Азад нябийев



Yüklə 3,54 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə46/53
tarix14.01.2017
ölçüsü3,54 Mb.
#5544
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   53

ЯДЯБИЙЙАТ 

 

1.

 

Жирмунский  В.М.  Тюркский  героический  эпос,  М., 1974, с. 

726. 


2.

 

Пропп В.Я. Русский героический эпос, М. 1958 

3.

 

Ъяфяров Н. Епосдан китаба. Бакы, 1999, с. 220. 

4.

 

Юкял Бащяддин. Тцрк митоложиси, Анкар 1971 

5.

 

Атсыз Д. Тцрк ядябиййаты тарихи, Истамбул, 1949. 

6.

 

Юздяк Р. Тцркцн гызыл китабы, I китаб, Бакы, 1992 

7.

 

Кюпрцлц Ф. Ядябиййат арашдырмалары, Истанбул, III няшр, 1989 

8.

 

Самойлович  М.С.  История  туркменской  литературы,  М  –Л. 

1940 


9.

 

Сейидов  М.  Азярбайъан  халгынын,  Сой  кюкцмцзц  дцшцняркян, 

Бакы, 1989 



10.

 

Тящмасиб  М.Щ.  Азярбайъан  халг  дастанлары  (орта  ясрляр), 

Бакы, 1972. 



11.

 

Гасымлы М. Ашыг сяняти, Бакы, 1996   

12.

 

Бцнйадов Т. Тикдим ки, изим галсын, Бакы, 1979 

13.

 

Щякимов М. Орта яср ашыг йарадыъылыьы, Бакы, 1955 

14.

 

Аббасов И. Озан (узан) – гусан истилащына даир, Азярбайъан 

шифащи  халг  ядябиййатына  даир,  Азярбайъан  шифащи  халг 

ядябиййатына даир тядгигляр. III китаб, Бакы, 1968, с. 393. 

15.

 

Бартолд В.В. Сечилмиш ясярляри (рус дилиндя). I ъ., М., 1963 

16.

 

Рамазанов  Й.  Азярбайъан  дилиндя  йазыб - йарадан  ермяни 

ашыглары. Бакы, 1976 



17.

 

Гараоьлу, «Азярбайъан  дастанлары»  топлайаны  вя  няшря 

щазырлайаны А.Нябийевдир, Бакы, «Эянълик» няшриййаты, 1997. 



18.

 

«Гараоьлу» дастаны Измир Университети. Сосиал Билимляр Тцрк 

дили вя Ядябиййаты Арашдырмалары дярэиси, Измир, 1982, 1982, с. 47-

591. 


19.

 

Суразаков С. С. Из глубины веков, Горна – Алтайск, 1982 

20.

 

Експедисийа  материаллары.  Филолоэийа  елмляри  доктору 

Я.Саляддинин шяхси архиви, говлуг 13, с. 3 – 27. 



 

504


21.

 

Ф.Чялябийев. Халг  мусигиси  вя материаллары  архиви, говлуг 4, 

с. 13-54. 



22.

 

Гараоьлу,  1979-ъу  илдя  Дярбянддян  йазыйа  алынмыш  мятн, 

ялйазма, А.Нябийевин шяхси архиви.  



23.

 

Гараоьлу,  Шамахы  варианты,  ялйазма,  А.Нябийевин  шяхси 

архиви, с.1-17. 

24.

 

Олиари А. Азярбайъана сяйащят СПб, 1889, с. 102 

25.

 

Фольклор русских цыган. Тяртиб, шярщ вя юн сюз. Е.Друтс 

вя А.Гесслериндир. М.,1987 

26.

 

Сказки  и  песни,  рожденные  в  дороге.  Цыганский 

фольклор,  предис.  и  комментарии  Е.Друтс  и  А.Гесслериндир. 

М., 1986      



27.

 

Китаби –Дядя Горгуд, Бакы, 1988 



28.

 

Путилов П.Н. Проблемы эпического творчества народов 

Сибири  и  Дальнего  Востока  в  свете  современного 

эпосоведения,  эпическое  творчество  народов  Сибири  и 

Дальнего Востока, Якутск, 1978 



29.

 

Нябийев  А.  Селъан  хатун  образы  вя  Селъан  хатун 

топониуму щагында. Филоложи арашдырмалар, IX китаб, Бакы, 1999, 

с. 16-29. 

30.

 

Щаъыйев  Т.  Гящряманлыг  дастанларымызын  дил-цслуб  вя 

тиположи яняняси, Йазычы дили  вя идейа бядии тящлил, Бакы, 1979.  

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


 

505


АЗЯРБАЙЪАН УШАГ ФОЛКЛОРУ 

 

Гядим  дювр  халг  ядябиййатынын  мараглы  сащяляриндян  бири  дя 



ушаг фолклорудур. 

Ушаг  фолклору  халг  поезийасынын  мцстягил  сащяси  кими  йазыйа 

алыныб  щяля  там  щалда  няшр  олунмамышдыр.  Бу  ишя  Русийада XIX 

ясрин 30-40-ъы илляриндя башланмышдыр. Илк ушаг фолклору нцмуняляриня 

Сибир  салнамячиси  Й.А.Авдейевин  «Хатиряляр»индя  тясадцф  олунур. 

Сонралар  ися  И.П.Сахаровун,  П.В.Кирйевскинин  няшрляриня  дя  ушаг 

фолклорунун мцяййян нцмуняляри дахил едилмишдир. 

XIX ясрин 50-60-ъы илляриндя рус фолклоршцнаслары ичярисиндя ушаг 

фолклорунун топланмасы вя няшриня мараг артыр. Бу сащядя рус йазычы 

вя  фолклоршцнасы  В.И.Далын 50-ъи  иллярин  яввялляриндя  няшр  етдирдийи 

«Рус  халг  аталар  сюзляри»  китабы  хцсусиля  ящямиййятли  иди.  Щямин 

няшря  мцяллиф  топладыьы  бир  сыра  дяйярли  нцмуняляр  дахил  етмишди. 

Бурайа дахил етмядийи бир сыра башга материаллардан ися ушаглар цчцн 

йаздыьы бядии ясярлярдя истифадя етмишдир. 

1868-ъи  илдя  фолклоршцнас  П.А.Бессонов  юзцнцн  «Ушаг 

няьмяляри»  китабыны  няшр  етдирир.  Бу  китаб  гыса  мцддятдя  чохлу 

пярястишкар  тапыр.  Лакин  П.А.Бессоновун  бу  няшри  дя  там  вя 

мцстягил  фолклор  мятнляри  дейилди.  Бурада  мцяллифин  йарадыъылыьы 

гцввятли  иди  вя  няьмя  мятнляринин  бир  чоху  билаваситя  ифа  заманы 

дейил, сонрадан хатирячилярин репертуарындан йазыйа алынмышды. 

Русийада  ушаг  фолклорунун  елми  принсипляр  ясасында  топланма 

вя  няшри  иши  В.Ф.Кудравтсев,  Г.А.Покровски,  А.Ф.Мажански  вя 

П.В.Шейнин  ады  иля  баьлыдыр.  Онларын  хидмяти  сайясиндя  рус  ушаг 

фолклору эениш шякилдя топланыб няшр едилмишдир. XIX ясрин сону, XX 

ясрин яввялляриндя ися бу иш А.В.Марков, А.И.Соболев, В.Н.Харузин 

тяряфиндян  давам  етдирилмишдир.  Онларын  йазыйа  алдыглары  ушаг 

фолклору 

нцмуняляри 

мцхтялиф 

иллярдя 


«Живая 

старина», 

«Этнографические обозрения» вя башга мяъмуялярдя няшр едилмишдир. 

Ушаг фолклорунун Русийада топланмасы вя няшри сонракы иллярдя 

дя давам етдирилмишдир. Бу дюврдя топлама, няшр вя тядгигат ишлярини 

паралел  апаран  вя  бу  барядя  самбаллы  нязяри  мцлащизяляр  иряли 

сцрянляр 

ичярисиндя 

Г.С.Виноградов, 

О.И.Капитса, 

М.В.Красноженева  вя  Н.М.Мелниковун  адларыны  хцсусиля  гейд 

етмяк  лазымдыр.  Онлар  айры-айры  реэионларда  йайылмыш  нцмуняляри 

топлайыб няшр етмякля йанашы, ейни заманда онлары илк тядгигатлара 

ъялб етмишляр. 

Ушаг фолклорунун ясаслы тядгигиня дя  кечян ясрин орталарындан 


 

506


башланмышдыр.  Лакин  илк  тядгигатларын  бир  чоху  изащ,  шярщ  характери 

дашыйырды.  Материаллар  топландыгъа  онларын  арашдырылма  сявиййяси  дя 

йцксялирди.  

XIX  ясрдя  П.В.Шейнин  бу  сащядяки  фяалиййяти  даща  эениш  иди. 

П.В.Шейн  бир  тяряфдян  ушаг  фолклорунун  ясл  орижинал  вариантларыны 

йазыйа алыб няшр етдирирдися, диэяр тяряфдян ону айрыъа тядгигат сащяси 

кими эютцрцр вя арашдырырды. 

Ясримизин 20-ъи  илляриндян  сонра  да  ушаг  фолклорунун 

арашдырылмасына  хцсуси  диггят  верилмишдир.  Г.С.Виноградов  вя 

О.И.Капитсанын  хидмяти  сащясиндя  бу  йарадыъылыг  чох  мцхтялиф 

ъящятлярдян тящлил олунмуш, онун спесифик хцсусиййятляри барядя ъидди 

тядгигатлар  йаранмышдыр.  Сонралар  бу  сащя  Н.Колпакова, 

В.П.Аникин, М.Н.Мелниковун тядгигат обйекти олмушдур. Онлар бу 

зянэин сюз йарадыъылыьы барядя дяйярли арашдырмалар апармышдыр.  

Азярбайъанда  да  ушаг  фолклорунун  топланма  вя  няшр  ишиня 

XIX  ясрдян  башланмышдыр.  Кечян  ясрин  сонунъу  рцбцндя  Азяр-

байъан  ушаг  фолклорунун  бир  сыра  нцмуняляри  мцхтялиф  няшрлярдя,  о 

ъцмлядян СМОМПК мяъмуясиндя няшр едилмишдир. 

Азярбайъанда  йени  цсуллу  мяктяблярин  ачылмасы  иля  баьлы 

мцхтялиф  иллярдя  бир-биринин  ардынъа  гираят  вя  «Ана  дили»  китаблары 

няшр  олундугъа  ушаг  фолклорундан  сечмя  нцмуняляр  щямин 

китабларда якс олунду. 

Танынмыш  зийалылардан  А.О.Чернйайевски,  М.Мащмудбяйов, 

Ф.Аьазадя, Р.Яфяндийев, А.Сящщят, А.Шаиг вя башгалары тяртиб етдикляри 

гираят вя «Ана дили» китабларына бу нцмуняляри дахил етдиляр. 

Бу сащядя Азярбайъанда XX ясрин яввялляриндя хцсусиля бюйцк 

иш  эюрцлмцшдцр. 1905-ъи  илдян  сонра  няшря  башлайан  «Мяктяб», 

«Бабейи-Ямир», «Дябистан», «Рящбяр»  кими  журналларда  ушаг 

фолклорунун  бир  сыра  нцмуняляри  няшр  олунду.  Хцсусиля  тапмаъа, 

ушаг  ойунлары,  аъытма,  йанылтмаъ,  дцзэц  вя  с.  дюврцн  мятбуатында 

ардыъыл няшр едилмяйя башлады. 

Онлары илк дяфя топлу шяклиндя няшр едян ися Фиридун бяй Кючярли 

олду. О, халгдан топладыьы мятнляри 1912-ъи илдя «Балалара щядиййя» 

адлы китабчада няшр етдирди.  

Сонракы  иллярдя  бу  нцмуняляр  мцхтялиф  топлуларда,  мцнтя-

хабатларда няшр олунмушдур. «Азярбайъан фоклору антолоэийасы»н-

да  (биринъи  китаб)  ушаг  фолклору  нцмуняляри  хцсуси  бюлмядя 

верилмишдир.  

С.Ахундованын  «Азярбайъан  ушаг  ойунлары»,  Н.Сейидовун 

«Йанылтмаълар»  вя  с.  китабчалары  няшр  едилмишдир.  Ушаг  ойунларыны 



 

507


даща  там  шякилдя  якс  етдирян  няшрлярдян  бири  дя  Елчин  Аслановун 

«Ел-оба  ойуну.  Халг  тамашасы» (1984) топлусундур.  Бурада 

Азярбайъан ушаг ойунларынын бир чох нцмуняси вя онларын мцхтялиф 

вариантлары топланмышдыр. 

Щямин нцмунялярин шифащи нитгдян йазыйа алынмыш даща дольун 

мятнляри  ися  «Няьмяляр,  инанълар,  алгышлар» (1986) китабында 

верилмишдир. 

Нцмунялярин цмуми нязяри мясяляляри барядя Паша Яфяндийевин 

«Азярбайъан  шифащи  халг  ядябиййаты» (1981) вя  В.Вялийевин 

«Азярбайъан  фолклору» (1985) дярсликляриндя  мцхтясяр  шякилдя  бящс 

едилмишдир.  Бу  барядя  истедадлы  фолклоршцнас  Р.Гафаров  самбаллы 

тядгигат  иши  йазмыш,  ушаг  фолклорунун  мцхтялиф  практики  вя  нязяри 

мясялялярини тядгигата ъялб етмишдир. 

 

«Ушаг 


фолклору» 

яслиндя 


нисби 

анлайышдыр.  Мцхтялиф  типляря  вя  груплара 

айрылмасына,  бир-бириндян  фяргли  тяснифатлар 

йаратмасына  бахмайараг,  о,  халг  йарадыъылыьында  еркян  йарадыъылыг 

дюврцнцн мящсулу кими диггяти ъялб. Халг поезийасынын бир сыра кичик 

жанрлары, еляъя дя мювсцм-мярасим, ямяк няьмяляри вя с. иля бир сыра 

охшар  вя  мцштяряк  ъящятлярля  сяъиййялянир.  Юзцнямяхсус  нюв  вя  жанр 

фярдилийиня  маликдир.  Онлар  шифащи  поезийанын  жанр  системи  иля  охшар, 

цмуми вя мцштяряк ъящятляря малик олдуглары кими, фярди ъящятляри иля 

дя сечилир. Еля ушаг фолклоруну халг поезийасынын башга сащяляриндян 

айыран ясас ъящят дя бу фярдиляшмядир. 

Бу  йарадыъылыг  сащясинин  жанр  системиня  дахил  олан  щяр  бир 

нцмуняси кюрпя характериня уйьун фярдиляшир, ушаг психолоэийасынын 

цмуми ъящятлярини якс етдирир. Бу фярдилик она спесифик хцсусиййят ве-

рир,  шифащи  йарадыъылыьын  башга  нцмуняляриндян  айырыр.  Цмумиликдя 

эютцрдцкдя  ися  ушаг  фолклорунун  жанр  системинин  формалашмасы 

нисбятян сонралар – орта ясрлярдян сонракы дюврлярля баьлыдыр. «Ушаг 

фолклору  билаваситя  халг  педагоэикасы  иля,  йетишмякдя  олан  эянъ 

няслин ягли, мяняви вя физики тярбийясиня халгын эюстярдийи гайьы иля сых 

баьлы шякилдя инкишаф етмишдир» (17). 

Анлайышын  юзцня  эялдикдя  ися  халг  поезийасында  ушаглар  цчцн 

эениш  вя  чохъящятли  нцмуняляри  ящатя  едян  щямин  термин  совет 

дюврцндя  йаранмышдыр.  Бу,  фолклоршцнас  Г.С.Виноградовун  вя 

1927-ъи илдя О.И.Капитсанын тяшяббцсц иля Рус Ъоьрафийа Ъямиййяти 

няздиндя  ушаг  фолклору  комиссийасынын  фяал  топлайыъылыг  фяалиййяти 

сайясиндя мейдана чыхмышдыр.  



Ушаг фолклорунун  

тядгиги тарихиндян 

 

508


Башга  халгларда  олдуьу  кими,  Азярбайъан  халгынын  ушаг 

фолклору  да  юзцнямяхсус  зянэин  жанрлара  малик  олуб,  бир  чох 

ъящятдян  мараг  доьурур.  Нязяря  чарпан  башлыъа  хцсусиййятлярдян 

бири  одур  ки,  ушаг  фолклору  да  цслублар  принсипи  цзря  тясниф  олунур. 

Бядии  йарадыъылыьын  щяр  цч  цслубунда – лирик,  епик  вя  драматик 

цслубда  ушаг  фолклорунун  зянэин  нцмуняляри  йаранмышдыр.  Илк 

бахышда  о  гядяр  дя  бюйцк  олмайан  йарадыъылыг  сащясини  ящатя  едян 

ушаг  фолклору,  яслиндя  чох  эениш  бир  поетик  дцшцнъя  иля  баьлыдыр. 

Онун жанрлашма анлайышларындан данышанда тябии ки, бурадакы цслуб 

вя  жанрлар  ушаг  фолклорунун  юзцндя  олдуьу  кими  бир  илкинлик, 

примитивликля шяртлянир. 

Лакин бцтцн бу илкинлик онун юзцнямяхсус фярди ъящятлярини вя 

жанр  хцсусиййятлярини  кюлэядя  гоймур.  Шифащи  йарадыъылыьын  бу 

мараглы нцмуняляри щям лирик, щям епик, щям дя драматик цслубун 

ян мцщцм хцсусиййятлярини эюзлямяк ясасында жанрлар йарадыр. Ушаг 

фолклору жанрларынын да юзцнямяхсус фярди хцсусиййятляри вар. Онлар 

халг поезийасынын жанр системиндя тякрар едилмир, бядии йарадыъылыгда 

мцстягли  жанр  тяркиби  кими  чыхыш  едир,  щяр  бир  жанр  конкрет 

хцсусиййятляря, ифадя обйектиня маликдир. 

Ушаг фолклорунун щяр бир цслубу мцстягил жанр системи йаратдыьы 

кими, айры-айры жанрлар да цслублар принсипи цзря тясниф олунур. Нязяри 

ъялб  едян  ъящятлярдян  бири  дя  онун  мцхтялиф  груплара  айрылмасыдыр. 

Груплар  ясасян  йаранма  нювцня,  цслуб  вя  формасына,  мювзусуна, 

мязмунуна,  бядии  структуруна  вя  с.  эюря  мцяййянляшдирилир.  Бязян 

бу ъящятляр формал вя функсионал хцсусиййятлярля гарышдырылыр.  

Мялумдур  ки,  бцтцн  башга  халгларда  олдуьу  кими,  Азярбайъан 

ушаг фолклорунда да цслуб вя йа нюв принсипиндян асылы олмайараг бядии 

нцмунялярин  бюйцк  гисми  ойунлар  дахилиндя  ифа  олунур.  Бу,  ушаг 

фолклорунун башлыъа спесифик ъящятляриндяндир. 

Тюрянян  жанрлар  ися  ойундахили  вя  ойунданкянар  ифа  формалары 

иля  шяртлянир.  Бязи  тядгигатчылар  бу  нцмуняляри  функсионал  ролуна 

эюря  груплашдырырлар: 1) Ойунларла  баьлы  нцмуняляр; 2) Ойунлардан 

асылы олмайараг ушаг репертуарында йашайан ифа ващидляри.  

Ялбяття,  бу  тяснифатда  формал  ъящятляр  ясас  эютцрцлмякля 

ойунлар  башлыъа  мювгейя  кечирилмишдир.  Лакин  зянэин  бядии 

яксетдирмя  хцсусиййятляриня  вя  поетик  тяркибя  малик  бу  йарадыъылыг 

сащясини бир жанр ясасында тясниф етмяк тябии ки, йанлыш оларды. Чцнки 

ушаг фолклору юзц эениш тяфяккцр сащясини ящатя етдийи кими, йаранма 

формасына, цслубуна вя мязмунуна эюря дя чохъящятлидир. Бцтцн бу 

чохъящятлилийи ися тяснифатдан кянарда гоймаг олмаз.  



 

509


Ушаг  фолклорунун  йаранма  йолу  вя  хцсусиййятлярини  мцяййян-

ляшдирян  ян  сон  елми  тяснифат  рус  фолклоршцнасы  В.П.Аникиня 

мяхсусдур.  В.П.Аникин  юз  тяснифатында  йаранма  йолу,  цслубу, 

формасыны  ясас  эютцрцр  вя  ушаг  фолклоруну  ашаьыдакы  цч  групда 

тясниф едир: 

1.  Бюйцклярин  ушаглар  цчцн  йаратдыьы  нцмуняляр; 2. Бюйцкляр 

тяряфиндян  йараныб  заман  кечдикъя  ушаг  фолклоруна  чеврилмиш 

нцмуняляр; 3. Ушагларын  юзц  тяряфиндян  йарадылмыш  йарадыъылыг 

нцмуняляри. 

Бу тяснифат юзц дя тябии ки, шяртидир. Ушаг фолклору тядгигатчылары 

ону  тез-тез  дяйишир,  йени-йени  тяснифатлар  верир,  жанрларын  форма, 

мязмун  мясяляляриндя,  йаранма  йолларында,  конкрет  обйектя 

мцнасибятдя мцхтялиф мцлащизяляр иряли сцрцрляр. 

Бу барядя фоклоршцнаслыгда цмумиликдя ващид фикир йохдур. Бир 

сыра  арашдырыъылара  эюря  йалныз  ушаглар  тяряфиндян  йарадылан  вя 

ушаглар  тяряфиндян  ифа  олунан  бядии  йарадыъылыг  нцмуняляри  ушаг 

фолклору щесаб едилмялидир.  

Ушаг  фоклорунун  тяснифи  щяля 20-ъи  иллярдян  фолклоршцнаслыгда 

диггяти  ъялб  едян  йер  тутмушдур. 1926-ъы  илдя  танынмыш  тядгигатчы 

Г.С.Виноградов  «Бюйцклярин  ушаглар  цчцн  йаратдыьы  нцмунялярин» 

ушаг  фолклоруна  дахил  едилмясиня  етираз  едяряк  йазырды: «Ушаг 

фолклору бюйцклярин репертуарына дахил олмайан ясярлярдян ибарятдир: 

«...бу  ясярлярин  кцлл  щалында  ифачысы  вя  динляйиъиси  ушаглардыр». 

Г.С.Виноградов  даща  сонра  лайла  вя  охшамалардан  бящс  едяркян 

щятта  онлары  беля  ушаг  фолклору  нцмуняси  щесаб  елямир.  Г.С.Ви-

ноградова эюря бу нцмуняляр «аналарын йаратдыьы поезийадыр». 

Фолклоршцнас Н.П.Андрейев дя аналарын репертуарындан йазыйа 

алынмыш  няьмяляри  ушаг  фолклоруна  дахил  етмир.  В.И.Чичеров  да 

щямин мцлащизяни ясас эютцрцр, лайлалары ушаг няьмяляри групупгда 

тясниф  етмир.  Щямин  мцлащизяни  мцдафия  едян  Н.И.Кравтсов  вя 

С.Г.Лазутин  эюстярирляр  ки,  бюйцклярин  репертуарында  йаранан  вя 

бюйцкляр тяряфиндян ифа едилян лайла, охшамалары ушаг фолклору щесаб 

етмяк  доьру  олмаз.  Ушаг  фолклору  ушаглар  тяряфиндян  йаранан  вя 

ифа олунан фолклор ясярляридир. Лакин мцяййян мярщялядя бюйцклярин 

йаратдыьы  нцмуняляр  тядриъян  ушаг  щафизяляриня  кечир,  ушаг 

фолклорунун  ясас  тяркиб  щиссясиня  чеврилир.  Н.И.Кравтсов  вя 

С.Г.Лазутин  даща  сонра  эюстярирляр  ки,  ушаг  фоклорунун  биринъиси, 

ушаглар  тяряфиндян  йарадылан,  икинъиси,  бюйцклярин  ушаглар  цчцн 

йаратдыьы  нцмунялярин  ясасында  зянэинляшмяси,  ушаг  йашы  вя 

психолоэийасы тялябляриня уйьун ишлянмяси чох мцщцм шяртдир.  



 

510


Ушаг  фоклорунун  тяснифиндя  В.П.Аникинин  мцлащизясиня 

тяряфдар чыханлар да вардыр. Фолклоршцнаслардан Е.В.Померантсева, 

В.А.Василенко,  М.Н.Мелников  вя  башгалары  юз  тядгигатларында 

щямин тяснифаты ясас эютцрцрляр. 

Бцтцн  бу  мцхтялиф  вя  чохмятлябли  мцлащизяляр  ичярисиндя 

В.П.Аникинин тяснифаты Азярбайъан ушаг фолклоруну системли шякилдя 

арашдырмаьа,  онун  жанр  тяркибини,  бядии  хцсусиййятлярини  юйрянмяйя 

имкан  верир.  Чцнки  бурада  бюйцклярин  ушаглар  цчцн  йаратдыьы 

нцмуняляр  яксяриййят  тяшкил  едир.  Лайлалар,  охшамалар,  язизлямя, 

арзулама, дцзэцляр, наьыллар вя с. беля нцмунялярдяндир. 

Бюйцклярин  ушаглар  цчцн  йаратдыьы  щямин  поетик  мятнлярин 

тяркибиня  бахдыгда  онларла  бюйцклярин  йаратдыьы  шифащи  йарадыъылыг 

арасындакы фяргляр айдын нязяря чарпыр. 

Яввялян, демяк лазымдыр ки, бюйцклярин ушаглар цчцн йаратдыьы 

бу  нцмунялярдя  бир  язизлямя  дуйьусу,  мотиви  вар.  Бу  язизлямя 

архасында  ананынмы,  баъынынмы,  бабанынмы  ушаьа  сонсуз  гайьысы, 

мящяббяти,  ону  саьлам,  хошбяхт,  бюйцк  вя  эюзял,  аьыллы  вя  гцдрятли 

эюрмяк истяйи якс олунмушдур. Онлар ейни заманда мцяййян ритмя 

вя  ащянэя  ясасланыр.  Кюрпяйя  лайла  чалан  ананын  охудуьу  мятнин 

ритми  иля,  ушаьы  ойнадан  заманы  охунан  охшаманын  ритми  бир-

бириндян  тамам  фярглидир.  Йахуд  ушаьы  йатыран  заман  охунан 

ритмля  ушаг  йатдыгдан  сонра  ананын  юзц  цчцн  астадан  зцмзцмя 

етдийи няьмя мятнинин ритми дя бир-бириндян сечилир. 

Цмумиликдя,  биз  дя  о  фикирдяйик  ки,  бюйцклярин  ушаглар  цчцн 



йаратдыьы  нцмуняляри  ушаг  фолклорундан  кянарда  щесаб  етмямялийик. 

Чцнки онлар билаваситя ушаг мяишяти, ушаг алями, онун психолоэийасы, 

щяйаты иля сых баьлыдыр.  

Ананын  сцдцндя  кюрпянин  йашамасы,  бюйцмяси  цчцн  ня 

дяряъядя  бюйцк  бир  гцдрят  варса,  онун  бешик  няьмяляриндя  бир  о 

гядяр  мяняви  камиллийя  чаьырыш  нидалары  вардыр.  Ушаьын  тярбийяси 

яслиндя онун анадан олдуьу эцндян башлайыр. Бешик няьмяляриндяки 

ащянэ  вя  ритмлярдя  милли  дцшцнъянин  илк  нотлары,  ладлары  якс  олунур. 

Бу  нидалар  алтында  тярбийялянян  кюрпяляр  щяля  эюзцнц  ачмамыш, 

гящряманлыг, сафлыг, доьручулуг, дцзэцнлцк кими дяйярляр системинин 

сядалары  алтында  бюйцйцр,  бу  сясляр  системи  ушаг  характерини 

формалашдырыр.  Лайлаларда  щяля  мусигичилярин  ача  билмядийи, 

щаггында  данышылмамыш  фцсункар  вя  цлви  сяс  комплексляри,  кюрпя 

рущуну  охшайан,  она  доьулдуьу  зяминин  милли  колоритини,  яхлаг 

нормаларыны  ашылайан  сяс  системляри  вардыр.  Бу  ала-гырыг  ритмлярдя 

мящяббят дя вар, гящряманлыг да, севинъ дя, кядяр дя. Бу кими чох 



 

511


эениш  мяна  чаларлыьыны  ящатя  едян  няьмя  мятнлярини  ушаг 

фолклорундан  кянарда  щесаб  етмяк  дцзэцн  олмаз.  Яэяр  бцтцн  бу 

зянэин  милли  сярвят  ушаг  характери  вя  психолоэийасынын 

формалашмасына  тяcир  эюстярмясяйди,  щеч  шцбщясиз  ки,  бизлярдян  щяр 

бири  цчцн  аналарымызын  бешик  башында  охудуьу  няьмяляр  бу  эцн 

унудулмаз вя мцгяддяс олмазды. 

Башга  халгларын  шифащи  поезийасында  олдуьу  кими,  Азярбайъан 

фолклорунда да вахтиля бюйцкляр тяряфиндян йараныб заман кечдикъя 

ушаг  фолклору  кими  сабитляшян  йарадыъылыг  нцмуняляри  дя  эениш  йер 

тутур. Онлар Азярбайъан ушаг фолклорунда яксяриййят тяшкил едир вя 

бир чох ъящятдян юйрянилмясиня ещтийаъ вар. 

Мцшащидяляр  эюстярир  ки,  бу  типли  нцмунялярин  йери  ушаг 

фоклорунда  дяйишкяндир.  Беля  ки,  чох  вахт  о,  биринъи  тяснифат 

групундан - йяни бюйцклярин ушаглар цчцн йаратдыьы нцмунялярдян 

яввяля  кечир.  Чцнки  бу  нцмунялярдя,  хцсусян  ойун  вя  наьыл 

типляриндя  даща  илкин  тясяввцрлярин  мцщафизя  едилмиш  изляри  нязяря 

чарпыр.  Вахтиля  бюйцкляр  тяряфиндян  йарананлар  бялкя  дя  ибтидаи 

инсанын юзцнцн инкишаф просесиндя йаратдыьы илк няьмяляр, наьыллар вя 

ойунлардыр.  Чцнки  онларда  ибтидаи  тясяввцрлярля  йанашы,  илкин  поетик 

юлчцляр юзцнц эюстярир. Ибтидаи инсанын мцяййян инкишаф мярщялясиндя 

тямиз  нитгя  йийялянмяк  мягсядиля  сюйлядийи  щяр  щансы  санама, 

йанылтмаъ  заман  кечдикъя,  вярдишляр  бярпа  едилдикъя  бу  мцряккяб 

системляр  инсан  цчцн  адиляшир.  Бядии  тяфяккцр  щцдудларынын  эениш-

лянмяси  иля  баьлы  даща  мцряккяб  сюз  системляри  йараныр.  Яввял 

йаранан нцмуняляр эетдикъя бюйцклярин дцшцнъясиндян сцзцлцб ушаг 

тяфяккцрцня  дахил  олур.  Одур  ки,  бунларын  бир  чох  нцмуняси 

мцяййян инкишаф мярщялясиндя бюйцкляр тяряфиндян щяйаты дяркетмя 

просесиндя йаранса да сонрадан шцурлу фяалиййятин инкишафы иля баьлы 

юз  илкинлик  хцсусиййятинин  бцтюв  системини  йаддашына  кючцря,  йахуд 

ютцря билмишдир. Санамалар, сайгаълар, йанылтмаълар, чашдырмалар вя 

с.  бу  гябилдяндир.  Поетик  гялибляр,  сяс  вя  сюз  комплексляри  системи 

эюстярир  ки,  бунлар  мцяййян  мярщялядя  бюйцклярин  юзц  тяряфиндян 

йаранмышдыр. Илкин инсанлар камил нитгя йийяляндикдян сонра онларын 

шифащи  нитгиндя  сюз  вярдишиня  сащиблийин  бу  ибтидаи  мярщяляси  юз 

ящямиййятини итирмиш, мцяййян функсийаны йериня йетирян сюз мятнляри 

ушагларын  щафизясини  вя  нитг  вярдишлярини  инкишаф  етдирмяйя 

йюнялдилмишдир. 

Щямин  мятнлярдя  архаик  елементляр  фяал  мцщафизя  едилмишдир. 

Няьмя  мятнляриндя  мяна  ифадя  етмяйян,  ащянэ  вя  ритм  йарадан 

сясляр  вя  сюзляр  системи - комплексляри,  тякрарлар  эениш  йайылмышдыр. 



 

512


Бунлар  ися  ушаг  фолклорунун  еркян  дюврлярдян  бюйцклярин  шифащи 

репертуарында вариантлашараг бизя эялиб чатдыьыны ещтимал етмяйя ясас 

верир. Бурадакы импровизасийа цзяриндя дя дайанмаг ваъибдир. Ушаг 

фолклорунун бу типли нцмуняляри мягсядли импровизасийа кечмямишдир, 

йяни  айры-айры  фярдляр  ибтидаи  инсанларын  вахтиля  эцндялик  мяишятдя  иш-

лятдикляри  фяал,  аз  мяна  чаларлы  сюз  вя  сяс  комплекслярини  ушаг 

щафизясиня  уйьунлашдырмаг  цчцн  онлары  йенидян  ишлямямишляр.  Лакин 

еркян нцмуняляр дя тябии ки, бизя илкин формаларда эялиб чатмамышдыр. 

Онлар тябии импровизяйя мяруз галмышлар. Тябии импровизя ися фолклор 

ясяринин  нясилдян-нясля  верилиб  йашадылмасы  цчцн  зярури  йарадыъылыг 

просесидир. Бу група дахил олан нцмуняляр бязян бядии дольунлуьу иля 

дя сечилир. Онларда щярдян сцжетчилик дя юзцнц эюстярир вя с. 

Бу  типли  нцмуняляр  ушаг  фолклорунда  эениш  йайылдыьы  кими, 

мцяййян щалларда лирик, епик вя драматик нювцн мцстягил жанрларыны 

да йарада билмишляр. 

Нящайят,  бу  група  дахил  олан  еля  нцмуняляр  дя  вардыр  ки, 

онларын  бюйцкляр  тяряфиндян  йаранмасындан  бизи  о  гядяр  дя  бюйцк 

заман айырмыр. Гыса тарихи мцддят ярзиндя бир сыра бядии нцмуняляр 

ушаг  психолоэийасына  уйьун  йенидян  ишлянмиш,  онларын  бюйцк 

яксяриййяти халг педагоэикасынын габагъыл бахышлары иля ъилаланмышдыр 

вя с. 

Азярбайъан  ушаг  фолклорунун  ян  аз  топланылмыш  вя  юйрянилмиш 



мятнляри ушагларын юзляринин йаратдыьы нцмунялярдир. 

Онлар  ясасян  ямяк  вя  ойун  просесиндя  йаранмышдыр.  Ясас 

йарадыъысы,  ифачысы  вя  йашадыъысы  мцхтялиф  йаш  групларында  олан 

ушаглардыр.  

Бу  йарадыъылыг  просеси  ушагларын  нисбятян  бюйцк  йаш  групу 

ичярисиндя даща фяалдыр. Ушаглар айры-айры ойунлара, аъыгландырма вя 

с.  йарадыъы  йанашыр.  Щадися  иля,  шяраитля  баьлы  йени  ойун  нюв  вя 

мятнляри  йараныр.  Мцяййян  шяраит  дахилиндя  мцхтялиф  яйлянъя  вя 

мяшьулиййятля баьлы олараг ушаглар йа мялум мятнляри вариантлашдырыр, 

йа да мювъуд цслуб вя мятнин ащянэ вя ритмини реконструксийа едиб 

тамам  йени  вариант  йарадырлар.  Бу  йарадыъылыг  яняняви  олуб  бир  сыра 

хцсусиййятляря  маликдир.  Она  ушаг  характериня  вя  психолоэийасына 

уйьун бир сыра амилляр тясир едир. Ушаглар арасында тянбяллийи, пахыллыьы, 

натямизлийи  иля  щамыда  икращ  щисси  ойаданлар,  асудя  вахты  мяналы 

кечирмяйя  мане  олан  айры-айры  пешя  адамлары,  гейри-ади  защири 

эюркями,  эейими,  дурушу,  данышыьы,  ряфтары  вя  с.  эцлцш  доьуранлар 

барядя ушаглар мцхтялиф няьмяляр йарадырлар. Ушаглар ейни заманда 

чох севдикляри, дярин мящяббят бяслядикляри адамлар – аналар, няняляр, 



 

513


бабалар,  кюрпя  баъылар,  гардашлар  барядя  дя  бу  типли  мятнлярин 

йарадыъыларыдыр.  Мяишятдя  ушагларын  чох  севдийи  щейванлар – пишик, 

хоруз, кечи, гузу, гушлар вя с. щагда да ушаг няьмяляри чохвариант-

лыдыр. 


Бу мараглы вя чохъящятли йарадыъылыг просеси дя ясасян ики йолла 

инкишаф  едир.  Биринъиси,  кортябии  йарадыъылыг  йолудур.  Бу  о  демякдир 

ки,  ушаг  фолклорунун  бир  сыра  нцмуняляри  мцяййян  ямяк  вя  ойун 

просесиндя айры-айры ушаглар тяряфиндян ойунун, эюрцлян ишин цмуми 

ритминя,  ащянэиня  уйьун  йараныр,  еля  орадаъа  ушаглар  арасында 

йайылыр,  тякрар  олунур.  Тякрарлама  просесиндя  йени-йени  вариантлар 

дцзялир вя беляликля ъошьун йарадыъылыг просеси башлайыр. 

Икинъиси ися фярди йарадыъылыгла баьлыдыр. Йяни йухарыда дейилдийи 

кими, ушагларын севдикляри, мящяббят бяслядикляри адамлар, мяишятдя 

онлары  ящатя  едян  ев  щейванлары,  гушлар  вя  тябият  предментляри 

барядя ушагларын юзляринин йаратдыьы нцмунялярдир. Бу типли мятнляр 

дя  тябии  ки,  сонракы  инкишафында  ъилаланма  мярщяляси  кечир,  ушаглар 

арасында йайылыр, йени-йени вариантлар мейдана чыхыр.  

Азярбайъан  ушаг  фолклору  беля  мятнлярля  зянэиндир.  Щяр  ики 

йолла  йаранан  поетик  нцмуняляр  жанр  системиндя  яксяриййят  тяшкил 

едир.  Лакин  онлар  ясрин  яввяляриндян  башлайараг  мцхтялиф  мяъмуя-

лярдя,  журналларда  чап  едился  дя  щяля  бцтюв  щалда  бир  топлуда 

ъямлянмямишдир.  Йазыйа  алынмамыш  бир  чох  мятнляр  ися  щяля  шифащи 

нитгдя йашамагдадыр. 

Ушаг 

фолклорунун 



юзцнямяхсус 

обйекти, мювзусу олдуьу кими садя, кичик вя 

мараглы жанр тяркиби вардыр. 

Яксяр  тядгигатларда  ойунларла  ялагяляндирилян,  ойунлардан 

кянар вя ойунлар дахилиндя эютцрцлян ушаг фолклорунун бир чох жанр 

хцсусиййяти  нязяря  алынмадан  тящлил  едилмишдир.  Бу  ися  цмумиликдя 

онун  дахили  спесификасынын,  айры-айры  юзцнямяхсус  хцсусиййятляринин 

тядгигатдан  кянарда  галмасына,  шифащи  йарадыъылыьымызын  чох  жанрлы, 

мцстягил  бир  сащяси  олан  ушаг  фолклорунун  там  вя  бцтюв  шякилдя 

юйрянилмямясиня  сябяб  олмушдур.  Ушаг  фолклорунун  зянэин  жанр 

тяркибиня бязян о гядяр дя фикир верилмир. Айры-айры нцмуняляр ушаг 

психолоэийасы,  ушаг  характерини  сяъиййяляндирмяк  бахымындан  шярщ 

едилир.  Бир  сыра  жанрлар  ися  мцстягил  жанр  хцсусиййятляри  нязяря 

алынмадан ойунларла баьлы нцмуня кими эютцрцлцр, бцтцн тящлил бойу 

да  онун  ойун  тялябляри  иля  баьлы  хцсусиййятляри  арашдырылыр. 

Ойунданкянар жанрларын арашдырылмасы заманы да йеня жанр принсипляри 

кюлэядя  галыр.  Нцмунянин  мязмунуна,  поетик  структуруна,  ушаг 


Yüklə 3,54 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   42   43   44   45   46   47   48   49   ...   53




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin