ABĠd tahġRLĠ

AMEA,  akad.  Z.Bünyadov  adına    
ġərqĢünaslıq Ġnstitutu 
Elmi  araĢdırmalar  (elmi-nəzəri  
məqalələr toplusu), № 3-4, 2004. 
 
 
 
 
 
Mustafa Haqqı Türkəqulun publisistikası 
 
Mustafa  Haqqı  Türkəqul  publisistikasının  əsas  mövzusu  Azərbaycan 
musiqisi, onun tarixi, inkişafı mərhələləridir. Lakin istedadlı qələm sahibi musiqiyə 
xalqın  tarixindən,  onun  həyat  və  düşüncə  tərzindən  kənar  sənət  növü  kimi 
yanaşmır, əksinə, o, musiqini xalq tarixinin bir parçası hesab edir. M.H.Türkəqulun 
«Azərbaycan»da  (1952,  Ankara)  bu  mövzuda  dərc  olunmuş  məqalələrindən 
«Azərbaycan  musiqisi»,  «Azərbaycan  musiqisinin  beşiyi  Qarabağ»,  «Azərbaycan 
istiqlalı və musiqisi», «Koroğlu» ilk dəfə necə təmsil edildi» söz açmazdan əvvəl, 
qeyd  etmək  yerinə  düşərdi  ki,  Mustafa  Türkəqul  Ankaradakı  Azərbaycan  Kültür 
Dərnəyinin  fəal  üzvü  kimi  müxtəlif  mədəni-kütləvi  tədbirlərdə,  konfranslarda 

 
219 
Azərbaycan  musiqisini  təbliğ  edir,  onun  tarixi,  gözəllikləri,  özünəməxsus 
xüsusiyyətləri  haqda  bilgilər  verirdi.  M.H.Türkəqulun  bu  mövzudakı  məqalələri 
indi də maraq doğurur, diqqət çəkir. «Azərbaycan musiqisi» adlı məqalədə müəllif 
yazır:  «Babalarımız  musiqi  –  ruhun  qidasıdır»  demişlər.  İnsanların  gündəlik 
həyatında  havaya,  suya,  qidaya  ehtiyacı  olduğu  kimi,  ədəbiyyat,  incəsənət  və 
musiqiyə  də  ehtiyacları  vardır.  Musiqi  acının  və  düşüncənin  tərcümanı  olduğu 
qədər, nəşənin və sevginin də tərcümanıdır». 
M.H.Türkəqul musiqi ilə bağlı söylədiklərini əsaslandırır, oxucunu inandırır. 
(O,  musiqiyə  dair  ingilislərin  atalar  sözünü  misal  gətirir,  alman  filosofu  Kanta 
müraciət edir, qədim yunan filosofu Əflatunun məşhur «idman bədən üçün nə isə, 
musiqi də ruh üçün odur» deyiminə istinad e0dir. Bütün bunlara görə, M.Türkəqul 
oxucunun  nəzərində  təkcə  musiqi  tədqiqatçısı  kimi  yox,  həm  də  kamil  publisist 
kimi  qalır.  O  yazır  ki,  Azərbaycanın  millətçi  şair  və  dramaturqu  mərhum  Cəfər 
Cabbarlı  «ney  çalınarkən,  ölülərin  dirilmədiklərinə  təəccüblənirəm»  -  deyə 
musiqinin  qeyri-adi  qüdrətinə  işarə  vurmuşdur.  İstedadlı  qələm  sahibi  daha  sonra 
qəzəlxan  Əliağa  Vahidin  irsinə  müraciət  edir.  O,  musiqi  ilə  əlaqədar  söylədiyi 
fikirləri  ifadə  etmək  üçün  musiqi  qədər  zərif,  ruh  oxşayan  kövrək  mənbələrdən 
sitat gətirir, incə, təravətli, oynaq sözlər seçir. 
M.Türkəqul  musiqinin  faydasından  bəhs  etməklə  kifayətlənmir,  onun 
yaranma  tarixi,  səbəbləri,  inkişaf  yolları  haqqında  fikir  və  mülahizələr  söyləyir. 
Qeyd edir ki, musiqinin tarixi bəşər tarixi ilə bir başlayır. İbtidai insanlar öz hiss və 
həyəcanlarını rəqslə ifadə etmişlər, daha sonra söz sənəti meydana çıxmışdır ki, bu 
da  duadan  yaranmışdır.  Arxeoloji  qazıntılar  qədim  yunanların,  misirlilərin, 
şumerlərin,  çinlilərin  yüksək  musiqi  mədəniyyətinə  sahib  olduqlarını  təsdiqləyir. 
Məqalə  müəllifi  daha  sonra  qədim  əsatir  və  əfsanələrdə  musiqi  ilə  bağlı 
səhnələrdən sitatlar gətirir. 
Türk  musiqi  tarixindən  bəhs  edən  müəllif  qədim  Çin  mənbələrinə,  prof. 
Fuad  Köprülüyə,  fransız  alimi  Lois  Lolaya,  IX  əsrin  ən  böyük  musiqi  ustadı, 
Azərbaycan  türkü  Əbdülqadir  Marağalıya,  prof.  Ziya  Göyalpa  istinad  edərək, 
Azərbaycan  türk  musiqisinin  özəlliklərindən  ətraflı  söz  açır,  islamiyyətin 
qəbulundan  sonra  musiqimizin  də  ümumi  islam  mədəniyyəti  içərisinə  girdiyini, 
qismən ortaq musiqinin yarandığını qeyd edir. 
M.Türkəqul  Azərbaycan  musiqisini  tarix,  texnika,  çalınış  və  söyləniş 
baxımından  üç  qrupa  bölür:  xalq  musiqisi,  klassik  musiqi  və  modern  musiqi. 
Klassik  Azərbaycan  musiqisi  kimi  muğamlar  və  muğamatların  rənglərindən  bəhs 
edən  müəllif  bəzi  tədqiqatçıların  bu  musiqinin  farslardan  götürülməsi  barədə 
mülahizələrini faktlarla təkzib və rədd edir. O yazır: «…muğam türklərin, ərəblərin 
və  farsların  müştərək  malı  olmaqla  bərabər,  Azərbaycan  türkləri  muğamı  inkişaf 
etdirmiş,  gözəlləşdirmiş,  buna  bir  çox  gözəl  məqamlar  əlavə  etmişlər.  Məsələn, 
«Orta  segah»,  «Yetim  segahı»,  «Mirzə  Hüseyn  segahı»,  «Qarabağ  şikəstəsi», 
«Kərəmi», «Koroğlu» və s. sırf Azərbaycana xas olan muğamlardır». Azərbaycan 
muğamlarının fars muğamlarından fərqli olaraq oynaq, lirik və mürəkkəb olduğunu 
yazan  müəllif  fikirlərini  əsaslandırır,  daha  sonra  klassik  musiqimizin  əsasən  12 
muğam üzərində qurulduğunu qeyd edir. 

 
220 
M.H.Türkəqul  bir  sıra  tədqiqatçıların  muğamların  ifa  edildiyi  tar  və 
kamançanın farslara məxsusluğu barədə iddialarının da yanlış olduğunu göstərir. O 
yazır:  «Bu  iddianı  qəbul  etməməklə  bərabər,  deyə  bilərik  ki,  biz  bu  alətləri, 
xüsusilə  tarı  İrandan  almış  olsaq  belə,  bunlar  İranda  bəsit  qaldığı  halda, 
Azərbaycanda  inkişaf  etdirilmiş  və  mükəmməl  bir  alətə  çevrilmişdir.  Yox,  əgər 
İran bizdən almış isə, o halda tar orada inkişaf etməmiş, tamamilə bərbad vəziyyətə 
salınmışdır. Zira Azərbaycanda tar 12-14 telli və müntəzəm pərdəli olduğu halda, 
İranda 6 telli və qeyri-müntəzəm pərdəlidir». M.Türkəqul tarzən və xanəndələrdən 
Sadıqcan,  Qurban  Pirimli,  Cabbar  Qaryağdıoğlu,  Mirzə  Hüseyn,  Şəkili  Ələsgər, 
Keçəçi  oğlu  Məhəmməd,  Məhəmməd  Fərzəli,  Seyid  Şuşalı,  İslam  Şuşalı,  Xan 
Şuşalı,  Həqiqət  xanım,  Cahan  xanım  Talışlı  və  s.  kimi  sənətkarların  muğamı 
özünəməxsus tərzdə ifa etdiklərini yazır. 
O,  daha  sonra  Azərbaycan  klassik  musiqisinin  inkişafında,  yeni  mərhələyə 
qədəm  qoymasında,  klassik  musiqi  ilə  xalq  musiqisinin  sintezində,  xalq  çalğı 
alətlərinin 
təkmilləşdirilməsi 
sahəsində 
böyük  Ü.Hacıbəylinin  misilsiz 
xidmətlərindən,  C.Cabbarlının  «Qız  qalası»  poeması  əsasında  Əfrasiyab 
Bədəlbəylinin  eyni  adlı  balet  yazmağından  ətraflı  söz  açır,  Müslüm  Maqomayev, 
Asəf  Zeynallı,  Səid  Rüstəmov,  Cahangir  Cahangirov,  Fikrət  Əmirov,  Qara 
Qarayev kimi bəstəkarların uğurlarından bəhs edir. 
Klassik  musiqidən  ilhamla,  eyni  zamanda  bir  professional  kimi  söz  açan 
M.Türkəqul  xalq  və  modern  musiqisindən  də  geniş  bəhs  edir.  M.H.Türkəqulun 
«Azərbaycan  musiqisinin  beşiyi  Qarabağ»  adlı  məqaləsi  Qarabağın,  xüsusilə 
Şuşanın musiqi mərkəzinə çevrilməsi ilə bağlı maraqlı mülahizələri ilə yadda qalır. 
Özü  də  bu  fikirlər  fərziyyə  yox,  faktlarla  əsaslandırılan  tutarlı,  dolğun 
mühakimələrdir. Müəllif bir çox mötəbər mənbəyə, o cümlədən prof. Zəki Vəlidi 
Toğanın  «Ümumi  türk  tarixinə  giriş»  adlı  kitabına,  «İslam  ensiklopediyası»na 
(Mirzə  Balanın  «Qarabağ»  məqaləsi),  digər  məxəzlərə  müraciət  edir,  mədəniyyət 
beşiyi  Şuşanın  və  ümumiyyətlə,  Qarabağın  tarixi,  yetişdirdiyi  böyük  simalar 
barədə qürurla söz açır. 
«Azərbaycan istiqlalı və musiqisi» adlı məqaləsi ilə Mustafa Həqqi Türkəqul 
əvvəlki yazılarında olduğu kimi, yalnız musiqişünas deyil, həm də istiqlal uğrunda 
mübarizə aparan publisist-mücahid kimi çıxış edir. O, Azərbaycan türklərinin yüz 
ilə yaxın bir zaman içərisində rus imperialistlərinə qarşı ictimai-siyasi, iqtisadi və 
mədəni  sahədə  uzun və  çətin  bir  mübarizə  apardıqdan sonra  28  May  1918-ci ildə 
Şərqdə tam demokratik əsaslara dayanan ilk cümhuriyyəti qurmağa nail olduqlarını 
və  bu  hökumətin  qısa  müddətdə  bütün  sahələrdə  olduğu  kimi,  mədəniyyət 
sahəsində  də  uğurlu  islahatlar  həyata  keçirdiyini  göstərir.  «Bir  millətin 
mədəniyyətində  başlıca  amillərdən  biri  də  onun  musiqisidir»  -  yazan  M.Türkəqul 
milli hökumət zamanı bu sahənin inkişafına xüsusi diqqət, qayğı göstərilməsindən 
bəhs  edir.  1918-ci  il  31  mart  qırğını  zamanı  vəhşi  ermənilər  insanların  qanını 
içməklə  kifayətlənməmiş,  bir  çox  tikililər  kimi  Bakıdakı  teatr  binasını  da 
yandırmışdılar.  O  zaman  milli  hökumət  indiki  Opera  Teatrının  binasını  satın 
alaraq, dram və opera teatrlarını orada yerləşdirdi. Böyük bəstəkar Ü.Hacıbəylinin, 
Müslüm Maqomayevin, Zülfüqar Hacıbəylinin opera, operetta və b. əsərləri uğurla 
ifa olundu, «Övraqi nəfisə» adlı mədəniyyət jurnalı nəşrə başladı. M.Türkəqul acı 

 
221 
təəssüflə  bildirir  ki,  27  aprel  1920-ci  il  istilası  milli  hökumətin  islahatlarını 
yarımçıq qoydu. Sovet rejimi dövründə milli musiqi də təcavüzə məruz qaldı, rejim 
musiqi  alətlərini,  klassik  və  xalq  musiqisini  qadağan  edən  addımlar  atdı.  Bütün 
bunlara  baxmayaraq,  böyük  Ü.Hacıbəyli  başda  olmaqla,  milliyyətçi  Azərbaycan 
bəstəkarları nəinki musiqimizi məhv olma təhlükəsindən xilas edə bildi, hətta onun 
inkişafına da nail oldular. 
«Azərbaycan»ın  ilk  illərində  onun  aparıcı  yazarlarından  sayılan 
M.H.Türkəqulun  məqalələrinin  əsas  mövzusu  musiqi  olsa  da,  onun  sonrakı 
yaradıcılığı yeni çalarla zənginləşir, daha böyük maraq və əhəmiyyət kəsb edirdi. 
Bu  mənada  müəllifin  «Koroğlu»  ilk  dəfə  necə  təmsil  edildi»  məqaləsi  diqqəti 
çəkir.  Burada  o,  Azərbaycan  klassik  musiqisinin  yaradıcısı,  bütün  zamanlarda 
xalqımızın  fəxr  edəcəyi  korifeyi  Ü.Hacıbəylinin  həyat  və  yaradıcılığının  bəzi 
məqamlarına  nəzər  salır,  «Koroğlu»  operasının  səhnə  taleyini,  uğurlarını 
işıqlandırır.  Məqalə  30-cu  illər  Azərbaycan  tarixinin  tədqiqi  və  dəyərləndirilməsi 
baxımından  da  maraq  doğurur.  Müəllif  yazını  belə  başlayır:  «1937.  Məşhur 
«təmizləmə»  ili.  Azərbaycan  tarixinin  ən  qara  günlərini  yaşamaqdaydı.  17  ildən 
bəri  məmləkətdə  hakim  olan  istilaçılar  hər  cür  təzyiq,  qətl  və  soyğunçuluqdan  əl 
çəkməmiş,  minlərcə  ziyalıya  milliyyətçi  damğası  vuraraq,  amansızca  məhv 
etmişlər. Bu gün görüşdüyümüz adam ertəsi gün yoxa çıxır, hər kəs qorxu və təlaş 
içərisində  yaşayır.  O,  günlərdə  ən  çox  təhlükəli  durumda  olan  və  hər  an  məhv 
edilməsi  gözlənilənlərdən  biri  də  böyük  bəstəkar  Hacıbəyli  idi…  Üzeyir  bəyin 
çarlıq,  sonra  da  Milli  Cümhuriyyət  dövrlərindəki  milli  fəaliyyəti  və  yaradıcılığı 
qızıl  imperialistlərcə  hələ  unudulmamışdı».  «Azərbaycan  milli  musiqisinin 
yaşamasını  təmin  edən  Üzeyir  bəy»in  əsərləri  repertuardan  çıxarılmış,  yaratdığı 
Konservatoriyanın müdirliyindən uzaqlaşdırılmışdı. 
Müəllif  Üzeyir  bəyin  «təmizləmə»  əməliyyatından  kənarda  qalmasını 
rejimin  təbliğata  verdiyi  önəm  sayəsində  mümkün  olduğunu  qeyd  edir.  Belə  ki, 
1937-ci ildə – Azərbaycanda «təmizləmə» bütün qüvvəsi ilə davam etdiyi dövrdə 
Moskvada  Ukrayna  və  Gürcüstan  respublikalarının  sözdə  kültür  həftəsi  keçirilir. 
Sovet  xalqlarının  «müvəffəqiyyətlərindən»,  «milli  mədəniyyətlərin  inkişafından» 
dəm  vurulurdu.  İndi  də  Kreml  bir  tərəfdən,  illər  uzunu  minlərcə  azərbaycanlı 
ziyalını  məhv  etdiyini  ört-basdır  etmək,  digər  tərəfdən,  sovet  sistemi  sayəsində 
Azərbaycan  mədəniyyətinin,  xüsusilə  musiqisinin  inkişaf  etdiyini  bütün  dünyaya 
göstərmək  istəyirdi.  Odur  ki,      1938-ci  ildə  Moskvada  Azərbaycan  mədəniyyət 
həftəsinin  məhz  Ü.Hacıbəylinin  iştirakı  ilə  keçirilməsi  nəzərdə  tutulmuşdu. 
M.Türkəqul  bunun  səbəbini  belə  açıqlayır:  «Çünki  Üzeyir  bəyi  Azərbaycan 
musiqisindən,  Azərbaycan  musiqisini  də  Üzeyir  bəydən  ayırmaq  imkan  xaricində 
idi. 1937-ci ilə qədər Azərbaycanda Üzeyir bəydən başqa yalnız iki opera müəllifi 
vardı  ki,  onlardan  biri  Müslüm  Maqomayev,  digəri  də  türk  olmayan  Gliyer  idi. 
Yəni  mövcud  opera  əsərlərinin  çoxu,  eyni  zamanda  konsert  parçaları  və  xor 
repertuarı da ümumiyyətlə, Üzeyir bəyin əsərləri idi». 
M.H.Türkəqul  yazır  ki,  Ü.Hacıbəylinin  məhv  olunması  fikrindən  vaz 
keçildikdən sonra opera sənətinin şah əsəri sayılan «Koroğlu» əsərinin təmsilinə də 
icazə  verildi.  Məqalə  müəllifinə  «Koroğlu»nun  premyerasında  iştirak  etmək 
bəxtiyarlığı  nəsib  olmuşdur.  «Bu  tədbir  30  aprel  1937-ci  ildə  Bakının 

 
222 
M.F.Axundzadə  adına  Azərbaycan  Opera  və  Balet  Teatrında  gerçəkləşdirilirdi.  O 
axşam Koroğlu rolunu Bülbül, Nigarı Gülarə xanım, Həsən xanı Məhəmməd Tağı 
Bağırzadə,  İbrahimi  Mustafazadə,  Həmzəni  Hüseynzadə,  Koroğlunun  atasını 
Zülfüqar  Sarızadə  ifa  etdilər.  Təmsilin  rejissoru  Hidayətzadə,  rəssamı  Rüstəm 
Mustafazadə,  dirijoru  bəstəkarın  özü  idi».  Bütün  bunları  qeyd  etdikdən  sonra, 
M.H.Türkəqul  operanın  məziyyətlərindən,  səhnə  uğurundan  geniş  bəhs  edir  və 
yazır  ki,  əgər  Üzeyir  bəy  bütün  həyatı  boyu  yalnız  «Koroğlu»  operasını  yazmış 
olsaydı,  yenə  o  tək  bu  əsəriylə  yüksək  sənətkar  vəsfini  qazanmış  olardı. 
M.Türkəqul  məqaləsini  belə  bitirir:  «İstiqlal  aşiqi  azəri  türklərinin  bir  simvoluna 
çevrilən  «Koroğlu»  əbədiyyən  yaşayacaq  və  bizə  daim  böyük  yaradıcısını 
xatırladacaqdır». 
 
 
 
 
 
 
    «Qobustan» sənət toplusu, № 4, 2004. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
YUBĠLEYLƏR, TƏBRĠKLƏR VƏ PORTRETLƏR 
 
 
70 yaĢlı «Ġstiqlal» 
 
Azərbaycanın  müstəqilliyi  uğrunda  ideoloji  mücadilə  tarixində  misilsiz 
xidmətlər göstərmiş «İstiqlal» qəzetinin nəşrindən 70 il keçir. Berlində on gündən 
bir  buraxılan  qəzetin  ilk  nömrəsi  1932-ci  ilin  yanvarında  işıq  üzü  görmüşdür. 
İkinci nömrəsindən etibarən «İnsanlara hürriyyət, millətlərə istiqlal» şüarı ilə çıxan 
qəzet 1934-cü ilədək nəşrini davam etdirmişdir. 
M.Ə.Rəsulzadənin  redaktorluq  (baş  mühərrir)  etdiyi  qəzetdə  mühacirət 
publisistikasının parlaq nümunələri öz əksini tapmışdır. Mirzə Bala Məmmədzadə, 
Mir  Yaqub,  Hilal  Münşi,  Mustafa  Vəkilli,  Əli  Azəri  və  digər  qələm  sahibləri  öz 
yazılarında bir tərəfdən sovet rejimini, imperiyanın Azərbaycanda həyata keçirdiyi 
istila siyasətini kəskin tənqid atəşinə tutur, onun mütləq iflasa uğrayacağını inamla 
bildirir,  digər  tərəfdən  mühacirlər  arasında  Azərbaycan  mədəniyyətini, 
ədəbiyyatını təbliğ edirdilər. 
Mühacirət  nəşrlərimizin  İstanbul  dövründən  sonra  «İstiqlal»  qəzeti  xaricdə 
Azərbaycanlıların təşkilatlanması, səfərbər  olunması  və birgə  fəaliyyətində böyük 
rol  oynamışdır.  Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  (1922-1931-ci  illər  ərzində 
İstanbulda buraxılan «Yeni Qafqasya» (cəmi 100 nömrə), «Azəri-Türk» (cəmi 20 

 
223 
nömrə), «Odlu yurd» (cəmi 32 nömrə) məcmuələrinin, «Birdiriş» qəzetinin (cəmi 
58 nömrə) yerinə yetirdiyi məramı «İstiqlal» qəzeti şərəflə həyata keçirmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Ədəbiyyat qəzeti» 
 
 
 
 
 
 
 
 
      1 mart 2002 
 
 
«Azərbaycan yurd bilgisi» - 70 
 
Mühacirət  mətbuatı  tarixində  «Azərbaycan  yurd  bilgisi»  jurnalının  xüsusi 
yeri və rolu olmuşdur. 1932-ci ilin yanvar ayında çıxan ilk nömrəsində «Bir neçə 
söz»  adlı  proqram  məqaləsində  göstərilir  ki,  jurnalın  məqsəd  və  qayəsi  yalnız 
Azərbaycanla bağlı tədqiqatlar aparmaq yox, həm də bu ölkəni irqdaş və mühiblərə 
tanıtmaqdır.  «Prof.  Köprülüzadə  M.Fuad,  prof.  A.Z.Validi,  dr.Hacızadə  Mirzə, 
dr.Ağaoğlu  Mehmet,  assis.Əbdülqadir  Bəylərin  iştirakı  ilə  ayda  bir  dəfə  nəşr 
olunan»  jurnal  elə  ilk  nömrələrindən  elmi  və  ədəbi  ictimaiyyətin  diqqətini  cəlb 
etdi. 
«Azərbaycan  yurd  bilgisi»nin  mövzu  dairəsi  geniş  və  rəngarəngdir: 
Azərbaycan  ədəbiyyatı,  dili,  tarixi,  coğrafiyası,  iqtisadiyyatı  və  s.  Bundan  əlavə, 
digər  türkdilli  xalqların  ədəbi  irsi  də  jurnalda  geniş  araşdırılır.  Bəzi  tədqiqatçılar 
nəşrin  siyasi  mövzulara  qətiyyən  toxunmadığını  iddia  etsələr  də,  zənnimizcə,  bu 
belə deyildir. 
Azərbaycan Xalqa Cümhuriyyəti və istiqlal mücadiləsi ilə bağlı jurnalın dərc 
etdiyi  çoxsaylı  yazılar  fikrimizi  təsdiqləyir.  «Azərbaycan  yurd  bilgisi»  jurnalının 
mühacirətdə  Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığının  inkişafında,  ədəbi-mədəni  irsin 
tədqiqində və təbliğində əvəzsiz xidmətləri olmuşdur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Ədəbiyyat qəzeti» 
 
 
 
 
 
 
 
 
      8 fevral 2002 
 
 
Sənət, dil, vətən və vətəndaĢlıq məktəbi 
 
 
XIX  əsrin  sonlarına  doğru  vur-tut  2  ilə  yaxın  bir  müddətdə  nəşr  olunan  və 
milli  mətbuatımızın  ilki  sayılan  «Əkinçi»  ədalət,  cəhalət,  mövhumat 
məngənəsində,  qaranlıq  cəmiyyətdə  boğulan  Azərbaycan  xalqının  elm,  tərəqqi, 
təhsil  və  mədəniyyət  yoluna  əbədi  işıq  saçan  şimşəyə  bənzəyir.  «Əkinçi»nin 
toxumundan  cücərən  «Şərqi-rus»,  «Həyat»,  «Füyuzat»  və  digər  mətbu  orqanlar 
ulusun həyat və düşüncə tərzinə növbəti təkan verdilər, milli şüur və özünüdərkin 
inkişafında  misilsiz  xidmət  göstərdilər.  Mətbuat  tarixinin  tədqiqatçısı  kimi  qəti 
qənaətdəyəm  ki,  son  75  ildə  ədəbi-mədəni-mənəvi  irsimizin  saxlanılmasına, 
təbliğinə  və  bu  xəzinənin  zənginləşməsinə  «Ədəbiyyat  qəzeti»  qədər  xidmət 
göstərmiş ikinci mətbu orqan olmamışdır. 

 
224 
1934-cü ildə – repressiya tufanının yaxınlaşdığı zaman ilk nömrəsi işıq üzü 
görən  qəzetin  nəşri  tarixində  ictimai-siyasi  həyatda  təbəddülatlar,  burulğanlar, 
fırtınalar olmuşdur. «Ədəbiyyat qəzeti» sözün, sənətin keşiyində səngərdə sərhədi 
göz  qırpmadan  qoruyan  əsgər  kimi  durmuşdur.  Qəzet  bəzən  intriqalar,  ideoloji, 
hətta şəxsi münasibətlərə aydınlıq gətirmək üçün meydana çevrilmiş, ondan kimi, 
yaxud  kimləri  isə  aradan  götürmək  üçün  vasitə  kimi  istifadəyə  də  cəhd 
olunmuşdur. Lakin başlıca ideyaya, ana xəttə xələl gəlməmişdir: klassik və müasir 
ədəbi irs təbliğ olunmuş, yeni əsərlər dəyərləndirilmiş, ədəbi məhsulun dili, üslubu, 
sənətkarlıq  problemləri,  ideya-məzmun  məsələlərinə  münasibət  bildirilmişdir. 
«Ədəbiyyat  qəzeti»nin  xidmətlərindən  söz  açanlar  qəzetin  ədəbi  mühitlə  nəfəs 
aldığını,  qələm  əhlini  səfərbər  etdiyini,  istiqamətləndirdiyini,  müəyyən  məsələ 
barədə  ictimai  rəyin  formalaşmasına  təsir  göstərdiyini,  gənclərə  qayğı  ilə 
yanaşdığını, istedadlara meydan verdiyini,  əlinə yenicə qələm alan şairi, yazıçını, 
publisisti,  tərcüməçiləri  pərvazlandırdığını  haqlı  olaraq  dönə-dönə  qeyd  edirlər. 
Amma qəzetin fəaliyyətinə bir qədər geniş aspektdə nəzər salanda və onun mətbuat 
tarixindəki  yeri  və  rolunu  müəyyənləşdirmək  istədikdə,  bu  nəticəyə  gəlirsən: 
«Ədəbiyyat  qəzeti»nin  hər  yeni  nömrəsi  ayrılıqda  ədəbi  prosesin  bir  çırpıntısı, 
ədəbi düşüncənin əks-sədasıdır. Lakin bütövlükdə o bir salnamədir, xəzinədir. 75 
yaşlı «Ədəbiyyat qəzeti» Azərbaycan ədəbiyyatının 1000 illik yazılı söz sənətini, 
yaşı  bilinməyən  şifahi  söz  yaradıcılığını özündə  yaşadan bir  ensiklopediyadır. Bu 
qəzet sənət, dil, vətən və vətəndaşlıq məktəbidir. Bu qəzet, təkcə ədəbiyyatın yox, 
bütövlükdə Azərbaycan tarixinin əvəzolunmaz mənbəyi, məxəzidir. Bu xəzinənin 
yaradılmasında  iştirak  edən,  lakin  bu  gün  həyatda  olmayan  insanların  ruhu  daim 
şad olsun – deyirik, onların xələflərinə isə müqəddəs məramda uğurlar arzulayırıq. 
Fikrimcə,  qəzetin  yubileyinə  ən  gözəl  töhfə  onun  4  minə  yaxın  nömrəsinin 
tam  mətninin  kitab  şəklində  nəşr  etdirilməsi  olardı.  Bu  sahədə  təcrübə  və  parlaq 
nümunə  isə  vardır  (Əziz  Mirəhmədov.  «Əkinçi»,  1875-1877.  Tam  mətni.  Bakı, 
1970. Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı).  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
      “Ədəbiyyat qəzeti”, 
18 dekabr 2009 
 
Dədə Qorqud vəfası 
 
Yaxın günlərdə təsviri sənət sahəsində Dədə Qorqud obrazının yaradılması 
ilə  bağlı  rəssamlar  arasında  keçirilən  açıq  müsabiqəyə  yekun  vurulacaq.  Təqdim 
olunmuş  60-a  yaxın  işin  qalibləri  elan  ediləcək.  Bu  xəbər  eposla  əlaqədar  bəzi 
qeydləri qələmə almağıma səbəb oldu… 
«Kitabi  –  Dədə  Qorqud»  haqqında  son  3-4  ildə  təkcə  respublikamızda 
onlarca kitab, yüzlərlə məqalə yazılmış, bu zaman eposun ünvanına lüğətimizdəki 
ən  dürlü  sözlər  söylənilmiş,  bəşər sivilizasiyanın  nadir  incilərindən  olan  bu  oğuz 
dastanları  Adəmdən  üzü  bəri  yaranan  söz  xəzinəsinin  möhtəşəm  nümunələri  ilə 
yan-yana qoyulmuş, müqayisə edilmişdir. Lakin elə bil, «Kitab»a yaxınlaşdıqca, o 
bizdən uzaqlaşır. 

 
225 
Eposla  bağlı  bəzi  suallar  öz  cavabını  birmənalı  şəkildə  tapsa  da,  bir  sıra 
məqamlar açıqlanmaq üçün növbədədir. 
Dastanın yarandığı yer və hadisələrin cərəyan etdiyi coğrafi  ərazi, «Kitabi-
Dədə Qorqud»un sahibi və müəllifi bu gün azərbaycanlı adlanan millətin, eposun 
formalaşdığı  məkanın  əsasən  həmin  millətin  məskunlaşdığı  ərazilərin  olduğu 
mübahisə  predmeti  deyil:  tədqiqatçıların  ən  sanballı,  nüfuzlu  nümayəndələrinin 
əksəriyyəti bu qənaətdə birləşir. 
Dədə  Qorqudun  tarixi  şəxsiyyət  olub-olmaması  maraqlı  və  mübahisəli 
mövzu  olsa  da,  dastanların  varlığı,  yaranması  və  kimə  mənsubluğu  məsələsində 
həlledici deyildir. Olsa-olsa, bəzi tədqiqatçıların hərdən aşıqsayağı gəzişməsidir. 
Dastanın  boylarının  sayı.  Burada  da  əksəriyyətin  fikri  yekdildir:  epos  12 
yox, daha çox boydan ibarət olmuşdur. 
Eposda  islam  elementləri.  İslamın  ilk  dövrlərində  yaranan  klassik  ədəbi 
nümunələr və onlarla müqayisədə dastanın islamla bağlılığı təsdiq edir ki, burada 
islami ünsürlər kifayət qədər əsaslıdır, lakin yazıya alındığı zaman əlavələr edildiyi 
ilk baxışdan hiss olunur. 
Dastanın  yarandığı  dövr  və  yaşı.  Eposətrafı  mübahisələrin  əsas 
mövzularındandır.  Bəzən  bu  əsərin  yaşını  bizim  eradan  əvvəllərdə  də  axtarırlar. 
Bəlkə  də,  haqlıdırlar.  Amma  fikrimizcə,  dastanın  tədqiqat  və  bir  qədər  səy 
göstərərək  yazıya  köçürüldüyü  tarixi  dəqiqləşdirməklə  kifayətlənməli,  onun 
yaranması  ilə  bağlı  yuvarlaq  rəqəmlər  axtarışına  son  qoyulmalıdır.  Əks  təqdirdə 
rəqəmlərin yarışı Dədə Qorqudu sonsuzluğa apara bilər: biri ona 1300, digəri 1500, 
başqa birisi 5000 yaş verəcəkdir. 
Necə  olmuşdur  ki,  müxtəlif  dastan,  nağıl,  miflər  dildən-dilə  ötürülərək 
əsrlərə yol yoldaşı olmuş, onların qəhrəmanlarının adı ən azı insanların adlarında 
əbədiləşmişdir.  Bu  dastandakı  boylar,  orada  cərəyan  edən  hadisələr  isə  yalnız 
yazılarda qorunmuşdur? 
Necə  olmuşdur  ki,  tək  Azərbaycanın  yox,  bütün  türk  dünyasının  ana  kitabı 
olan  «Kitabi-Dədə  Qorqud»  dastanı  tarix  səhnəsindən  və  ədəbi  aləmdən  səssiz-
izsiz tədric edilmişdir? Necə olmuşdur ki, şifahi sözün yazıya köçürüləndən sonra 
yaşamaq  şansı  daha  da  artdığı  halda,  yüz  illərlə  ağız  ədəbiyyatında  dildən-dilə 
gəzən  epos  sonuncu  dəfə  (XV-XVI  əsrlər)  köçürüldükdən  sonra  unudulmuşdur? 
Və həm də yazı nümunəsi niyə və necə didərgin salınmışdır? Bəlkə də bu suallara 
insan  təxəyyülünə  dövrün  təbəddülatlarının  nəticələrini  cəlb  etməklə  müəyyən 
cavablar vermək olar. Lakin daha çətin suallar da var. Necə olmuşdur ki, dastanın 
Avropada  ilk  tərcüməsindən,  tədqiqindən  onlarca  il  keçdikdən  sonra  onun  sorağı 
türk dünyasına çatmışdır? Təəssüf ki, dastanın yubileyindən əvvəl də, sonra da bu 
cür suallar öz qüvvəsini itirmədi. 
Bununla  belə,  eposun  Bakıda  qeyd  olunan  yubileyi  bir  neçə  cəhətdən  çox 
faydalı oldu. Ən əvvəl müstəqil Azərbaycan özünün şah əsərini, mənəvi dayağını, 
dirəyini, bir qədər pafosla desək, ideoloji,  ədəbi-mədəni bazasını ortaya qoydu və 
bunu bütün dünyaya bəyan etdi. 
«Kitabi-Dədə  Qorqud»  dastanının  yubileyi  şəhərin  mədəni  həyatını,  ab-
havasını, teleekranı, radio dalğalarını, qəzetlərin səhifələrini qısa müddətə olsa da, 
təmizlədi. Dedi-qodu, pornoqrafik materiallar, siqaret reklamları kölgədə qaldı. 

 
226 
Dədə  Qorqud  nəfəsi,  səsi-sorağı  neçə-neçə  ölkəyə  yayıldı.  Kimin  üçün 
bayrama,  kimin  üçün  dərsə,  kimin  üçün  isə  ilham  mənbəyinə  çevrildi.  Tədbirə 
dəvət  olunan  tanınmış  elm  xadimlərindən  biri  (bəzi  mülahizələrə  görə  ad, 
familiyasını çəkmirik)  yubiley tədbirlərində, heç olmasa, plenar iclasların birində 
çıxış  etmək  istəyini  israrla  bildirirdi.  Söyləyəndə  ki,  buna  heç  kim  etiraz  etməz, 
amma  təmsil  etdiyiniz  ölkədə  dastan  tədqiq  olunubmu,  onun  haqqında  ədəbi 
ictimaiyyətin hər hansı bir məlumatı varmı, nəhayət, eposla bağlı bircə məqalə dərc 
edilibmi?  O,  təəssüflə  başını  buladı.  Gözlərimdəki  sualı  isə  oxumamış  deyildi: 
«Onda nə danışacaqsınız?» Həmsöhbətimin söz verməkdən başqa çarəsi qalmadı: 
- Qısa müddətdə Dədə Qorqudu öz ölkəmdə tanıdacağıma söz verirəm. 
Dədə  Qorqud  neçə  yüz  il  bundan  əvvəlki  kimi  yenə  öz  xalqına,  ulusuna 
sədaqətlə  xidmət  etməkdədir.  Bu  dəfə  xalq  da  ona  öz  sədaqətini  (eposun  50-ci 
illərdə aldığı bəraətinin təbii davamı kimi) nümayiş etdirdi. Əslində, «Kitabi-Dədə 
Qorqud» dastanının öyrənilməsi, araşdırılması, təbliğ olunması elə xalqın özünün 
təsdiqidir.