядя дастанлашмасынын типолоэийасы 

формалашмаьа  башлады  ки,  о  юзцнц  формалашан  дастанларда  дя  якс 

етдирди.  Онлар  ичярисиндя  «Шу»  дастаны  да  мараг  доьурур. «Шу» 

минилликдян  яввял  дюрдцнъц  йцзилликдя  йашамыш  Сака  тцрк 

щюкмдарыдыр. «Алп Яр Тунга» дастаны кими, «Шу» дастаны да 11-ъи 

йцзиллийя  гядяр  тцркляр  арасында  дилдян-диля  сюйлянмиш,  гопуз  чалан 

озанларын  башлыъа  мювзуларындан  бири  олмуш  вя 11-ъи  йцзилликдя 

Мащмуд Кашьарлынын кяламыйла ядябиййата кечмишдир» (4, 49). 

Б.е. 350 ил яввял Исэяндярин тарихи йцрцшц бир сыра диэяр мянбялярдя 

юзцнц  якс  етдирдийи  кими,  епик  янянядя  дя  бу  вя  йа  диэяр  шякилдя  юз 

яксини  тапмышдыр.  Искяндярин  Тцркцстана  щцъуму,  сака  тцркляри  вя 

онларын  хаганы  Шунун  бу  бюйцк  фатещя  гаршы  мцбаризяси,  онун 

гаршысында сынмамасы, юзцнцн шяряф вя ляйагятини горумасы цмумиликдя 

дастан  йарадыъылыьында  тцркцн  йенилмязлийи  вя  тарихи  ъянэавярлийинин 

тяряннцмцнцн  башланьыъы иди.  Диэяр  гядим  тцрк  дастанларында  олдуьу 

кими,  тцркцн  бу  тарихи  гящряманлыьы  щекайятинин  епикляшмяси 

гящряманлыг  епосунун  йараныб  вя  формалашмасынын  башланьыъы  иди. 

Тясадцфи дейилдир ки, ясасян биринъи миниллийин башланьыъында дастанчылыг 

яняняляри гялибляриндя йараныб озан репертуарына дахил олан вя мин иля 

йахын  бир  мцддятдя  тцркцн  епик  янянясиндя йашайан  «Шу»  дастанынын 

тцрк  мяняви-яхлаги  дяйярляринин  ян  дярин  гайнаглары  иля  сых  баьлы 

олдуьуну  эюстярмякдядир. «Шу»нун  узун  йцзилликляр  ярзиндя 



 

447


йаддашларда  йашайан  нясилдян-нясля  шифащи  шякилдя  йашадылыб  ютцрцлян 

айры-айры рявайят вя епизодларынын йазы дюврцня эялиб чатмасы да онун 

халг йаддашынын силинмяз халг щекайятляриндян олдуьуну тясдигляйир. 

«Шу» дастанынын М.Кошьарлы «Диван»ы вя Д.Атсызын мятни ясасында 

бярпа едилмиш мятни ашаьыдакы кимидир: «Исэяндяр Сямяргянди кечиб 

тцрклярин  торпагларыны  вя  еллярини  алмаьа  эялирди.  Шу  хаганы  ися  юз 

галасында архайынъа отурмушду. Ордуйа да бир сюз демирди. Башга 

кичик  хаганлыглар  кими,  Исэяндярин  истиласындан  ващимяйя  дцшцб 

торпагларыны  горйуб  гачмаьа  да  щазырлашмырды.  Искяндяря  гаршы 

дюйцшя дя щазырлыг эюрцлмцрдц. Анъаг хялвяти бир дястя эюндярмишди 

ки,  Исэяндяр  ордусунун  щярякятляриня  эюз  гойсунлар  вя  она  бу 

барядя вахтлы-вахтында мялумат версинляр. 

Шунун галанын щяйятиндя эюмэюй, эцмцш кими парылдайан су иля 

долу  бир  щовузу  варды.  Ичярисиндя  газлар,  юрдякляр  ойнашырды. 

Щюкмдар ися онлары сейр едя-едя дцшцнцрдц.  

Дюйцшчцляр хаганын щцзуруна эялиб сорушурдулар ки, «Исэяндяр 

йахынлашыр,  нейляйяк?»  Дюйцшя  щазырлашагмы,  йохса?...  хаган  ися 

ъавабында  дейирди  ки, «Бу  газлара,  юрдякляря  бахын,  эюрцн  неъя 

эюзял цзцрляр» 

Дюйцшчцлярин  эюрдцйцнц  хаган  да  эюрцрдц.  Амма  хаганын 

билдийини онлар билмирди. О, эюндярдийи адамлардан хябяр эюзляйирди. 

Она  эюря  дя  дюйцшчцляря  юзцнц  еля  эюстярирди  ки,  эуйа  онлары  баша 

дцшмцр. Одур ки, хаганын ъавабындан чашыб галдылар. Црякляриня од 

дцшдц. Хаганын дюйцшя щазырлашмаг, йахуд эерийя чякилмяк барядя 

тядбир эюрмямясиндян чох пешиман олдулар. 

Бу  яснада  Исэяндяр  артыг  Щцъянд  чайыны  кечмишди.  Шунун 

адамлары  буну  эизлиъя  хагана  билдирдиляр.  Хаган  Шу  тябилляри 

чалдырды.  Щярякят  ямри  верди.  Бу,  халг  арасында  чашгынлыг  йаратды. 

Тялясик щярякят ямри верилдийи цчцн щяр кяс тапа билдийи, яля кечирдийи 

ата минди, эцъц чатаны юзц иля эютцрдц вя эеъя йарысы хаганын архасы 

иля йола дцзялди.  

Шу хаган сящяр ачыланда мцнасиб бир ейрдя «Дур» ямрини верди. 

Орада дцшцб чадыр гурдулар, орду да дцшцб мянзил салды.  

22  киши  миник  тапмадыьындан  йурдда  галды  вя  эеъя  хаганын 

архасынъа  эедя  билмядиляр.  Аиляляри  иля  бирликдя  онлар  щямян  йердя 

галдылар. Онларын арасында Кынык, Йива, Еймур... вя башгалары варды 

ки,  сонрадан  онлардан  оьуз  бойлары  тюряйяъякди.  Бу 22 киши 

«галагмы, эедякми» дейя эютцр-гой едяндя ики киши аиляси иля онларын 

йанына  эялди  вя  онлар 24 киши  (аиля)  олдулар.  Эялян  кишиляр  узагдан 

эялирдиляр.  Вар-йохларыны  далларына  йцклядикляриня  эюря  лап  йорулуб 



 

448


ялдян  дцшмцшдцляр. «Галаг-галмайаг»  сющбятини  онлара  да  даныш-

дылар.  Сюз  бир  йеря  гойдулар  ки,  Исэяндяр  эялиб  бурадан  кечяъяк, 

чыхыб  эедяъяк,  биз  ися  йурдумузда  галсаг  йахшыдыр. 22 киши  йени 

эялянляря «Галас» дедиляр

*



Искяндяр щямян йеря эялиб чыхды, о щямян 22 кишинин узун сачлы, 



эюзял гафийяли эюрцб щеч кясдян бир сюз сорушмадан «тцрк манянд» 

–  тцркя  бянзяйирляр    -  деди.  О  эцндян  щямин  кишиляр  «тцркмян» 

адландырылды.  О  тцркмянлярин 22 бойу  ясл  тцркмян, 2 бойу  ися 

онлардан бир чох яняняляри вя адятляри иля фярглянян галаълардыр.  

