Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə42/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   53

«Ярэянакон»  дастаны.  Эюй  тцрклярин  бу  яски  дастаны  да  узун 

йцзилликляр ярзиндя тцрк халглары ичярисиндя эениш йайылмыш вя илк дяфя 

онун  щаггында 1248-1318-ъи  иллярдя  йашамыш  Ф.Ряшидяддинин 

«Ъамицт-тяварих» (Тарихляр  топлусу)  ясяриндя  мялумат  верилмишдир. 

XVII ясрдя ися Хивя щюкмдары Ябдцл Гази ханын «Шяъяряйи-Тцрк»дя 

дастан мятни вя онун щаггында мялумат верилмишдир.  

Щяр ики тарихи мянбядя верилян бу Эюй тцрк дастаны тцрк щяйаты 

вя тарихи цчцн мцщцм олан ики бюйцк мянтиги йекунлашдырыр. Биринъиси 

одур ки, тцркляр яски тарихя малик олдуглары кими, юз дцшцнъя, камал 

вя  ягли,  зящмятсевярлийи  иля  фяргляниб  даим  чятин  эцндя  юзцнц 

йашатмыш  вя  сабащына  цмидля  бахмышдыр.  Тцрк  юз  зящмяти,  алын  тяри 

иля  йолуна  ишыг  салмыш  вя  сабащыны  йаратмышдыр.  Икинъиси  ися  тцркц 

гыран, мяьлуб едян, онун бир-бириня гяним кясилмясинин сябябкары, 

еля  тцркцн  юзцдцр.  Узун  йцзилликлярдян  яввял  Эюй  тцркляр  бцтцн 

тцркляр  цчцн  ибрят  ола  биляъяк  бу  щягигятляри  «Ярэянокан»да  якс 

етдирмякля, яслиндя тцрк бирлийи зярурятинин тарихи ясасларыны ачыгламыш 

олмушлар.      

Дастанын  айры-айры  рявайятляри  тцркцн  даща  язяли  эюрцшляри  иля 

баьлы  олса  да  онун  дастанлашмасы  биринъи  миниллийин  яввялляриндян 

башлайараг  бир  нечя  йцз  ил  давам  етмишдир.  Бу  просес  Эюй 

тцркляринин 

тяфяккцрцндя 

мифоложи 

йарадыъылыг 

яняняляринин 

позулмасы,  дастанчылыьын  формалашмасы  иля  ялагядар  олмушдур.  Йери 

эялмишкян хатырлатмаг эярякдир ки, Эюй тцркляр мифоложи йарадыъылыг 

янянялярини  дастанчылыг  дюврцнцн  бир  хейли  щиссясиндя  дя  давам 

етдирмишляр.  Тядгигатчыларын  бир  чоху  бу  эцн  Эюй  тцрклярин  Боз 

гурдла баьлы яфсаня вя рявайятини дастан йарадыъылыьына дахил едирляр 

(120-121). Тцрк тайфалары ичярисиндя дастанчылыьа кечид узун чякян вя 

чохмярщяляли  просес  олмушдур.  Тайфаларын  мцяййян  гисми  мясялян, 

щун тцркляри ичярисиндя мифоложи йарадыъылыг яняняляри епик тясяввцрдя 

йекунлашандан  сонра  эерийя  гайыдыша  аз  тясадцф  едилир.  Эюй 

тцрклярдя ися миф йарадыъылыьы дастанчылыьын формалашдыьы мярщялялярдя 

дя  юз  функсийаларыны  сахламагда  давамлы  олмушдур.  Щун 

тцркляриндя  гядим  дастан  типляри  формалашыб  баша  чатдыьы  тарихи 


 

450


кясимдя щунларын няслиндян олан Эюй тцрклярдя гурдла баьлы яъдад 

култу  яняняси  щяля  давам  етмякдя  иди. (4, 158). «Сийенпи», 

«Тюряйиш», «Боз  гурд»  Эюй  тцркляр  ичярисиндя  дастанлашманын 

давам етдийи заман мцддятиндя епик тясяввцрдя миф формулаларынын 

щяля кифайят гядяр эцълц олдуьуну эюстярир. Щятта Эюй тцрклярин ян 

бюйцк дастаны олан «Ярэянякон»да да бу миф йарадыъылыьынын сона 

йетмяйян  сцжет  вя  мотивляринин  ишартылары  юзцнц  горуйуб 

сахламагдадыр.   

Ярэянокандан  чыхдыглары  заман  Эюй  тцркляря  башчылыг  едян, 

ону  чятин  щяйат  тярзиндян  гуртараг  Гыйан  сойундан  олан  вя 

мяншяъя юзцнц боз гурд сойу иля баьлы олдуьуну щесаб дейян Бюртя 

Чюня иди. Дастанын бир нечя башга йериндя дя мятналты шякилдя щямин 

еркян сойа баьлылыьа ишаря едилир. Ф.Ряшидяддин мятни цзря Р.Юздяк 

тяряфиндян  реконструксийа  едилмиш  вя  бизим  тяряфимиздян 

дцрцстляшдирилмиш мятн ашаьыдакы кимидир:  

«Оьуз  хаган  няслиндян  олан  Ел  хан  монгол  елинин  щюкмдары 

иди.  Ел  хан  бцтцн  монголлары  юз  щакимиййяти  алтында  бирляшдирмишди 

вя  онларын  сайы-щесабы  йох  иди.  Бцтцн  тцрк  елляриндя  онларын  яли 

йетмяйян  бир  йер  йох  иди.  Она  эюря  дя  бцтцн  тцрк  бойлары  онларла 

дцшмян  олмушдулар.  Тцркляр  бирляшяряк  монголлары  мящв  етмяк 

истяйирдиляр. Буна чалышан тцрк бойларынын башчысы Севинъ хан иди. 

Эюй тцрклярдян олан Ел хан дцшмянлярин щцъум едяъяйини баша 

дцшмцшдц  вя  буна  эюря  ещтийатлы  тярпянирди,  йаваш-йаваш  юзцнц 

мцдафия тядбирляри эюрцрдц. Бцтцн чадырларыны, щейван сцрцлярини бир 

йеря  топлады  вя  ятрафына  хяндякляр  газыды.  Дцшмянляр  щцъуми  едиб 

вурушмаьа  башладылар.  Он  эцн  ганлы  дюйцшдян  сонра  дцшмян  Ел 

ханын ордусуна мяьлуб олду.  

Тцрк  тайфалары  бир  йеря  йыьышыб  мяслящятляшмяйя  башладылар. 

Севинъ хан деди: «Биз монголлары дюйцшдя мящв едя билмядик. Инди 

щийля иля онлары мящв етмяк лазымдыр».  

Гярара  эялдиляр.  Сцбщдян  дан  йери  аьаранда  щцъума  кечдиляр. 

Бир  гядяр  дюйцшдцкдян  сонра  мал-гараларынын  бир  щиссясини  гойуб 

чадырларыны  сюкяряк  эери  чякилдиляр.  Ел  ханын  дюйцшчцляри  «дцшмян 

гачыр» дейя монголлары говмаьа башладылар вя мцщасиряйя дцшдцляр. 

Тцркляр  бу  дяфя  вурушуб  дюйцшдя  галиб  эялдиляр.  Монголларын 

бюйцклярини гырдылар, ушаглары вя гадынлары ясир елядиляр. 

Бу дюйцшдя Ел ханын бцтцн ъянэавяр ювладлары мящв едилмишди. 

Гыйан  адлы  бир  оьлу,  Ел  ханын  няслиндян  олан  гощуму  Нцкцз 

галмышдыр. Онларын щяр икиси тязя евлянмишдиляр. Дюйцш вахты щяр икиси 

юврятляри иля бирликдя ясир дцшдцляр. Он эцн сонра онлар арвадларыйла 



 

451


ясир  едилдикляри  дцшмян  бюлцэцндян  эеъяйнян  гачдылар.  Юз  яввялки 

йурдларына  эялдиляр.  Орада  чохлу  ат,  дявя  илхылары,  гойун-гузу 

сцрцляри  эюрдцляр.  Дцшмян  ящатясиндя  олдугларындан  баш  йола  чыха 

билмядиляр.  Гайаларын  зирвясиндян  кечян  дар  бир  ъыьыр  тапдылар, 

сцрцляри щайлайыб щаман дар ъыьырдан эюзял бир вадийя ачылан кечиди 

чятинликля  ашыб  дцшмянлярдян  хилас  олдулар.  Гыйан  вя  Нцкцз  юз 

аилялярини дя щямян ъыьырдан кечирдиляр. О, тяк дявянин вя бир кечинин 

чох  чятинликля  кечдийин  горхулу  бир  кечид  иди.  Адамын  дизи  бир  азъа 

титряся, 

айаьы 


сцрцшся 

учурумлара 

дийирляниб 

гялпя-гялпя 

гялпялянярди.  Эялиб  чыхдыглары  вади  ися  ъяннятя  охшайырды,  эур  ахан 

чулары, галын мешяляри, ат бели щцндцрдя отлаглары, чямянликляри олан, 

мцхтялиф ов щейванлары иля зянэин эюзял тябияти варды. Гыйан вя Нцкцз 

бу эюзял йеря Ярэянякон – “гайаларын белиня доланмыш даь кямяри” 

ады вердиляр. 

Бурада Гыйан вя Нцкцзцн чохлу ушаглары олду, Гыйанын (Гайы 

ханын)  ювладлары  даща  чох  иди.  Онун  ушагларына  Гыйат,  Нцкцзцн 

ушагларыны ися Гыйан – даь сели адыны вердиляр.     

Гыйан  вя  Нцкцзцн  нясли  бюйцйцб  артды.  Щяр  бир  аиля  «уруг» 

адланан бир оймаг олду. Бу сойдан оланлар Ярэяняконда дюрд йцз 

ил  галдылар.  Нясил  бюйцйцб  Ярэянякона  сыьмаз  олду.  Тязя  артыб 

бюйцйян  нясилляр  бир  эцн  отуруб  эютцр-гой  елядиляр  ки,  дядя-баба 

торпагларына  гайытсынлар. «Аталарымыз  дейярди  ки,  Ярэянянонун 

ятрафында  бюйцк  вя  эюзял  бир  юлкя  вар.  Бизим  хаганымыз  орада 

отурмуш,  дцшмян  тайфалар  эялиб  аталарымызы  гырмыш,  йурдумузу  яля 

кечирмишляр.  Биз  дя  дцшмяндян  гачыб  бурада  юзцмцзя  сыьынаъаг 

тапмышыг.  Артыг  йенидян  артыб  чохалмышыг,  эцълц  олмушуг,  щеч 

кясдян  горхумуз  йохдур.  Бир  йол  тапыб  бурадан  чыхмаг  вя  юз 

кющня йурдумуза гайытмаг эярякдир». 

Щамы  Ярэянякондан  чыхмаг  цчцн  чыхыш  йолу  ахтармаьа 

башладылар.  Амма  йол  тапа  билмядиляр.  Бир  эцн  бир  дямирчи  эялиб 

деди: «Мян  кечид  ола  биляъяк  бир  йол  эюрдцм.  Амма  орада  дямир 

мядянляри  вар.  Анъаг  эцман  едирям  ки,  дямир  чох  галын  дейил,  бир 

гатдан ибарятдир. Ону яритсяк цзцмцзя йол ачылаъагдыр». 

Щамы  дямирчинин  фикрини  бяйянди.  Щяр  кяс  бура  одун,  кюмцр 

эятирмяйя  башлады.  Сонра  дямир  кечидин  цстцня  гатбагат  кюмцр  вя 

одун  дцздцляр.  Щяр  йаны – кечидин  саьыны,  солуну,  алтыны,  цстцнц 

долдурдулар. Йетмиш  дяридян кюрцк дцзялдиб йетмиш йеря гойдулар, 

од  галайыб  кюрцклямяйя  башладылар.  Аллащын  кюмяйиля  дямир  кечид 

яриди вя йцклц бир дявя кечяъяк гядяр йол ачылды. О йолдан баш вуруб 

кянара  чыхдылар.  О  эцнц  байрам  елядиляр.  Эюй  тцркляр  бу  байрамы 


 

452


щяр  ил  кечирдиляр.  О  эцн  эяляндя  дямир  парчасыны  гыздырар,  яввялъя 

юлкянин хаганы тутгаъла дямири тутуб зинданын цстцня гойар, чякиъля 

дюйяр,  сонра  бцтцн  бяйляр  ону  тякрар  едярдиляр.  О  эцнц  хошбяхтлик 

эятирян уьурлу бир эцн сайардылар. 

Ярэянякондан  чыхдыглары  щямин  эцн  Гыйан  сойундан  олан 

Бюртя Чюня хаган дюрд тяряфя елчи эюндярди. Щамыйа Ярэянякондан 

чыхдыгларыны билдирди. Бу хябяря кядярлянян дя олду, севинян дя. Эюй 

тцркляр артыг яввялки Эюй тцркляр дейилди. Эцълц вя гцдрятли идиляр.  

Онлар юз кющня дцшмянляри иля вурушуб онлары мяьлуб елядиляр. 

Щям юз гисасларыны алдылар, щям дя торпагларына гайытдылар». 



«Кюч»  дастаны.  Диэяр  тцрк  тайфаларында  олдуьу  кими,  уйьур 

тцркляринин дя та гядимдян юзцнямяхсус дастан йарадыъылыьы вардыр. 

Бу  дастанларда  да  диггяти  чякян  башлыъа  мотивляр «эюй  вя  йа мави 

ишыг,  гурд  яъдад  мотиви»  вя  «доьма  йурд»  дцшцнъясидир.  Гядим 

уйьур  дцшцнъясиндя  торпаг,  онун  щяр  гарышы  уьрунда  мцбаризя 

башлыъа мотив кими сяслянир.  

Эюй тцрклярдя олдуьу кими, уйьур дастан йарадыъылыьы дюврц дя 

бизим ерадан яввял биринъи миниллийин орталарында формалашмыш, Эюй 

тцрклярин  тарихи  кюкц  иля  баьлы  щягигятляри  юзцндя  якс  етдирмишдир. 

Мянбялярдя уйьур дастанлары барядя данышыларкяг онларын ики дастаны 

олмасы  фикри  иряли  сцрцлцр (6, 147). «Тюряйиш»  адландырылан  биринъи 

нцмуня Щун башчыларындан биринин ики гызы, атанын юз гызларыны танрыйа 

вермяк  истяйи  иля  башлайыр.  Атанын  тикдийи  галачаны  мцщафизя  едян 

ихтийар  гурдун  танры  ъилдиня  эириб  онлара  Эюй  танры  тяряфиндян 

эюндярилдийини эцман едян гызлар ашаьы ениб гурдла издиваъа эирди вя 

онлардан «Доггуз Оьуз – Он уйьур ушаглары доьулду. Бу ушагларын 

сяси  бозгурд  сясиня  бянзяйирди» («Тцркцн  гызыл  китабы»,  с.148). 

Эюрцндцйц  кими,  яъдад  мифизми  иля  баьлы  бу  сцжет,  башга  тцрк 

халгларында  олдуьу  яняня  гялибиня  уйьун  олуб  щяля  миф  йарадыъылыьы 

мярщяляси нцмунясидир. Онун дастан адландырылмасы да шяртидир. 

 Гурдла  баьлы  еркян  тцрк  дцшцнъяси  ону  танры  сявиййясиня 

йцксялтмяйя,  ъящд  эюстярся  дя  бир  сыра  сцжетлярин  ясасыны  вя 

мащиййятини, мцяййян тцрк гювмляринин тюрямяси, йахуд мящв олуб 

йенидян тюрямясинин (Ашина сцжетиндя олдуьу кими) ясасыны тяшкил ется 

дя,  яъдад  култу  сявиййясиндян  иряли  эедя  билмямиш,  йалныз  мифик 

тясяввцрдя танрычылыьын мцяййян яламятлярини якс етдирмишдир.  

Уйьурларын  еркян  дастанчылыг  яняняляри  иля  баьлы  йаранан  икинъи 

дастаны ися «Кюч»дцр. Бу дастанын да Чин вя Иран вариантлары вар вя 

щяр  бир  вариант  юзцнямяхсуслугларла  сечилир.  Чин  варианты  белядир

«Уйьур  юлкясиндя  Щулин  адындан  бир  даь  варды.  Туьла  вя  Селенга 



 

453


чайлары  юз  башланьыъыны  бу  даьдан  эютцрцр.  Бир  эеъя  даьдакы  оъаьын 

цзяриня эюйдян Танры ишыьы дцшцр. Ики чай арасында йашайан халг буну 

эюрдц.  Аьаъын  эювдяси  щамиля  гадын  кими  шишмяйя  башлады.  Ишыг 

доггуз  ай  он  эцн  щямин  оъаьын  цзяриндя  дайанды.  Вахт  тамам 

оланда аьаъ йарылды, ичярисиндян беш ушаг чыхды. Халг бунлары эютцрцб 

бюйцтдц.  

Ушагларын ян кичийи Буьу хан чох кечмядян бюйцйцб щамыны юз 

щюкмц  алтына  алды.  Бир  мцддят  кечдикдян  сонра  Йулун  Тиэин 

щюкмдар  олду.  Чинля  мцщарибяляр  еляди.  Нящайят  бу  ишя  сон 

вермякдян ютрц оьул Ганлы Тиэини Чин щюкмдары аилясиндян Кицлиен 

адлы бир гызла евляндирмяк истяди. 

Ханым Кицлиен юз сарайыны Хатун даьында гурдурмаг гярарына 

эялди.  Щямин  ятрафда  Танры  даьы  адында  бир  гайа  варды.  Ханым 

Кицлиенин  елчиляри  бахыъыларла  бирликдя  бурайа  эялдиляр.  Онлар  бахыб, 

юз  араларында  сюйлядиляр  ки,  бу  дювляти  зяифлятмяк  цчцн  гайаны  йох 

етмяк лазымдыр, чцнки юлкянин сяадяти гайа иля баьлыдыр. 

Чин елчиляри Тиэиня дедиляр ки, Кутлу даьы башлыг олараг чинлиляря 

верилсин.  Тиэин  разылашды.  Гайа  чох  бюйцк  олдуьундан  йериндян 

гымылдатмаг  мцмкцн  дейилди.  Она  эюря  дя  ятрафына  одун  йыьыб 

йындырдылар.  Гайа  гыздыгдан  сонра  цзяриня  тцнд  сиркя  тюкцб  ону 

парчаладылар.  Сонра  гайа  парчаларыны  арабалара  йцкляйиб  Чиня 

апардылар. 

Бу,  юлкяйя  аьыр  отурду.  Гушлар,  щейванлар  гайанын  апарылмасына 

щяря юз дилиндя аьлашдылар. Йедди эцн сонра Тиэин юлдц. Ондан сонра юлкя 

фялакятдян гуртармады. Халг ращатлыг эюрмяди. Йулуг Тиэиндян сонракы 

щюкмдарлар  да  тез  юлдцляр.  Она  эюря  дя  мяркязи  (пайтахты - А.Н.) 

Щогуйа  кючцрмяйя  мяъбур  олдулар.  Щакимиййяти  орадан  Бешбалыьа 

гядяр эенишляндирдиляр».  



Иран  варианты  ися  ондан  бир  гядяр  фяргли  иди. «Мянбяйини 

Гарагорумдан  эютцрян  Туьла  вя  Селинэа  чайларынын  бирляшдийи 

Гумланчуда бир фындыг, бир дя гайын аьаъы варды. Бунларын арасында бир 

даь  пейда  олду.  Бир  эеъя  о  даьын  цзяриня  эюйдян  бир  ишыг  дцшдц.  Даь 

эцндян-эцня  бюйцмяйя  башлады.  Уйьурлар  бу  щала  мяяттял  галдылар. 

Ядябля даьа тяряф эетдиляр. Орадан эюзял мусиги сясляри эялир, эеъяляр отуз 

аддым чеврясиндя бир ишыг эюрцнцрдц. 

Нящайят, доьум вахты чатанда даьдан бир гапы ачылды. Ичяридя 

бир-бириндян  аралы  беш  даиря,  щярясиндя  дя  бир  ушаг  варды.  Эюйдян 

асылмыш  ямзиклярдян  сцд  ямирдиляр.  Хан  вя  бяйляр  бу  ушаглары 

эютцрцб язизлядиляр. Ушагларын адлары бюйцкдян кичийя доьру Сунгур 

Тиэин,  Кутур  Тиэин,  Тцкяк,  Тиэин,  Цр  Тиэин,  Буну  Тиэин  иди. 



 

454


Бунларын танры тяряфиндян эялдийини дуйан уйьурлар ичляриндян бирини 

хаган елмяйи гярара алдылар. 

Буну Тиэин аьыл, ещтийат вя эюзяллийиня эюря, о бирилярдян цстцн 

олдуьуна  эюря  диггяти  онун  цзяриня  ъямлядиляр.  Бюйцк  бир  шюлян 

еляйиб ону ханлыг тахтында отуртдулар. Танры она цч гарьа вермишди 

ки, юлкядя олуб кечянляр барядя хябяр эятирирдиляр. 

Бир эеъя  Буьу хан йатаркян пянъярясиндян бир гыз эирди. Буьу 

хан  горхду,  анъаг  сяслянмяди.  Гыз  икинъи  эеъя  йеня  эялди.  Буьу 

йеня  горхду,  анъаг  сясини  чыхармады.  Цчцнъц  эеъя,  ящвалаты 

данышдыьы вязиринин сюзц иля гызла эюрцшдц. Щяр эеъя бирликдя Аь даьа 

эедяряк орада сющбят едирдиляр. Бир эеъя аь саггаллы бир гоъа Буьу 

ханын  йухусуна  эиряряк  она  бир  даш  вериб  «ня  гядяр  ки,  бу  дашы 

сахларсыз, дцнйанын дюрд тяряфиня щаким олаъагсыз» – деди.  

Илляр кечдикдян сонра Буьу ханын ювладларындан бири хилаф чыхды. 

Щейванлар, ушаглар «Кюч! Кюч» дейя баьырышмаьа башладылар. Щай-

кцйя  дцшцб  йурдларыны  бурахараг  эетдиляр.  Щарада  дурмаг 

истядилярся  щямин  сясляри  ешитдиляр.  Сонда  Бешбалыьын  йерляшдийи  йеря 

эялиб  чыхдыгда  сясляр  кясилди.  Орада  беш  мящялля  йарадыб  адыны  да 

Бешбалыг гойдулар»

*



Дастанын  щяр  ики  варианты  уйьурларын  «Тюряйиш»  дастанында 

олдуьу  кими,  мифоложи  йарадыъылыг  янянясиня  ясасланыр  вя  миф 

йарадыъылыьынын  юз  йерини  дастанчылыьа  вердийи  дюврцн  мящсулу  кими 

диггяти  ъялб  едир.  Бурада  миф  дцшцнъяси  епос  тяфяккцрцня 

интерпретасийа  едилмишдир,  йяни  дастан  йарадыъылыьы  функсийаларынын 

артыг  мейданла  олмасына  бахмайараг,  импровизя  щяля  миф 

тяфяккцрцня  ясасланыр,  йахуд  щяля  ону  давам  вя  йа  инкишаф  етдирир. 

Щяр  ики  сцжетин  башлыъа  мащиййяти  вя  щямин  мащиййяти  ачыглайан 

образлар системи юзц дя буну тясдигляйир. Щяр ики вариантда сцжетин юз 

доьма вятянлярини бядбяхтлийя дцшмя цзцндян тярк етмя мащиййяти 

–  Бешбалыьа  кючцб  эялмя  мцхтялиф  миф  тяфяккцрц  системляриня 

ясасланыр. Биринъидя, Тиэини алдадараг щийля иля мцгяддяс рущлу даьын 

чинлиляря верилмяси, икинъи вариантда ися йеня дашын итирилмяси, даьдан 

дцнйайа  эялмиш  Тиэинин  ювладынын  нахяляфлийи  уъбатындан  кюч 

зяруряти  мейдана  чыхмышдыр.  Щяр  ики  вариантда  тиэинляр–хаганлар 

сяма мяншялидир. Бу ися уйьурларын яски мифоложи йаддашындакы танры-

чылыгла  шцбщясиз  ки,  ялагядардыр.  Бунлар  ися  яски  чаьлардан  тцрк 

мифоложи  анламында  даьын,  аьаъын,  дашын  мцгяддяс  щесаб  едилмяси, 

                                                           

*

 Гейд: «Кюч» дастанынын щяр ики варианты Н.Ъяфяровун «Епосдан китаба» 



ясяриндян эютцрцлмцшдцр. 

 

455


она  тапынма  иля  баьлы  олуб  тцркцн  яски  миф  формулаларындандыр. 

Дастан  йарадыъылыьы  яняняляринин  вя  гялибляринин  йарандыьы  дюврдя 

беля  тцркцн  юзцнцн  епик  тяфяккцрцндя  язяли  дцшцнъяляри  гцввятли 

шякилдя  мцщафизя  етмяси – Даьын  юз  мянбяйини  даьдан  эютцрмяси, 

аьаъын бядяниндя (коьушунда гызын пейда олмасы), аьаъын вя даьын 

эюйдян  дцшян  ишыгла  щамиля  олмасы вя  с.  миф  тясявцрцдцр  ки,  бунлар 

дастанчылыьын  образлар  системиндян  щяля  хейли  яввял  мювъуд 

сцжетляридир.  Гядим  тцрк  дастанларында  тясадцф  едилян  образлар, 

идейалар вя мотивляр, яслиндя юз мяншяйиня эюря епоса гядярки дювря 

–  мифолоэийа  дюврцня  мяхсус  олсалар  да  (ейниля  Боз  гурд  образы 

кими),  артыг  танрычылыг  дюврцнцн  принсипляри,  идракын  мянтиги  иля 

мювъуддурлар,  башга  сюзля  танрычылыьын  мифоложи  базасыны  тяшкил 

едирляр.  Цмумиййятля,  дцнйа  динляринин  щамысынын  (иудизмдян 

тутмуш ислама гядяр) ян инкишаф етмиш, тякмилляшмиш мярщяляляриндя 

беля  явялки  дюврлярин  "мцстягил"  мифоложи  эюрцшляри ещтива  олунур  ки, 

(Токарйев  А.С.)  танрычылыьын  да  мцяййян  сябяблярдян  дцнйа  дининя 

чевриля билмямясиня бахмайараг, бу бахымдан истисна тяшкил етмир. 

Гядим  тцрк  дастанларында  мцшащидя  олунан  бир  сыра  космогоник, 

йахуд  космоложи  (мясялян, «Ярэянякон»  дастанында)  вя  с. 

мязмунлу  мифляр  танрычылыьын  бир  дин  кими  формалашмасындан  даща 

яввялки  дюврлярин  мящсулу  олуб  сонралар  щямин  динин  семантик 

декарасийасына  чеврилмишдир.  Ейни  сюзляри  щаггында  сющбят  эедян 

дастанлардакы  мякан,  заман,  щярякят  (динамикайа)  вя  с. 

мяфщумлар  барядя  дя  демяк  мцмкцндцр.  Мифоложи  мяканын  илащи 

мякана,  йахуд  мифоложи  щярякятин  (динамиканын)  илащи  щярякятя 

(динамикайа)  чеврилмясини,  бир  нюв  «кечид  мярщяляси»ндя  олан 

дастанларын  поетик  семантикасы  ачыг-айдын  нцмайиш  етдирир» (3, 34-

35). 


Одур ки, гядим тцрк дастанларынын бир чох нцмунясиндя «кечид 

мярщяляси»нин  юзцнямяхсуслуглары  якс  олунса  да  епик  тясяввцрц 

ящатя  едян  тящкиййянин  йени  структуру  мифоложи  йарадыъылыг 

яняняляринин  артыг  баша  чатдыьы,  епик  тясяввцрдя  йени  бир  щадисянин 

баш вердийини якс етдирмякдя иди. 

Бу  йени  щадися  ися  лирик,  драматик  вя  епик  цслубларын 

чарпазлашма 

фювгцндя 

мейдана 

чыхан 


йени 

пешякар 


импровизаторчулуг институту олан озан сяняти иди. 

 

Мифоложи 



дцшцнъянин 

тядриъян 

сарсылыб  юз  йерини  пешякар  импровиза-

торчулуьа  вермяси  поетик  тяфяккцрдя  вя 



Озан сяняти.  

Мяншяйи, тякамцлц  

вя формалашмасы 

 

456


щяйатын бядии ифадясиндя тамамиля йени мащиййятли щадися олду. Озан 

сянятинин  тарихи  тякамцлц  цслубларын  вя  сянятлярин  синкретизминя 

сюйкянирди. Цслубларын синкретизми лирик, драматик вя епик цслубларын 

бир  фярдин  вя  йа  импровизаторчу  сяняткарын  ифасында  бирляшмяси  иди. 

Йяни имправизаторчу юз тящкийясиндя вя йа сюйлямясиндя щям лирик, 

епик, щям дя, драматик цслубларын бядии имканларындан истифадя едир, 

онун  репертуарында  щямин  цслубларын  щяр  бири  бу  вя  йа  диэяр 

дяряъядя  якс  олунур.  Бу  ифада  ейни  заманда  ял,  гол,  бядян 

щяркятляри понтомим цнсцрлярдя юзцнц эюстярир. Цслубун синкретизми 

ифачы озана ширин бир тящкийя, нягл етмя мящаряти, фикри образлы ифадя 

имканы  верир.  Юз  импровизясиндя  озан  асанлыгла  бир  цслубдан 

диэяриня  кечир,  драматик  цслуб  манераларына  тяшяббцс  едир, 

тящкийянин  лирик  риьятлярля  бязяйир  вя  с.  Цслуб  синкретизминин  зянэин 

мяъмуу  синкретик  сянятя  кечидя  ясас  верир  вя  бу  гцдрятли  ифа  еля 

импровизя просесиндя мейдана чыхыр. Озан сюйлядийи щекайя, ящвалат 

вя йа щадисяни импровизя едир, ону мцхтялиф тонорлу сяслярдя охуйур 

вя йа сюйлядийи ящвалаты гопузунда чалдыьы мусиги иля мцшайят едир, 

бу  синкретик  мязмуну  ися  рягси  иля  йени-йени  мяна  чаларлары  иля 

зянэинляшдириб  тамамлайыр.  Бцтцн  атрибутларын  мяъмуу  ися 

цмумиликдя пешякар ифа йарадыр. Озан цслуб вя сянятинин синкретизми 

фювгцндя  етнопсихоложи  мязмунла  зянэин  еъазкар  бир  ифа  йарадыр. 

Щяля чох гядимлярдян буна озан сяняти дейилмишдир.  

Даща  гядимлярдян  озан  тяк – ващид  бир  фярддян  ибарят  олуб 

мяълислярдя чалыб-охуйан, мяълис апаран олмушдур. Озанын кюкдян 

дцшмяйян  гопузу  вя  йа  голчу  гопузу  мцшащидя  етмишдир.  Онун 

хцсуси эейими – ябасы вя йа чухасы, шабалады, боз-эюй папаьы, голифе 

типли диздян ашаьы айаьына кип йапышан палтары, йумшаг хромдан вя 

йа назик дяридян тикилмиш гунълу чякмяси олмушдур. 

Озан  миф  дцшцнъясиндян  сонракы  дюврдя  епик  тясявцрдя  ябяди-

мядяни  дцшцнъянин  формалашдырыъылыг  функсийаларыны  юз  цзяриня 

эютцрмцшдцр. 

Мифдян 

сонракы 


мярщялянин 

ядяби-мядяни 

наилиййятляринин эениш вя ящатяли спектри озаны адыйла баьлыдыр.  

Миф тясяввцр формулалары сындырылдыгдан, епик янянядя тамамиля 

йени  ифа  моделляри  йарандыгдан  сонра  озан  бу  сянятин  йарадыъысы-

ифачысы  сявиййясиня  йцксялмиш,  онун  реал  щяйат  факт  вя  щадисяляри  иля 

баьлы  йаратдыьы,  дастан  адланан  формулалар  епик  тясяввцрцн  йени, 

модерн  дцшцнъя  мящсулу  кими  узун  мцддят  мараг  обйекти 

олмушдур  вя  бу  эцн  дя  щямин  дюврцн  етнопсихоложи  вя  културоложи 

дурумуну юзцндя якс етдирмякдядир.  

Озанын  ъямиййятдяки  мювгейи  бу  иътимаи-психоложи  вя  сосиал 


 

457


зяминдя  йцксялян  истигамятдя  дейил,  енян  йюндя  олмуш,  озан  юзцнцн 

еркян  танрычылыг, –юнъя  баш  веряъяк  щадисялярдян  габагъадан  хябяр 

тутмадан еня-еня гошун башчысына, ел аьсаггалына вя оьузларын шющрятли 

гящряманлыгларына  сюз  дцзцб  гошун  импровизаторчу  сявиййясиня 

енмишдир.  Озанын  тарихи-иътимаи  статусунун  мяъмуунда  бцтцн  бу 

мярщялялярин мцяййян яламят вя изляри эцнцмцзя гядяр эялиб чатмышдыр. 



Бу  тарихи  енишдя  озан  гам-шаман,  варсаг,  гусан,  йаншаг 

чарпазлашмалары иля цзляшмиш, щяр бири бу вя диэяр дяряъядя ону сон щяфтя 

асмилийасийа  етмяйя  ъящд  эюстярся  дя,  озан  аз  гцдрят  вя  язямяти, 

бцтювлцйц  вя  естетик  дяйярляринин  алилийи  иля  сечилмиш  вя  щеч  бир 

асимиллийасийайа  уьрамадан  мцхтялиф  тайфаларда  вя  халгларда  озана 

мяхсус  функсийалары  мянимсяйиб  ону  йаддашдан  силмяк  кими  мейлляря 

гаршы  дурмагла  онлары  юзцнцн  ясаслы  тяглидчилик  чеврясиндя  сахлайа 

билмишдир. Бцтцн бунлара нязяр салмаздан яввял озанын бир сыра фяалиййят 

функсийалары вя етимолоэийасы иля баьлы мясяляляря диггят йетирмяк йериня 

дцшярди. 

Етник тясяввцрцн  ян яски  гатларында тябият вя  онун щадисяляриня 

гаршы  инсанын  бядии  тсяввцрцндя  ялдя  едилян  нятиъяляри  йаймаг  вя 

щамыйа  чатдырмаг  яняняви  щал  иди.  Беля  ки,  символизм  мярщялясиндя 

милли  йаддаш  цчцн  яняняви  милли  поетик  мятнляр,  йахуд  фетишизмин 

йаратдыьы бядии дцшцнъя маэийанын вя йа тотемист тясяввцрцн йаратдыьы 

ядяби  мюъцзяляр  –йарадыъылыг  яняняляри  авропалыларын  дедийи  кими, 

«мюъцзяли фярдлярин щазырлайыб коллективляря бяхш етдийи ядяби сярвятляр 

иди  ки,  мцхтялиф  халгларда  онлары  йараданлар  сонралар  защирян  бир-

бириндян  фярглянсяляр  дя  халгларын  шифащи  йарадыъылыьы  цчцн  яняняви 

функсийалары  йериня  йетирмишляр» (20, 170). Рапсод  вя  пилигримлярин, 

аедлярин вя башгаларынын йарадыъылыьы буна йахшы мисал иди. Онлар мящз 

еркян епик вя йа поетик тясяввцрцн ян апарыъы дцшцнъясини сюзя чевириб 

ифайа  верян  вя  беляликля,  антик  шифащи  мядяниййятин  йарадыъылыг  функ-

сийаларыны  юз  цзярляриня  эютцрян  сяняткарлар  иди.  Гисмян  щямин  типли 

ифачылара йахынлашан, лакин сяма вя йа йадпланетлилик мяншяйи иля даща 

чох баьлы олан музаларын йаратдыьы йунан одаларынын тюрямя яняняляри 

дя  яввялкилярля  тиположи  уйьунлугларла  сяъиййялянир.  Цстялик  музаларын 

йарадыъылыг яняняляриндя бир илащи гцдряти, -узаг эюрянлик, баш веряъяк 

щадисялярдян  габагъадан  хябяр  вермяк,  бязи  щалларда  ися  суйун 

алтында  боьулмуш  вя  щятта  юлцб  галмыш  гящряманлара  ъан  вермяк, 

онлары  йенидян  щяйата  гайтармаг  гцдряти  якс  олунур  ки,  бунун 

эенетик  ясасы  барядя  мцлащизяляр  мцхтялиф  олуб  айры-айры  эюрцш  вя 

бахышларла ялагяляндирилир (7,  124). 

Тцрк халгларында аьыз ядябиййатынын охшар типли йарадыъы фярди ися 


 

458


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   38   39   40   41   42   43   44   45   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin