ABĠd tahġRLĠ

«Ədəbiyyat qəzeti», 8 fevral 2008. 
 
 
 
Gözləri dolu buludlar… 
 
Azərbaycan mühacirət mətbuatı xarici ölkələrdə məskunlaşan həmvətənlərin 
təkcə istiqlal uğrundakı mübarizəsini işıqlandırmaqla kifayətlənmir, eyni zamanda 
Azərbaycan mədəniyyətini, ədəbiyyat və incəsənətini geniş təbliğ edir, bu yolla da 

 
209 
yurddaşlarımızın  qəlbindəki  Vətən  sevgisini  qoruyur,  artırır,  onların  öz  dilini, 
tarixini unutmaması üçün faydalı iş görürdü. Digər tərəfdən isə, yaradıcı ziyalılar 
mühacirətdə Azərbaycan mədəniyyəti, ədəbiyyatı xəzinəsinə diqqətçəkən töhfələr 
də  bəxş  edirdilər  ki,  həmin  materiallara  da  mühacirət  mətbuatı  öz  səhifələrində 
geniş yer verirdi. 
Bu  mənada  Ankarada  fəaliyyət  göstərən  Azərbaycan  Kültür  Dərnəyinin 
orqanı  olan  «Azərbaycan»  jurnalının  xidmətləri  xüsusilə  təqdirəlayiqdir.  Jurnal 
Azərbaycanın  klassik  yazıçı,  şair  və  incəsənət  xadimlərinin  həyat  və 
yaradıcılığından  bəhs  edən  maraqlı  əsərlər  çap  etməklə  yanaşı,  qürbətdə  yaşayan 
həmvətənlərin yaradıcılığını da geniş işıqlandırmışdır. 
Almaz İldırım, Kərim Yaycılı, Gültəkin, Həlim Narlıdərəli, Əhməd Qaraca, 
Murad Baha, Sənubər Qaryağdı, Əli Usta Vulkan, Teymur Atəşli, Əhməd Təkin və 
onlarca  digər  qələm  sahiblərinin  şeir  və  hekayələri  «Azərbaycan»  jurnalında  dərc 
edilmişdir. 
Doğma yurd-yuva nisgili, Vətən həsrətli həmin şeirlərin oxucular tərəfindən  
maraqla  qarşılanacağını  nəzərə  alıb  jurnalın  ilk  nömrəsində  (1  aprel  1952-ci  il) 
dərc olunmuş bir neçə şeiri təqdim edirəm. 
 
 
 
 
Dağlar 
 
Öpərkən alnından füsunlu bir yaz, 
Axıyor döşündən sellər, a dağlar, 
Yaşıl, zümrüd gözlü yamaclarında 
Açılır lalələr, güllər, a dağlar… 
 
Tarixdə namının silinməz şanı,  
Karvanlar boynunun qızıl mərcanı, 
Sinəndə kəsər ellər qurbanı, 
Keçirirkən ağır illər, a dağlar. 
 
Torpağın cəvahir, daşların almaz, 
Çamlıqlar geyinmiş ipəkdən libas, 
Bəzən bilməm, neyçün saxlıyorsan yas, 
«Quzğun»dan əsərkən yellər, a dağlar. 
 
Çəkilmiş qəlbinə əskidən min dağ, 
Titriyor eşqini anan hər dodaq, 
İllər şikəstə səsləri dağ-dağ; 
Nə söylər bu qərib dillər, a dağlar...? 
 
Boynunda qızlardan rəngin bir dəstə, 

 
210 
Lalələr dağılmış yolların üstə, 
Sən gəl bu ölkədən min qurban istə, 
Səndən əsirgəməz yollar a dağlar. 
 
 
 
 
 
 
Almaz İldırım 
 
 
 
Buludlar 
 
Gözləri dolu buludlar, 
Salam söyləyin, söyləyin… 
Nerelərə yolçuluq var, 
Salam söyləyin, söyləyin… 
 
Ayrı düşmüşəm bunca, 
Heç gülmədim, mən doyunca. 
Araz nehrinin boyunca, 
Salam söyləyin, söyləyin… 
 
Könül baxmaz yoxa, vara, 
Düşünməsin qara-qara. 
Gözü yolda qalan yara, 
Salam söyləyin, söyləyin. 
 
 
 
 
 
Əhməd M.Qaraca 
 
 
 
 
 
 
Gözəlim Gəncə! 
 
Yaşılmıdır bağların əskisi kimi? 
Səndən ayrıldım öz elim Gəncə! 
Gözümdə həsrətin incisi kimi, 
Damlar tahassürün gözəlim, Gəncə! 
Dünyayı dolaşdım heç yoxdur eşin, 
Yaparkən ruhumda həsrət atəşin, 
Vəfasız! Deyərək, sitəm edişin: 
Mənə sevinc deyil, bir ölüm Gəncə! 
Duydum ki, yazların qışa çevrilmiş, 

 
211 
Azəri xanının taxtı devrilmiş 
Hər keçən baharın Novruz deyilmiş. 
Döndümü taleyin, ah! Gülüm Gəncə! 
Belimi bükür qürbətin yükü, 
Ah… bu gün dərdlərin öylə böyük ki… 
Fələkmi susdurdu o əski Türkü? 
Mənimlə ağlamaz, bülbülüm Gəncə. 
 
 
 
 
 
 
Kərim Yaycılı 
 
 
Ayrılıq acısı 
 
Qürbətə çıxarkən pək nəşəsizdim, 
Səninlə görüşmək istərdim, annə, 
Bu səfər könlümdə bir acı sezdim 
Səninlə dərdləşmək istərdim annə… 
 
Bir azacıq bəlkə nəşələnərdim, 
Üzünü bir kərə görsəydim annə. 
Bəlkə də qalmazdı, başqa bir dərdim 
Əlini bir kərə öpsəydim, annə… 
 
Ağlasaydım dizində bütün bir gecə 
Bəlkə də sükunət bulurdum annə, 
Səninlə görüşmədən böylə gedincə 
O gün ta qəlbimdən vuruldum annə. 
 
Ayrılıq acısı könlümü gəzdi, 
Mən hicran zəhrilə solğunam annə. 
Bu acı məni pək inlətdi, əzdi, 
Uyusam dizində… yorğunam annə. 
 
Yollarda xəyalən baş-başa səssiz, 
Səninlə dərdləşir kimiydim annə, 
Həm yuvasız qalmış, həm də kimsəsiz 
Ağlayan bir öksüz kimiydim annə… 
 
Mənliyimdə qopan fırtınalarla 
Coşqun sular kimi çağladım annə 
O bitmək bilməyən qarlı yollarda 
Andımda səni mən ağladım annə. 
 
Rüzgarın duydum da hıçqırığını 

 
212 
Salam yolladım sənə aldınmı, annə, 
Söylədimi qəlbimin qırıldığını… 
Heç məni düşünüb andınmı annə? 
 
Bu tənha yollarda tək yolçu mənəm, 
Dərin bir sükut var ovada annə, 
Bilməm ki, boşmudur o əski yerim 
Pək yalnız qaldığın yuvada annə. 
 
Başqa heç bir şey istəməm ellə, 
Xeyir-duanı yalnız dilərəm annə 
O mənə verdiyin ipək məndillə 
Göz yaşlarımı mən silirəm annə. 
 
Dərdimi paylaşalım nerdəsən annə 
Səninlə ağlaşalım nerdəsən annə?.. 
 
 
 
 
 
 
R.S. 
 
 
 
 
Bir daha Leo Nussimbaum haqqında, yaxud Berlin Ġslam 
Ġnstitutu nəyə protesto edirdi 
 
Azərbaycan  mühacirlərinin  Berlində  nəşr  etdikləri  «İstiqlal»  (1932-1934) 
qəzetində  Leo  Nussimbaumla  bağlı  «525-ci  qəzet»də  dərc  olunmuş  kiçik 
informasiya  (№  78,  27  aprel  2002-ci  il)  maraqla  qarşılanmışdı.  Hətta  hörmətli 
professor  Pənah  Xəlilovun  yazdığı  «Bir  daha  «Əli  və  Nino»nun  əsl  müəllifinin 
kimliyi  haqqında»  məqalədə  («525-ci  qəzet»,  №  97,  25  may  2002-ci  il)  həmin 
məlumata mənbə kimi istinad edilmişdir. 
Məsələ  burasındadır  ki,  eyni  mövzuya  –  Leo  Nussimbaumın  həyatı  və 
yaradıcılığına  Azərbaycan  mühacirlərinin  İstanbulda  1929-cu  ildən  nəşr  etdikləri 
«Odlu  yurd»  jurnalı da irihəcmli  material  həsr  etmişdir  (№  13,  mart  1930-cu il). 
Burada  verilmiş  «Şərqdə  petrol  və  qan»  ünvanlı  əsərin  müəllifi  kimdir»  (səh.11-
18), «Protest səsləri» (səh.18-20), «Berlin İslam İnstitutunun izahatı» (səh.20-21) 
başlıqlı yazılarda Leo Nussimbaumın şərəfsiz, çirkabla dolu həyat və yaradıcılığı 
barədə geniş bəhs olunur. 
«Şərqdə petrol və qan» ünvanlı əsərin müəllifi kimdir» adlı məqaləni yazan 
Hilal  Münşi  Berlində  1931-ci  ildə  alman  dilində  buraxılan  və  alman  ictimai 
fikrində böyük əks-səda doğuran «Azərbaycan Cümhuriyyəti» əsərinin müəllifidir. 
1902-ci  ildə  Azərbaycan  mədəniyyətinin  tacı  Şuşada  dünyaya  göz  açan  Hilal 
Münşi  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  dövründə  ali  təhsil  almaq  üçün  xaricə 
göndərilən  tələbələr  sırasında  idi.  27  Aprel  istilasından  sonra  bir  daha  Vətənə 

 
213 
dönməyən  Hilal  Münşi  Vətənin  istiqlalı  uğrunda  bütün  həyatı  boyu  mücadilə 
aparmış, Azərbaycan ədəbiyyatının, mədəniyyətinin alovlu təbliğatçısı, təəssübkeşi 
olmuşdur.  Oxucuların  diqqətinə  təqdim  edilən  nümunə  də  dediklərimizi 
təsdiqləyir. 
 
 
 
 
 
 
 
«525-ci qəzet», 12 iyul 2002. 
 
 
 
Əbdül Vahab Yurdsevərin publisistikası 
 
1950-ci  illərin  sonu  –  60-cı  illərdə  və  sonralar  «Azərbaycan»ın  (1952, 
Ankara)  səhifələrində  Əbdül  Vahab  Yurdsevər,  İldəniz  Qurtulan,  Əhməd  Qaraca, 
Müştaq  Qarabağ,  Əjdər  Qurtulan,  Səlahəddin  Qılınc,  Nizaməddin  Onk,  Teymur 
Atəşli,  Həmid  Dönməz,  Süleyman  Təkinər,  Feyzi  Aküzüm,  Əli  Akiş,  Kərim 
Yayçılı  və  s.  kimi  qələm  sahiblərinin  diqqətçəkən  məqalələri,  bədii  əsərləri  dərc 
olunurdu. 
«Azərbaycan»ın  ən  fəal  yazarlarından  olan  Əbdül  Vahab  Yurdsevərin 
yaradıcılığı  çoxsahəli  və  məhsuldardır.  Məqalələrini  «Abdul  Vahab  Yurdsevər», 
«Ə.Vahab  Yurdsevər»,  «Vahab  Yurdsevər»,  «A.B.Y.»,  «V.Y.»  və  s.  kimi 
imzalarla  dərc  etdirən  müəllifin  ilk  yaradıcılığında  klassiklərin  irsi,  onun  tədqiqi, 
dəyərləndirilməsi əsas yer tutur. «Azərbaycan»ın ilk nəşr illərində hər nömrəsində 
A.B.Yurdsevərin yazısı dərc edilmişdir. 
Ə.B.Yurdsevərin  Xurşidbanu  Natəvan,  C.Cabbarlı,  Aşıq  Ələsgər, 
Məhəmməd  Hadi,  Abbas  Səhhət,  Qasım  bəy  Zakir,  Abbasqulu  Ağa  Bakıxanlı, 
Məhsəti  Gəncəvi,  Şah  İsmayıl  Xətai  və  s.  kimi  söz  ustalarının  həyat  və 
yaradıcılığına  dair  araşdırmaları  özünəməxsus  yanaşma  tərzi,  ciddi  mühakimələri 
ilə  diqqəti  cəlb  edir.  Xurşidbanu  Natəvanın  acı,  ağır  taleyini,  onun  dəyərli  irsini 
böyük  məhəbbətlə  qələmə  alan  Ə.Yurdsevər  yazır:  «Natəvan  Azərbaycan 
ədəbiyyatında  sentimental-romantik  şeir  üslubunun  bariz  bir  nümayəndəsidir. 
Şeirlərində  incə  bir  lirizm,  dərin  və  coşqun  bir  hiss  və  həyəcan  sezilməkdədir. 
Yanıqlı  qəzəlləri  bir  mərsiyə  ruhunu  daşımaqdadır.  Göz  yaşları,  həsrət,  Tanrıya 
yalvarmaq, ayrılıq iztirabları, ümidsizlik və şikayət bu şeirlərin başlıca mövzusunu 
təşkil  etməkdədir.  Natəvanın  şeirlərindəki  bu  ruh  haləti  həyatında  uğradığı 
fəlakətlərin nəticəsidir». 
Tədqiqatçı  haqlı  olaraq  Natəvanın  şəxsi  kədər  və  hüznü  ilə  yaradıcılığında 
təzahür  edən  qəm-qüssəni  əlaqələndirir,  eyni  zamanda  bu  şeirlərin  ədəbi-ictimai 
yükünü  dəyərləndirirdi.  Xurşidbanu  Natəvan  həmin  dövrdə  fəaliyyət  göstərən 
«Məclisi-üns»ün  üzvü  olmaqla  yanaşı,  bu  poetik  məclisə  maddi  yardım  da 
göstərirdi. Ə.Yurdsevər göstərir ki, Natəvan «şeirdə olduğu qədər rəssamlıqda da» 
böyük istedad sahibi idi. 
Ə.V.Yurdsevərin jurnalın dalbadal 3 nömrəsində verilən «Azərbaycan dram 
ədiblərindən  C.Cabbarlı»  adlı  tədqiqat  əsərində  müəllif  C.Cabbarlının  həyat  və 
yaradıcılığını  addım-addım  izləyir,  əsərlərinin  mövzusunu,  ideya  istiqamətini 
dəyərləndirir.  Ə.V.Yurdsevər  C.Cabbarlının  «Ədirnə  fəthi»  və  «Trablis 

 
214 
müharibəsi»  adlı  qəhrəmanlıq  dastanları  üzərində  daha  çox  dayanır.  Səbəbi 
məlumdur:  «Cəfərin  həqiqi  milli  idealı  və  ən  səmimi  düşüncələri  bu  iki  əsərdə 
ortaya  qoyulmuşdur»  -  yazan  müəllif  bu  əsərlərin  mövzusundan,  milli 
qəhrəmanlarından söz  açmaqla  fikirlərini əsaslandırır. Və  yazır:  «Sovet  ədəbiyyat 
kitablarında Cəfərdən bəhs edilərkən bu iki əsərə əsla təmas olunmaz! Səbəbi aşkar 
deyilmi?!» 
 
Ə.V.Yurdsevər  C.Cabbarlının  sovet  rejimi  dövründə  amansız  təqiblərə, 
təhqirlərə,  təzyiqlərə  məruz  qaldığını,  bütün  bu  fiziki-mənəvi  işgəncələrə  rəğmən 
«Sifarişlə sənət olmaz!» söylədiyini, elə buna görə intihara məcbur edildiyini göz 
yaşı  ilə  yazır.  O  göstərir  ki,  Cəfərin  ölümü  ilə  bağlı  sovetlərin  yazdıqları  yalan, 
iftira  və  riyakarlıqdan  başqa  bir  şey  deyildir.  Ə.V.Yurdsevər  C.Cabbarlını 
«Azərbaycan dram  ədəbiyyatının tacı», «əli-qolu sovet zəncirləri ilə sıx-sıx bağlı 
bir  düha»,  «adını  türk  ədəbiyyatının  qızıl  səhifələrinə  qeyd  etdirmiş  şair»  deyə 
xarakterizə edir. 
İstedadlı  tədqiqatçı  Ə.V.Yurdsevərin  Məhəmməd  Hadinin  həyat  və 
yaradıcılığı  barədə  məqaləsi  maraqlı  faktlarla  zəngindir.  M.Hadi  irsini  və 
şəxsiyyətini  böyük  məhəbbətlə  araşdıran  müəllif  bu  istiqlal  şairinin  vətən,  millət 
sevgisi ilə dolu şeirlərini yüksək qiymətləndirir. 
Ə.V.Yurdsevər  təkcə  ədəbi  simalar,  onların  irsi  haqqında  yazmaqla 
kifayətlənmir,  bu  sahədə  axınlar,  cərəyanlar  barədə  elmi-nəzəri  məqalələr  qələmə 
alırdı.  Onun  «Azərbaycan»  jurnalının  1953-cü  il  tarixli  5-ci  nömrəsində  verilmiş 
«XIX  əsr  Azərbaycandakı  modern  və  realist  ədəbi  cərəyanlar»  adlı  məqaləsi 
fikrimizə misaldır. 
Ə.V.Yurdsevər  ədəbiyyat  tarixinin  tədqiqi  ilə  yanaşı  digər  mövzularda  da 
maraqlı  məqalələr  yazırdı.  Onun  «Ərgənəqon  bayramı»,  «Atatürk  və  xaricdəki 
türklər», «Təbii bir müttəfiq», «Məhkum millətlər cəbhəsi», «Fikirdə, sözdə, işdə 
birlik»,  «21  Mart  Qurtuluş  bayramı»,  «23  Aprel  Milli  hakimiyyət  günü», 
«Demokratların  qayə  birliyi»,  «Sovetlərin  din  düşmənliyi»  və  s.  kimi  onlarca 
məqaləsi Ə.V.Yurdsevərin istedadlı tədqiqatçı, həm də sözün böyük imkanlarından 
bacarıqla istifadə edən mahir publisist olduğuna dəlalət edir. 
Onun  «Azərbaycan  istiqlal  savaşından  səhnələr»  adlı  irihəcmli  əsəri  həm 
mükəmməl  bədii-publisistik,  həm  də  sənədli-tarixi  mənbə  kimi  dəyərlidir. 
Memuarın  mövzusu  müəllifin  həyat  yolundan,  sovet  rejiminə  qarşı 
mübarizəsindən, şahidi və iştirakçısı olduğu hadisələrdən götürülmüşdür. Lakin bu, 
sadəcə bir insanın ömür  yolu  yox, bir mühacirin istiqlal savaşı haqqında yazılmış 
dastandır. Burada hadisələr o qədər canlı, obrazlı, dinamik, aydın təsvir olunur ki, 
oxucu  özünü  cərəyan  edən proseslərdə  hesab  edir,  heç  bir  şərhə,  əlavəyə  ehtiyac 
qalmır. Təhkiyə üsulu ilə qələmə alınan əsərdə müəllif göstərir ki, dostu Kərbəlayı 
Vəli  Mikayılzadə  ilə  birlikdə  istiqlal  savaşına  qatıldığı  üçün  1923-cü  ildə  üç  illik 
sürgünə  məruz  qalırlar.  Sürgünün  bitməsinə  bir  il  qalmış  onları  saxlandıqları 
həbsxanadan  çıxarıb  Yaroslavla,  oradan  Moskvanın  Lubyanka  küçəsindəki  GPU-
nun idarəsinə gətirirlər. Müəllif ilk baxışda adi görünən bu prosesi bütün təfərrüatı 
və  dəhşəti  ilə  canlandırır.  O,  dustaqları  bir  həbsxanadan  digərinə  keçirmək  üçün 
istifadə  olunan  maşını  belə  təsvir  edir:  «Qara  qarğa»  qara  və  hər  tərəfi  sıx-sıx 

 
215 
qapalı  bir  həbsxana  arabasıdır.  İçində  dəmirdən  tabuta  bənzər  daracıq  və  insan 
boyu yüksəkliyində bir kişilik hücrələr vardır. Qapqaranlıq tabutun içərisində insan 
haraya, hansı istiqamətdə hərəkət etdiyinin fərqində belə ola bilməz». Müəllif GPU 
əməkdaşlarının  davranışının,  rəftarının  qeyri-insani  olduğunu  diqqətə  çatdırmaq 
üçün  onların  kobudluğunu,  sərtliyini  xüsusi  vurğulayır  və  yazır  ki,  bu  münasibət 
bütün  sovet  həbsxanaları  üçün  xarakterikdir,  lakin  GPU-da  olduğu  kimi  bu 
dərəcədə  heç  yerdə  ola  bilməz.  GPU-dakı  üzücü  sorğu-sualdan  heç  bir  müdafiə 
hüququ olmayan dustaqlar «Buturki cəza evinə, yoxsa Solovki, Arxangelski, yaxud 
Uraldakı  düşərgələrə  göndəriləcəyini  düşünürlər».  Müəllif  yazır  ki,  başqa 
ehtimallar,  məsələn,  qaçmaq  haqqında  da  fikirləşirlər.  Buna  isə  əsas  vardı.  Hələ 
Yaroslavlda  ikən  mərhum  Məhəmməd  Həsən  Baharlının  təlimatı  və  yardımı  ilə 
belə bir təşəbbüs edilmişdir. 
Daha  sonra  müəllif  əvvəllər  «çeka,  sonralar  GPU,  NKVD  və  MVD 
adlandırılan  «tehdiş  makinə»sinin  cinayətlərindən  bəhs  edir  və  yazır  ki,  taleyin 
yardımı  ilə  bu  məngənədən  qurtulmuş  bir  insan  kimi  GPU-nun  törətdiyi  sayı 
bilinməyən  faciələr  haqqında»  dünya  ümumi  əfkarına  və  insanlığın  yüksək 
məhkəməsinə  ərz  etmək…  hər  fərdin  müqəddəs  bir  vəzifəsidir.  Bolşevizmi 
«kütləvi  terror  rejimi»  adlandıran  Ə.Yurdsevər  onun  Lenin  və  Stalin  irsindən 
qidalandığını  yazır.  Bolşeviklər  dünən  olduğu  kimi,  bu  gün  də  terrordan  əl 
çəkməmişlər. «İkinci Dünya Müharibəsindən sonra ağ rus generalları Kutepov və 
Millerin  Parisdən  qaçırılmaları,  1941-ci  il  işğalı  zamanı  İranda  gündüzün 
günortaçağı  Kərbəlayı  Vəli  Mikayılzadə,  Kamal  Yılmaz,  Möhsün  Səlimzadə, 
Aytək Qunduk və digər bir çox qafqazlı və azərbaycanlıların çalınıb götürülmələri, 
İskəndər Şeyxzaman (Keykurun), təyyarəçi Sənan kimi digər bəzilərinin də GPU 
agentləri  tərəfindən  küçədə  və  ya  evlərində  vurulub  öldürülmələri,  lap  bu  son 
aylarda  Berlində  bir-birini  təqib  edən  terrorlar  və  bunun  kimi  yüzlərlə  hadisə» 
rejimin əsl simasını göstərir. 
Ə.Yurdsevər  əsərində  «çeka»nın  tarixi,  onun  yaranması,  ilk  dövrdəki 
fəaliyyəti,  törətdiyi  cinayətlər,  «vəhşət  və  dəhşətlər»  haqqında  oxucuya  məlumat 
verərək yazır: «Çeka törətdiyi zülmlər və axıtdığı günahsız qanlara görə daxildə və 
xaricdə o dərəcə xalqın və dünya ümumi əfkarının nifrətini və hiddətini öz üzərinə 
çəkmişdir ki, bolşevik diktatorları onun adını tez-tez dəyişməyə məcbur olmuşlar». 
Müəllif  müxtəlif  adlar  altında  GPU-nun  inqilabın  ilk  illərində,  xüsusilə  kolxoz 
quruculuğu  dövründə  və  sonralar  törətdiyi  saysız-hesabsız  cinayətlər,  onların 
həyata keçirilməsi üsulları barədə, sovet rejiminə qarşı qaldırılan üsyanlar və itaət 
etməyənlərə  tutulan  divanlar,  cəzalar,  edamlar,  sürgünlər  barədə  təfsilatı  ilə  bəhs 
edir.  Bu  zaman  müəllif  kimə  isə  istinad  etmir,  o  hadisələrin  içərisindədir:  gah 
həbsxana  divarları  arasında,  gah  sürgündə.  Müəllif  Yaroslavl  və  Moskvada, 
Daşkənd və Aşqabadda cərəyan edən hadisələrin canlı iştirakçısıdır. 
Müəllifin  hər  bir  fikri  fakta,  sənədə  əsaslanır,  o,  oxucunu  düşündürür,  onu 
sovet quruluş və ideologiyasının perspektivsizliyinə inandırır. 
Memuar  «Azərbaycan»ın  1954-cü  ildən  başlayaraq,  10  ildən  də  çox 
müddətdə demək olar ki, hər nömrəsində hissə-hissə çap edilmişdir. Bu əsər həm 
Azərbaycan  tarixini, istiqlalçıların  keçdiyi  çətin,  lakin  şanlı, şərəfli  yolun  tədqiqi, 
təbliği,  həm  də  Ə.Yurdsevər  yaradıcılığını  dəyərləndirmək  baxımından 

 
216 
əhəmiyyətlidir.  Memuarın  kitab  halında  nəşri  Azərbaycan  oxucuları  üçün  faydalı 
olardı. 
Ə.Yurdsevər publisistikasının səciyyəvi cəhətlərindən biri tutarlı və çoxsaylı 
faktlardan  məharətlə  istifadə  etmək,  oxucunu  inandırmaq,  düşündürmək  və 
müəyyən məsələ ilə bağlı onda qəti rəy yaratmaqdır. 
«Əsir  millətlərin  dirənişi»  adlı  məqaləni  müəllif  «Milli  Azərbaycan 
dövlətinin  imperialist  qızıl  Rusiya  tərəfindən  istilasının  54-cü  ildönümü»  ilə 
əlaqədar  qələmə  almışdır.  Azərbaycan  da  daxil  olmaqla  rus  boyunduruğunun 
altında  əzilən  əsir  millətlərin  iqtisadi,  siyasi  və  mədəni  sahələrdə  apardığı  şanlı 
savaşlara nəzər salan  müəllif qeyd edir ki, 20 və 30-cu illərdə bu mübarizə daha 
çox  silahlı  formalarda  həyata  keçirilmiş,  düşmən  ağır  itkilər  vermişdir,  bununla 
belə,  əsir  millətlərə  də  böyük  zərbələr  dəymişdir:  etirazlar  bolşeviklərə  xas 
vəhşiliklə  qəddarcasına  yatırılır,  yüz  minlərlə  insan  Çeka  məhbusxanalarında 
sorğu-sualsız güllələnir, ölüm düşərgələrində və zindanlarda çürüyürdü. 
Publisistə  görə,  əsir  millətlərin  müqavimət  hərəkatı  daha  sonra  –  İkinci 
Dünya müharibəsi zamanı özünü Sovet Ordusunu arxadan vurma, kütləvi şəkildə 
almanlar  tərəfinə  keçmə  və  milli  legionların  təşkili  formasında  təzahür  etdi. 
Müharibə  bitdikdən  sonra  mücadilə  qısa  bir  müddət  ərzində  nisbətən  passiv 
xarakter daşısa da, milli  mühacirət quruluşları sovet rejiminin gerçək üzü, niyyət 
və planları haqqında müəyyən ictimai rəy yaratmağa nail olmuşlar. 
Ə.Yurdsevərin  publisistikası  mübariz  ruhludur,  döyüşkənliyi,  cəsarəti  ilə 
diqqəti  çəkir.  Sovet  dövlətinin  bütün  dünyaya  meydan  oxuduğu  bir  dövrdə  o 
yazırdı: «Əsir millətlər deyib keçməyək. Bu müəzzəm insan kütləsi Sovetlər Birliyi 
deyilən  millətlər  zindanı  əhalisinin  yarıdan  çoxunu  təşkil  etməkdədir».  Publisist 
böyük uzaqgörənliklə və inamla bu çoxluğun sovet rejiminin «taleyinin təyinində» 
rolu olacağını yazırdı. Sovetlər Birliyindəki «müttəfiq» respublikaların öz ordusu 
yoxdur,  deməli,  sovetlər  öz  «müttəfiqlərinə»  güvənmirlər.  Müəllif  Polşa, 
Macarıstan,  Çexoslovakiya,  Rumıniya  kimi  ölkələri  «kommunist  peyk  dövlətlər» 
adlandırır və  yazır ki, onlar da özlərini rus əsarəti altında hiss edirlər. «Və sıyrılıb 
qurtulmaq üçün dişləri və dırnaqları ilə çırpışıb dururlar. Bəziləri açıqca, bəziləri 
gizli-gizli».  Ə.Yurdsevər  1956-cı  il  Polşa  və  Macarıstan  hadisələrini  xatırlayır.  O 
yazır ki, Sovet Rusiyası xarici düşmənlərə qarşı raket və nüvə silahlarından istifadə 
edə  bilər.  Lakin  «ayaqlanan  əsir  millətlərə  qarşı  yox»,  əks  təqdirdə  özü  də  məhv 
olar. 
Məqalədə  Ə.Yurdsevər  «məmləkətlərinin hürriyyət  və  müstəqilliyi  uğrunda 
uzun  illərdən  bəri  yoğun  fəaliyyət  içində  bulunan»  mühacirlərin  rolunu  yüksək 
dəyərləndirir  və  əminliklə  bildirir  ki,  əsir  millətlərin  fəal  yardımı  və  dəstəyi 
olmadan  sovetlərə  qarşı  mücadilədə  uğur  qazanmaq  olmaz.  Müəllif  məqaləni 
heyrətediləcək  uzaqgörənliklə  bitirir.  «Bu  dinamit  qüvvə,  peyk  məmləkətlər 
xalqları ilə birlikdə raketlər və ya klassik silahlardan çox daha üstün dəyərə sahib 
olduğunu  bir  gün  isbat  edəcəkdir!»  Tarix  Ə.Yurdsevərin  dediklərini  15-20  ildən 
sonra təsdiq  etdi. «İnsanlıq üçün  utanc qaynağı  olan bir problem»  (515)  adlı  yazı 
nəinki  Ə.V.Yurdsevərin  yaradıcılığında,  eləcə  də  bütün  mühacirət  irsində  nəzəri 
çəkən nümunədir: artıq «Azərbaycan istiqlal savaşından səhnələr» kimi möhtəşəm 
memuar yaradan Ə.Yurdsevər öz qələminin gücünə və istedadına güvənərək, son 

 
217 
dərəcə ciddi, cəsarətli və analitik bir yazı ortaya qoymuşdur. Burada insan haqları, 
bununla  bağlı  beynəlxalq  təşkilatların  fəaliyyəti,  «nüvə  silahlarından  daha  güclü 
olan propaqanda silahı», onun rolu, Sovetlər Birliyindəki əsir millətlərin iqtisadi, 
mədəni, mənəvi-milli təzyiqlərə məruz qalması və s. kimi  məsələlər tarixi-hüquqi 
baxımdan  qiymətləndirilir,  düzgün,  aydın  elmi-nəzəri  nəticələr  çıxarılır,  «bütün 
insanlıq  üçün  daimi  utanc  qaynağı  əsir  millətlərin»  bugünkü  faciəvi  durumunun 
aradan qaldırılması üçün təkliflər dilə gətirilir. Müəllif yazır ki, Sovetlər Birliyində 
insanın azad danışmaq, yazmaq, oxumaq, yer dəyişmək, iş tapmaq, ibadət etmək, 
fikir və tənqid söyləmək, siyasi, iqtisadi, ictimai, mədəni sahələrdə təşkilatlanmaq, 
biznes fəaliyyəti işlə məşğul olmaq və s. kimi hüquqları yoxdur. Yerli xalqların öz 
tarixi,  ədəbiyyat,  dil,  adət  və  ənənələrindən  uzaqlaşdırılmasına,  «tək  dövlət,  tək 
dil» düsturunun gerçəkləşdirilməsinə səy göstərilir. 
Afrikada  müstəmləkəçiliyə  son  qoyulduğu  halda,  «qızıl  Rusiyada  və 
kommunist  Çində  daha  da  sərtləşmiş  və  qatılaşmışdır»  yazan  Ə.Yurdsevərin  bu 
məqaləsi bütün bəşəriyyətə, beynəlxalq təşkilatlara bir səsləniş, çağırışdır: «onların 
qarşısı alınmazsa… dünyada barış və güvənlik qurulmayacaqdır». 
Jurnalın  həmin  nömrəsində  Ə.Yurdsevərin  bu  mövzuya  dair  daha  iki 
məqaləsi  verilmişdir.  «Əsir  millətlərin  həftəsi»,  «Gelenekləşən  həftə».  Həmin 
yazılar  «Azərbaycan»ın  1959-cu  il  nömrələrində  də  –  ABŞ  Konqresi  və 
prezidentinin  «Əsir  millətlər  həftəsi»  elan  etdiyi  zaman  dərc  edilmişdir. 
Ə.Yurdsevər  əsir  millətlərin  adından  yazır:  «Biz  azadlığa  qovuşsaq,  bütün 
bəşəriyyət  rahat  nəfəs  ala  biləcəkdir.  Əksinə  olsa,  bizim  fəlakətimiz  bütün 
dünyanın fəlakətinə səbəb ola bilər. «İnsan haqları baxımından  millətlər arasında 
fərq  qoyula  bilməz.  Hər  millət  üçün  hürriyyət  və  istiqlal  müqəddəs  bir  haqdır. 
Düşmənimiz  (Sovetlər  Birliyi  nəzərdə  tutulur  –  A.T.)  müştərək  olduğu  kimi, 
mücadiləmiz də müştərəkdir». 
Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, ABŞ prezidenti D.D.Eyzenhauen 1959-cu ilin 
17 iyulunda  imzaladığı  «Əsir  millətlər  həftəsi»  bəyannaməsində  Sovet  İttifaqının 
dünyanın  hər  tərəfində  bir  çox  millətləri  əsarətdə  saxladığı,  SSRİ-dəki  millətləri 
milli istiqlal haqlarından və fərdi hürriyyətlərindən məhrum etdiyi göstərilir, bütün 
dünya millətlərinin hürriyyət və istiqlal qazanacaqları günə qədər hər il bu həftənin 
qeyd  olunacağı  bildirilir.  Azərbaycan  mühacirləri  bəyannamə  elan  olunduğu 
vaxtdan  onu  alqışlamış,  sənədin  onların  da  iradəsini  ifadə  etdiklərini  bəyan 
etmişlər.  Ə.Yurdsevər  acı  təəssüflə  yazırdı  ki,  biz  bu  sənəddən  də  əvvəl  bütün 
insanlığı «bu vəhşət sisteminə qarşı mücadiləyə dəvət edirdik. Bu həqiqətləri İkinci 
Dünya  müharibəsindən  sonra  da  yazdıq  və  hayqıra-hayqıra  söylədik.  Duyan  və 
ibrət alan olmadı. Bunun üçündür ki, Avropanın önəmli bir qismi də dəmir pərdə 
arxasında  qaldı.  Yenə  gerçəkləri  gözlər  önünə  gətiririk.  Mədəni  və  demokratik 
məmləkətlər yenə qəflət yuxusuna qalacaq olsalar, bu səfər Avropanın qalan qismi 
də  günün  birində  Sovet  tələsinə  düşə  bilər!..  Sovetlər  Birliyinin  dünyaya  meydan 
oxuduğu dövrdə – 70-ci illərdə Azərbaycan mühacirinin-publisistinin bu cəsarətli 
harayını, çağırışını fədakarlıq nümunəsi hesab etmək olar. 
Ə.Yurdsevər  publisistikası  ilə  tanış  olduqca,  elə  təsəvvür  yaranır  ki,  bu 
qələm sahibinin toxunmadığı mövzu, müraciət etmədiyi taleyüklü məsələ yoxdur. 
Təsadüfi deyil ki, onun yaradıcılığında sovet din siyasətinin tənqidi də mühüm yer 

 
218 
tutur. «Sovetlərin din düşmənliyi» adlı yazıda 40 ildən bəri «dini inancları ortadan 
qaldırmaq üçün əlindəki bütün siyasi, iqtisadi, idari, inzibati və sözdə elm və təhsil 
vasitələrindən»  istifadə  edən  Kommunist  Partiyasının,  sovet  dövlətinin  mənfur 
siyasəti,  onun  mahiyyəti  açıqlanır,  nəticələri  göstərilir.  Sovet  din  siyasətinin 
tarixinə  nəzər  salan  müəllif  qeyd  edir  ki,  «başlanğıcda  rusluğa  xas  qabalıq  və 
vəhşətlə cami və məbədlər dağıdılır, yaxud axur, meyxanə, anbar, kitabxana üçün 
istifadə  olunur,  din  adamlarını  kütləvi  öldürür,  həbsə  atır,  sürür,  hər  cür  dini 
kitabları risalə, dərgi və təqvimlərin nəşrini qadağan edir, mədrəsələri qapadır»dı. 
Bütün bunlar ciddi etirazlara səbəb olur, digər tərəfdən, «dininin  əzildiyini görən 
xalq  daha  dərin  inamla  ona  sarılırdı».  Belə  olduqda,  Kommunist  Partiyası  dinlə 
mübarizədə  taktikasını  dəyişdi:  NKVD  bir  tərəfdən,  din  adamlarını  təqib  edir, 
digər tərəfdən öz agentlərini dini təşkilatlara salırdı. 
Alman  faşizmi  ilə  üzbəüz  qalan  Stalin  yaxşı  bilirdi  ki,  tək  kommunizm 
ideologiyası  ilə  sovet  xalqını  hərbə  səfərbər  edə  bilməyəcək.  Odur  ki,  o  «dini 
təşkilatların  təkrar  qurulmasına  müsaidə  etdi…».  Ə.Yurdsevər  göstərir  ki,  hərb 
sona  yetən  kimi,  bolşeviklər  din  üzərinə  yenə  hücuma  keçdilər.  Publisist  konkret 
faktlara,  qəzet,  jurnal  materiallarına  müraciət  edir,  sovetlərin  din  əleyhinə 
mübarizədə ortaya qoyduqları «dəlilləri», «elmi  müddəaları» alt-üst edir və yazır 
ki,  bütün  təqiblərə  rəğmən  din  bundan  sonra  da  mübarizələrdən  müzəffər 
çıxacaqdır. «Çünki tarix boyunca heç bir qüdrət dini ortadan qaldıra bilməmişdir. 
Və Sovet rejimi də buna əsla müvəffəq olmayacaqdır». 
Ə.V.Yurdsevər yaradıcılığı mühacirət irsinin ciddi nümunələrindəndir. Onun 
toplanılması, nəşri, daha geniş araşdırılması öz tədqiqatçılarını gözləyir.