24  кишинин  дедийи  кими,  Искяндяр  эялиб  кечян  олду,  тцркмянляр 

ися  юз  йурдларында  галдылар.  Шу  хаган  да  щямин  дцздян  ордусуну 

эютцрцб  Чиня  тяряф  ирялиляди  вя  Исэяндяр  дя  онун  архасынъа  эетмяйя 

башлады. Уйьур елиня йахынлашанда Шу Искяндяр ордусунун габаьына 

эянъ дюйцшчцлярдян ибарят кичик бир гошун эюндярди. Хаганын вязири 

буну  эюрцб  деди  ки,  хаганым,  Исэяндярля  вурушмаг  цчцн  эянъляри 

эюндярдин. Онларын йанында дюйцш тяърцбяси олан йашлы бир сяркярдя 

олса  да  йахшы  олар.  Шу  вязиря  етимад  эюстярди,  эянълярин  ордусуна 

тяърцбяли бир ащыл да эюндярилди.  

Тцркляр  эеъя  вахты  басгын  едяряк  Исэяндярин  зярбя  дястясини 

даьытдылар. Бу дюйцшдя бир тцрк эянъи Исэяндяр дюйцшчцляриндян бири 

гылынъла тян ортадан икийя бюлмцшдц. Дюйцшчцнцн белиндя гызыл долу 

бир  кямяр  варды.  О  кямяр  дя  гылынъын  зярби  иля  парчаланмыш,  гызыл 

гана  батмыш,  гызыллар  йеря  тюкцлмцшдц.  Дюйцш  йериндя  тцрк 

дюйцшчцляри  бу  ъанлы  щадисяни  эюрцб  «Алтун  ган»  дейя  ващимяйя 

эялмишдиляр.  Сонрадан  щямин  йеря  йахын  даъа  бу  ады  вердиляр.  Инди 

щямин даьын ады «Алтун хан»дыр.  

Бу  дюйцшдян  сонра  Исэяндяр  Шу  хаганла  барышыг  баьлады. 

Уйьурда бир мцддят галан Исэяндяр бурада эюзял вя бюйцк шящярляр 

салды.  Исэяндяр  чыхыб  эедяндян  сонра  ися  Шу  хаган  юз  торпаьына 

гайытды.  Баласагунда  Шу  шящярини  салды.  Орада  щеч  кясин  кечя 

билмядийи  бир  тилисим  дцзялдиб  гойдурду.  Лейлякляр  беля  шящярин 

гыраьына  эялиб  ону  кечя  билмирдиляр.  Щямян  тилисим  бу  эцня  гядяр 

шящяри горумагдадыр» (3, 51). 

«Шу» дастанынын мин иля йахын шифащи йаддашда йашамасынын ян 

башлыъа  сябяби  тцркцн  епик  тясяввцрцндяки  щяля  мащиййяти 

юйрянилмямиш  юзцнямяхсуслугларла  ялагядардыр.  Ъянэавярлик  щяйаты 

тарихян  тцркцн  милли  дцшцнъясиндя  бир  сыра  яхлаги  кейфиййятляр – 

                                                           

*

 



Бу, галын, эюзляйин мянасыны ифадя едян бир сюз иди. «Галасчы» ады иля хатырланан ики 

гябиля дя онларын няслиндядир  



 

449


гцрур,  шяряф,  ляйагят  кими  дяйярляри  формалашдырмышдыр  ки,  епос 

тяфяккцрц  щямин  зяминдя  йараныб  инкишаф  етмиш,  саваш,  кюч,  барыш, 

хаган дцнйаэюрцшцнцн мцхтялиф етик вя естетик дяйярляри иля заман-

заман  ъилаланыб  формалашмышдыр. «Шу»  дастаны  бцтцн  ишьал  вя 

таланлара, мцвяггяти сарсынтылара бахмайараг, тцркцн ися йер цзцндя 

даими  вя  ябяди  бяргярар  олма  щягигятини  тясдигляйян  яски  бядии 

щягигят нцмуняси кими дяйярли вя юнямлидир. 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   37   38   39   40   41   42   43   44   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin