ABĠd tahġRLĠ

 
 
 
 
 
                                                                
 
Professor 
 
İyirmi  beş  il  bundan  əvvəlin  söhbətidir.  Jurnalistika  fakültəsinin  tələbəsi 
kimi «Bakı» axşam qəzetində istehsalat təcrübəsi keçirdik.. Tələbə yoldaşlarımdan 
biri  qabaqcıl  peşə  sahibi  haqqında  ürəklə,  həvəslə  yazdığı  oçerki  redaksiyaya 
təqdim etmişdi. Bir gün «Bakı» axşam qəzetinin  redaktoru Nəsir İmanquliyev ( o 
həm də universitetdə bizə dərs deyirdi) onu otağına dəvət etmiş və birbaşa mətləbə 
keçmişdi:  
- Oçerki yaxşı yazmısan. Qələmin pis deyil. Amma, oçerkdən daha çox yaxşı 
sözlər lüğətinə oxşayır. Dilimizin fondunda nə qədər dürlü, nə qədər gözəl sözlər 
var hamısı ilə qəhrəmanı bəzəmisən. Özü də o adam istehsalat göstəricilərinə görə  
digərlərindən elə də fərqlənmir.  
    Ordeni yox, medalı yox. Tutaq ki, bir müddət sonra sənin qəhrəmanına fəxri 
ad verdilər. Bəs o vaxt sən ondan nə və necə yazacaqsan? Axı,  bütün yaxşı sözləri 
işlətmisən.  Sözə  hörmətlə  yanaşmaq,  onun  qədrini  bilmək  lazımdır,  -  demiş  və 
oçerki qaytarıb əlavə etmişdi: 
-
 
Dediklərimi  nəzərə  al,  yenidən  işlə,    şənbə  nömrəsinə  çatdır.  Tələbə 
yoldaşım elə də etmişdi. Tələbə yoldaşım «Od-alov püskürən» oçerki bir qədər 
«soyuyaraq»  yenidən  oxumuş  və  redaktorun  nə  qədər  haqlı  olduğunu  hiss 
etmişdi. Bu hadisəni təsadüfən xatırlamadım.  
Bəzən müəlliflər nəyin xatirinəsə bəhs etdikləri adamı xidmətlərinə görə yox, 
şəxsi  münasibət  və  mülahizələrinə  əsasən  ölçü,  əndazə,  hədd  bilmədən  tərifləyir, 
mədh  edirlər.  Bu  məqamda  mərhum  Nəsir  İmanquliyev  kimi  müəllim  və 
redaktorun yeri görünür ki, desin «dayan, belə yazmaq olmaz» 
 Doğrudan  da,  kiminsə  ünvanına  sədd,  sərhəd  bilmədən  tərif  yağdıranda 
əslində  həmin  sözlərə  layiq  olanların  haqqına  toxunursan.  İndi  elmi  pedaqoji 
fəaliyyətlə,  başqa  yaradıcılıq  sahələri  ilə  bu  və  ya  digər  dərəcədə  məşğul  olanlar 
haqqında  çox  yazılır,  çox  təriflər  söylənilir.  Məqalə  müəlliflərinə,  onların 
qəhrəmanlarının  uğurlarına kölgə salmadan haqqında danışdığım insanın əməli və 
xidmətlərini xarakterizə etmək, fərqləndirmək üçün çox sanballı, çox hörmətli  bir 
sözü  sərlövhəyə  çıxarıram:  «Professor».  Sirr  deyil  ki,  bəzən  bu  söz  bu  adı 

 
236 
daşıyanlara  hörmət  gətirir,  onları  şöhrətləndirir.  Fikrimcə,  söhbət  Nizaməddin 
Şəmsizadədən  gedəndə  belə  də  demək  olar.  «Professor»  sözü  Nizaməddin 
Şəmsizadəyə  nə  qədər  şan-şöhrət  gətirirsə,  onu  tanıdırsa,  Nizaməddin  Şəmsizadə 
adı  və  təxəllüsü  də  «professor»  sözünə  o  qədər  yaraşır,  yaraşıq  verir.    Məncə 
Nizaməddin Şəmsizadə qeyri-adi müşahidə qabiliyyəti, problemi görmək və onun 
mahiyyətinə  dərindən  nüfuz  etmək  bacarığı,  analoji  fakt  və  hadisələri 
qruplaşdırmaq  müqayisə  və  təhlil  etmək,  ümumiləşdirmək,  doğru  –  dürüst  elmi 
nəticələr çıxarmaq və nəhayət, qələmə almaq məharəti ilə seçilən alimlərdəndir. 
 Mərhum  professor  Xəlil  Əlimirzəyev  deyərdi  ki,  «Adam  var,  yaxşı 
tədqiqatçıdır  yaxşı  da  natiqdir.  Amma,  yaxşı  yaza  bilmir.  Adam  var,  yaxşı 
tədqiqatçıdır,  yaxşı  da  yazır,  amma  pis  danışır.  Adam  da  var,  həm  yaxşı  tədqiq 
edir,  həm  yaxşı  yazır,  həm  də  yaxşı  natiqdir,  bax    əsl  alim  odur».  Xoşbəxtlikdən 
hər üç keyfiyyət Nizaməddin Şəmsizadədə birləşmişdir.  
 1978-ci  ildən  Azərbaycan  Elmlər  Akademiyası  Nizami  adına  Ədəbiyyat 
İnstitutunda  əmək  fəaliyyətinə  başladığı  vaxtdan  N.Şəmsizadə  elmi  –  ədəbi 
ictimaiyyətin  diqqətini  cəlb  etmişdir.  Mövzunu  seçmək,  ona  yanaşmaq  tərzi  və 
metodu  ilə  fərqlənən  Nizaməddin  ilk  axtarışlarından  ədəbiyyatşünaslıq  sahəsinə 
ciddi, iddialı və inadkar bir gəncin gəldiyini hiss etdirdi. Qısa bir müddətdə yazdığı 
dissertasiya  ilə  repressiya  qurbanı  olmuş  görkəmli  tənqidçi  Əli  Nazimi  ilk  dəfə 
tənqidi  fikir  tarixinə  gətirmiş,  onun  rəsmi  bəraətinə,  əgər  belə  demək  mümkünsə, 
mənəvi bəraət möhürünü vurmuşdur.  
 Ədəbiyyatşünaslığın 
20-30-cu  illər  repressiya  dövründəki  boşluğu 
Nizaməddin  Şəmsizadənin  sanballı,  nəzərə  alsaq  ki,  həmin  araşdırmalar  sovet 
rejimi  və  ideologiyasının  hakimi  –  mütləq  olduğu  vaxtlarda  aparılırdı,  həm  də 
cəsarətli  tədqiqatları  ilə  doldurulmuşdu.  Müəllifin  «Ədəbi  mübahisələr»  adlı 
əsərində  (1986)  Azərbaycan  ədəbi  tənqidinin  ziddiyyətli  1920-30-cu  illər 
mərhələsini  ilk  dəfə  sistemli  şəkildə  təhlili  verilmiş,  B.Çobanzadə,  Ə.Nazim, 
M.Quliyev, Ə.Abid, H.Zeynallı, M.K. Ələkbər, A. Musaxanlı kimi xadimlərin elmi 
– ədəbi irsini dəyərləndirilmişdi. N. Şəmsizadənin tədqiqatları müəllifin səmimiliyi 
ilə  daha  da  sanballı  olur,  o  hər  cür  saxtakarlıqdan  uzaqdır  və  lazım  gəldikdə    öz 
mövqeyini  məharətlə  müdafiə  edir.  Əgər  hansısa  obyektiv  yaxud,  subyektiv 
səbəbdənsə,  tədqiqatçı  mülahizə    və  mühakimələrində,  qənaətlərində  müəyyən 
yanlışlıqlara yol verirsə, onu etiraf etməyi bacarır. Ulu Dədə Qorqud müdrikliyi və 
kamilliyi ilə deyir: « Qoy bizim səhvlərimiz ibrət işığına çevrilib elimizə düz yolu 
nişan  versin»    (Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığı:  mərhələlər  və  konsepsiyalar 
kitabına müəllifin «On ildən sonra» adlı ön sözündən, səh. 4. Bakı, «Ozan» 1997). 
Yeri gəlmişkən qeyd olunmalıdır ki, müəllifin 1986-cı ildə tamamladığı və 1997-ci 
ildə oxucuların mühakiməsinə verdiyi «Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığı: mərhələlər 
və  konsepsiyalar»  kitabı  ilə  N.Şəmsizadə  çalışdığı  sahədə  əbədi  iz  qoymuşdur: 
Kitabın  birinci  fəslində  ən  qədim  çağlardan  –  XX  əsrin  40-cı  illərinə  qədərki  bu 
dövrün  ədəbi  –  nəzəri  fikrini  təhlil  süzgəcindən  keçirmiş,  onun  mərhələ  və 
konsepsiyalarından  bəhs  etmiş  və    ən  əsası  isə  ilk  dəfə  olaraq  emprik,  sinkretik, 
analitik, bioqrafik və sosioloji adlarla təsnifatını aparmış, hər mərhələnin tarixi və 
estetik sərhədlərini göstərmiş, xarakteristikasını vermiş, dəyərləndirmişdir.  

 
237 
 Əsərin digər iki fəslində – Ədəbiyyat tarixçiliyi: nəzəriyyələr və konsepsiyalar 
və  «Ədəbiyyatşünaslığımızda  söz  sənəti  konsepsiyası:  poetika  və  sosiologiya» 
hissələrində  milli  ədəbiyyat  tarixinin  formalaşması  prosesi  izlənir,  söz  sənətinin 
poetika və sosiologiyası ilə bağlı təlimlər təhlil olunur, onlara münasibət bildirilir 
və diqqət çəkən elmi nəzəri nəticələr çıxarılır. Maraqlı və həm də çox mənalıdır ki, 
sovet  dövründə  qələmə  alınan  monoqrafiyanı  çəkinmədən  ortaya  çıxaran  müəllif 
«gözlənilən tənqidlərdən, tənə və məzəmmətlərdən» qətiyyən narahat deyil, arzusu 
budur  ki,  oxucu  «buraxılan  səhvi»  və  sovet  dövründə  yaşamağa  və  yazmağa 
məhkum,  məcbur  olan  «bizim  nəsli  dərindən  dərk  etsin».  N.Şəmsizadə  kitaba 
yazdığı  «On  ildən  sonra»  adlı  ön  sözdə  deyir:  «Kitabı  çapa  təqdim  edərkən  onu 
yenidən  işləyə  bilərdik.  Fəqət,  elmin  akademizmini  gündəlik  ötərgi  qərar  və 
şüarlara qurban verməyin milli faciələrə gətirdiyini bu gün aydın gördüyümüzdən 
bu işi icra etmədik» (səh. 4). 
O  daha sonra  göstərir  ki,   Səhvlərimizin ağrısını biz özümüz  çəkməliyik,  onu 
gələcək nəsillərə  miras qoymağa  mənəvi haqqımız  yoxdur. Çünki biz özümüzdən 
əvvəlki nəsillərin əməlləri ilə bərabər səhvlərinə də sahib durmuşuq Həmin səhvlər 
70-ci  illərin  sonunda  fanatik  bir  həvəslə  ədəbi  tənqidə,  elmə  gəlmiş  biz  gənclərə 
müqəddəs  həqiqətlər  kimi  təqdim  olunmuşdu.  Bizə  tarixin  ən  çətin  aldanışlarla 
dolu  keşməkeşli,  ən  başlıcası  isə  taleyi  qeyri  –  müəyyən  bir  dövründə  yaşamaq 
nəsib oldu. Biz dünyanın ən müdrik fəlsəfələrini, onun ağıllı yaradıcılarının «anti» 
hesab  edən  marksizmin  şikəstləri,  totalitar  rejimin  övladlarıyıq  (yenə  orada.  səh. 
4).  
 Professor Nizaməddin Şəmsizadə ədəbiyyatşünaslıqda söz və nüfuz sahibidir.  
O  buna  istedadı,  bulaq  kimi  çağlayan  enerjisi  və  çalışqanlığı  ilə  nail  olmuşdur. 
Ədəbiyyatşünaslıq  meydanı  geniş  və  bir  qədər  kobud  desək,  həm  də  sahibsizdir. 
Burada  kim  necə  istəsə,  at  oynada  bilər.  Sonra  da  «məncə  belədir,  mən  belə 
düşünürəm» yaxud N.Şəmsizadənin görkəmli tənqidçi adlandırdığı müsahiblərinin 
birinin «Əşi, ədəbi proses çuval kimi bir şeydir, içərisinə nə gəldi doldurmaq olar» 
deyib  özünə  haqq  qazandırmaq  mümkündür.  Lakin,  N.Şəmsizadənin  öz  yolu,  öz 
məramı,  məsləki  var.  O  ədəbiyyata  «bəşərin  özünə  ucaltdığı  ən  böyük  abidə», 
ədəbi tənqidin timsalında ədəbiyyatşünaslığa «nadir və mürəkkəb peşə» kimi baxır. 
N.Şəmsizadə  müraciət  etdiyi  əsərlərə  tələsik  və  təsir  altında,  nəyinsə,  yaxud 
kiminsə,  xatirinə  münasibət  bildirməkdən  çox  uzaqdır.  Onun  hər  cür  qərəzdən 
uzaq, ləngərli və sanballı məqalələrini oxuyanda bu qənaətə gəlirsən:  
- əsər çox diqqətlə mütaliə edilmişdir;  
- yazının toxunduğu mövzunun milli və dünya ədəbiyyatında nə vaxt və necə 
işlənib, işlənmədiyini, problemin aktuallığı dərindən araşdırılmış; 
- əsərin dil, üslub, sənətkarlıq məsələləri, obrazlar onların özünəməxsusluğu 
kamil  sənət  nümunələri  ilə  müqayisədə  ciddi  təhlil,  yazıçının  uğurları  təqdir 
edilmiş, nöqsanları göstərilmişdir.  
 Professor  N.Şəmsizadə  ədəbi-nəzəri  fikir  tariximizin  problemlərini  araşdırır, 
tənqidin  tənqidi  ilə  həm  də  tarixi  ilə  məşğul  olur.  Bu  mənada  onun  1985-ci  ildə 
qələmə  aldığı  və  2004-cü  ildə  nəşr  etdiyi  monumental  «Tənqidin  ədəbi  prosesdə 
rolu»  kitabı  xüsusilə  diqqət  çəkir.  Həmin  əsərin  əlyazmasına  rəy  verən  mərhum  
Aydın  Məmmədov  N.Şəmsizadənin  kitabını  «zəngin  və  maraqlı  tədqiqat  əsəri» 

 
238 
adlandıraraq  yazırdı:  «Tənqidin  ədəbi  prosesdə  rolu»  kitabının  mühüm  və 
əhəmiyyətli  keyfiyyəti  onun  tənqidi  tonda,  yüksək  tənqid  pafosu  və  fəal  üslubda 
yazılmasıdır. Müəllif tənqidin mövqeyinə və ədəbiyyatın inkişafına mane olan fakt 
və hadisələri obyektiv mövqedən ehtirasla tənqid edir. Burada «tənqidolunmazlar» 
adlanan  yazıçı  elitasının  ədəbi  zərərindən,  bədii  inkişafa  necə  durğunluq 
gətirməsindən də yeri gəldikcə söhbət açılır» (səh.5.).  
 Altı  fəsildən  ibarət  olan  fundamental  tədqiqat  əsərində  N.Şəmsizadə  ədəbi 
proses və tənqidin estetik təbiəti, tənqidin ədəbi prosesdə rolu, tənqidçi şəxsiyyəti 
və ədəbi proses, mətbuat və ədəbi tənqid, estetik meyar və bədii mahiyyət, tənqidin 
nüfuzu  və  ədəbiyyatşünaslıq  kimi  problemlər  ətrafında  ciddi  söhbət  açılır, 
müəllifin  təbirincə  desək  «tənqid  etmək  mədəniyyətindən,  haqlı  tənqidə  dözmək  
bacarığından»,  «tənqidolunmazlar  sarayında  tərif  sığalının  ən  müasir  üsulları  ilə 
xumarlanıb  uyuyanların  əsl  ədəbiyyatdan  necə  uzaqlaşmalarından»  bəhs  edir, 
tənqidçi,  yazıçı,  oxucu  münasibətlərinin  aydınlaşdırılmasına  çalışır.  N.Şəmsizadə 
tədqiqatı təkcə dərinliyi, analitik gücü, dəmir məntiqi, dolğunluğu ilə yox, həm də 
kəsərliliyi  və  kəskinliyi,  cəsarəti  ilə  fərqlənir.  Adını  çəkdiyimiz  əsərin  qələmə 
alındığı dövrdə xalqımızın tarixində və taleyində əvəzolunmaz rol oynamış bir sıra 
mətbu  orqanlar  «mürtəce»,  «əksinqilabçı»,«burca»  damğaları  ilə  gözdən  salınır, 
onlara  qarşı  qərəzli  və  saxta  münasibət  formalaşırdı.  N.Şəmsizadə  isə  ağılın  və 
məntiqin  gücünə  istinad  edərək  «Fiyuzat»  ədəbi  məktəbi  ilə  bağlı  müstəqil  (!  – 
kursiv  A.  Tahirlinindir)  tədqiqat  əsərinin      olmadığını  qeyd  edirdi  və  yazırdı:  
«Qəribədir,  «Molla  Nəsrəddin  ədəbi  məktəbinə  daxil  olan  sənətkarlar,  xüsusilə 
Mirzə  Cəlil  və  Sabir  haqqında  onlarla  sanballı  tədqiqat  əsərləri  yazılmış  və  bu 
əsərlərin  hamısında  belə  bir  fikir  var  ki,  Molla  Nəsrəddinçilər  «Fiyuzat»a  qarşı 
mübarizə aparmışlar. Amma, heç kim ətraflı şəkildə demir ki, axı «Fiyuzat»çıların 
ədəbi  estetik  konsepsiyası  nədən  ibarətdir?!  Elə  bu  səbəbdən  də  tədqiqatlarda 
«Molla  Nəsrəddin»  və  demokratik  nəzəri  fikir  haqqında  verilən  mülahizələr 
tarixilik baxımdan kifayət qədər obyektiv görünmür». (səh. 334) 
Tədqiqatçı bununla kifayətlənmir problemi bütün ciddiliyi və tərəfləri ilə açır, 
onun  üzərinə  gedir:  «Digər  tərəfdən  mahiyyətcə  idealist  olduğuna  görə  Hegel 
fəlsəfəsini 
öyrənməmək 
çağırışı 
nə 
qədər 
gülüncdürsə 
Azərbaycan 
ədəbiyyatşünaslığının  da  XX  əsrin  əvvəllərində  ədəbi,  ictimai  və  fəlsəfi  estetik 
fikrin  yarısını  təşkil  edən  «Fiyuzat  ədəbi  məktəbinin  öyrənilməməsi  bir  o  qədər 
ajınajaqlıdır.  Bu  işi  isə  obyektiv  tarixilik  əsasında  görmək  olar.  Məhz  həmin 
prinsip bunu bizdən təkidlə tələb edir» (yenə orada. səh. 335).  
 Azərbaycan ədəbi-mədəni, fəlsəfi, ideoloji fikir tarixinin qüdrətli simalarından 
Ə.Ağaoğlu,  Ə.Hüseynzadə,  Ə.Topçubaşov  irsinin  bir  tərəfli  və  qərəzli 
araşdırıldığı,  yaxud  irsin  öyrənilməsinə  yasaq  qoyulduğu  bir  vaxt  N.Şəmsizadə 
ürək  ağrısı  ilə  cəmiyyətə  müraciət  edirdi:  «Niyə  biz  çox  qüvvətli  burjua 
ədəbiyyatşünaslıq məktəbini, Ə.Hüseynzadəni, Ə.Ağayevi, Ə.Topçubaşovu yaxud 
demokratik  tənqidi  ayrıca  tədqiq  etməyək?  M.Qorki  yazır  «  nəinki  yalnız 
klassiklərdən, əgər ağıllıdırsa, hətta düşməndən də öyrənmək lazımdır» Bu mənada 
fikrimizcə,  «Fiyuzat»  ədəbi  məktəbi  tarixilik  prinsipi  əsasında  konseptual  şəkildə 
öyrənilmədikcə, estetik fikir tariximizin ən zəngin mərhələlərindən olan XX əsrin 
ədəbi  prosesi,  xüsusən  romantizm  haqqında  bildiklərimiz  eklektik  olaraq 

 
239 
qalacaqdır» (yenə  orada. səh.334). Bu sətirlərin arxasında N.Şəmsizadənin yanan 
ürəyini, çatılmış qaşlarını, qələmi bütün qüvvəsi ilə sıxan barmaqlarını görməmək 
mümkün deyil.  
 N.Şəmsizadə təhlil obyektinə necə diqqət və həssaslıqla yanaşırdısa, tədqiqata 
xidmət  edən  materiala  –  mənbə  və  məxəzlərə  də  o  qədər  hörmətlə  müraciət  edir. 
Onun tənqidi saf, səmimi olduğu qədər də hər cür qərəz, kin küdurətdən uzaqdır, o 
yazıçıya  yol  göstərmir,  onun  əlindən  tutub  istiqamətləndirmir,  yaxşı  yolun 
konturlarından bəhs edir. Bu o demək deyil ki, tənqidçi görüşlərində liberaldır və 
güzəştə gedir. Əsla. Əslində N.Şəmsizadə sənət adına yaraşmayan hər cür materialı 
qətiyyən  rədd  edir,  istər  belletristika,  istər  tənqid  nümunəsi  olsun,  N.Şəmsizadə 
ondan  ehtiras,  pafos,  məhəbbət  və  fəaliyyət  ritmi,  cövhərini  böyük  həyat  eşqi 
müəyyən edən əsər istəyir. 
 Daim  axtarmaq,  yeni  söz  demək  həvəsi  ilə  çalışan  N.Şəmsizadə  taleyüklü        
mövzularda  silsilə  məqalələr  yazır,  tarixin  müəyyən  dövrlərində  iz  salmış,  lakin, 
sonradan    düşmən  münasibətin  qurbanı  olmuş  xadimlərin  haqlarının  qaytarılması 
üçün  fədakarlıq  etmişdir.  Bu  mənada  onun  «Unudulmuşlar  haqqında  uvertüra»  , 
«Ehkamlar  dağılanda»,  «İtmiş  nəslin  ardınca»,  «Tariximizin  Tağıyev  mərhələsi» 
kimi məqalələri diqqəti çəkir. 
 Mövzuya  ən  müxtəlif  rakurslardan  yanaşmaq  məharəti  ilə  yadda  qalan 
N.Şəmsizadə düşündürən, həm də faydalı nəticələri və qənaətləri seçilir. Çoxəsrlik 
gülüş mədəniyyətimizdən, onun xalqımızın adət və ənənəsində, psixologiyasında, 
həyat  və  düşüncə  tərzində  yeri  və  rolu  barədə  yazdığı  «Hıçqıran  gülüşlər»  əsəri 
fikrimizi təsdiqləyir. 
«Azərbaycan  ideologiyası»  adlı  əsərində  Nizaməddin  Şəmsizadə  həm  də  bir 
filosof, politoloq kimi səhnəyə çıxır. Azərbaycan milli ideologiyasının rüşeymləri, 
yaranması,  formalaşması,  mərhələləri  əsasları  haqqında  əsəri  1937-ci  ildə 
M.B.Məmmədzadənin  qələmə  aldığı  və  1938-ci  ildə  Berlində  «Qurtuluş» 
məcmuəsinin mətbəəsində çap etdiyi «Milli Azərbaycan hərəkatı» adlı kitabından 
sonra müasir kriteriyalarla mövzu və problemə yeni baxışdır.  
 Əlbəttə,  biz  N.Şəmsizadənin  tədqiqatlarından  daha  geniş  bəhs  edə  bilərdik 
Onun  ədəbi  yaradıcılığı  da  söhbətin  maraqlı  mövzusudur.  Professorun  zəngin 
təcrübəyə  əsaslanan,  ehtiraslı  pedaqoji  fəaliyyəti  ən  yüksək  dəyərə  layiq  ayrıca 
tədqiqat  predmetidir.  Bunları  reallaşdırmaq,  həm  də  təxirə  salmadan  həyata 
keçirmək, fikrimizcə, daha çox elmi-ədəbi və pedaqoji ictimaiyyətin xeyrinədir.  
Söhbətin  əvvəlinə  qayıdaraq  deməliyəm  ki,  unudulmaz  müəllim  və  hələ 
sağlığında  Azərbaycan  jurnalistlərinin  ağsaqqalı  adını  qazanmış  N.İmanquliyevin 
öz tələbələrinə tövsiyəsinə əməl etdim. Əgər nəticədə, qəhrəmanın ünvanına çoxlu 
xoş  sözlər  söylədimsə,  bu  mənim  səxavətim  yox,  onun  xidmətidir.  Bir  tənqidçi, 
yazıçı pedaqoq kimi N.Şəmsizadənin ünvanına, şəninə kim nə qədər xoş söyləsə, 
ehtiyat etməsin. Çünki, o buna layiqdir.  
                                                      
          
 
 
 
“525-ci qəzet”,12 oktyabr 2004 
 
 

 
240 
P
ortretə Ģtrixlər 
 
 
Bir  neçə  il  əvvəlin  söhbəti  olsa  da,  indiki  kimi  xatırlayıram.  Dostlarımdan 
biri  məni  Böyük  Qafqaz  dağlarının  ətəyində  muncuq  kimi  sıralanmış  bölgələrdən 
birinə  həsr  olunmuş  mahnının  təqdimatına  dəvət  etmişdi.  Məmnuniyyətlə  razılıq 
verdim  və  tədbirə  qatıldım.  Mahnı  mətni  doğma  yurda  sevgi  ilə  qələmə  alınsa, 
orada  bər-bəzəkli  sözlərdən,  qurultulu  ibarələrdən  gen-bon  istifadə  edilsə  də, 
məzmun  çox  kasad  görünürdü,  rayonun  tarixi,  sakinləri,  təbiəti  və  bugünkü 
inkişafı,  özünəməxsus  digər  xüsusiyyətləri,  xarakterik  cəhətləri  şeirdə  əksini 
tapmamışdı.  Musiqi  şən  və  oynaq  olsa  da,  yüngül  təsir  bağışlayırdı,  mahnının 
mətni kimi onda da sanbal yox idi. Məclis əhli münasibət bildirməyə başladı. Kimi 
göz yaşlarını silərək, kimi sonsuz qürur və fəxarətlə zilə qalxır, mahnını ağızdolusu 
tərifləyir,  kimisi  də  bəmdən  gedir,  ehtiyatlı  ifadələrlə  təqdimatı  «yola  verirdi». 
Növbə mənə çatanda tədbirin təşkilatçılarına təşəkkürümü bildirdim, şairə, mahnı 
müəllifinə minnətdarlıq etdim ki, öz istedad və bacarıqları səviyyəsində haqqında 
söhbət  gedən  bölgəyə  məhəbbətlərini  izhar  ediblər.  Sonra  tədbirin  iştirakçılarına 
belə  bir  sualla  müraciət  etdim:  -  Şeirdə  adı  çəkilən  rayonun  əvəzinə  «Şəki», 
«Qax»,  «Balakən»,  yaxud  «İsmayıllı»  sözlərini  yazsaq,  mətnə  xələl  gələrmi,  nə 
dəyişər? Məncə heç nə? 
Yerbəyerdən  yarızarafat,  yarıciddi  replikalar  eşidildi:  «Lənkəran», 
«Masallı»,  «Lerik»  sözləri  də  gedər.  Kimsə  lap  ağ  elədi:  lap  «Cəlilabad», 
«Biləsuvar»,  «Neftçala»  da  yazmaq  olar.  Mən  davam  etdim:  -  Bununla  çəkilən 
zəhməti  yerə  vurmaq,  heçə  endirmək  istəmirəm.  O,  yerlərin  adamları,  onların 
həyat, düşüncə tərzləri, adət-ənənələri kimi təbiəti, çayları, dağları, meşələri də bir-
birinə bənzəyir. Amma hərəsinin öz adı, öz siması, hər rayonun öz tarixi, özünəxas 
cəhətləri, maddi-mədəni abidələri var. Məncə, bu cəhəti unutmaq olmaz… 
Budur,  indi  özüm  öz  tələbim  qarşısındayam.  Çox  hörmətli  bir  nəfər 
professor  haqqında  ürək  sözlərimi  yazmalıyam.  «İstedadlı»,  «zəhmətkeş»,  «daim 
axtaran-arayan»,  «gənclərə  diqqətlə  yanaşan,  onlara  yol  göstərən»,  «öz  üzərində 
işləyən»,  «elmi  yenilikləri  izləyən»,  «iti  müşahidə,  təhlil  qabiliyyətinə  malik», 
«real,  obyektiv  dəyərləndirmək  məharəti  olan»  kimi  şablonlar  işimə  yaramır. 
Kimsə oxuyar və mənə sual ünvanlayar ki, ömrünü-gününü elmə, təhsilə həsr edən 
hansı professorun ünvanına bu sözləri işlətmək olmaz?! Bəs haqqında yazacağım 
professor 
Nizami 
Məmmədovun 
(Tağısoy) 
bütün 
bunlarla 
yanaşı 
özünəməxsusluğu,  fərdi  keyfiyyətləri  hansılardan,  nədən  ibarətdir?  Professorlar 
qalereyasında  Nizami  müəllimin  maraqlı  olduğu  qədər  də  diqqətçəkən  və  zəngin 
həyat  yolu  var.  Hələ  məktəb  yaşlarından  əlinə  qələm  alan  Nizaminin  imzası 
əvvəlcə şagirdlərin buraxdığı divar qəzetində, sonra rayon qəzetində, daha sonralar 
isə  respublika  mətbuatında  görünməyə  başladı.  Şeir  və  məqalələri  Yuxarı  Şilyan 
kəndindən  bir  istedadın  boylandığından,  «mən  də  varam»,  «mən  də  gəlirəm» 
mesajından xəbər verirdi. O vaxt boylanırdı ki, neçə illər sonra yazsın: 
  
 
 
 
«Yaşamaq mənimdir, yanmaq mənimdir 
 
 
 
Dünyanı dərk edib, anmaq mənimdir, 

 
241 
 
 
 
İnsanı insantək sanmaq mənimdir…». 
                                                                  (Sən yaşamırsan) 
  
Gəlirdi  ki,  illər  sonrası  millətin  səsini,  fəryadını,  dərdini,  faciəsini  bütün 
gücü ilə hayqırsın: 
 
 
 
 
«Beş yerə paylanıb Vətən torpağı, 
 
 
 
Tutub dörd bir yanı qaniçən yağı, 
 
 
 
Talanıb bağçası, bostanı, tağı…». 
 
 
 
 
        («Bilirəm-bilmirəm») 
 
İgidlərə, ərənlərə səslənmək, onları səfərbər etmək üçün gəlirdi: 
 
 
 
 
İgidlər səf düzülməsə, 
 
 
 
İxtilaflar çözülməsə, 
 
 
 
Vətən bütöv edilməsə, 
 
 
 
Bilməm, neyçün yaşayıram?! 
 
 
 
 
(Bilməm, neyçün yaşayıram) 
 
Nizami həm də ürəklərə od, köz salmaq, sevmək, sevilmək üçün boylanırdı, 
gəlirdi: 
 
 
 
O mavi gözlərin – bir zümrüd qaşı, 
 
 
 
Baxanda məst edir dağı, daşları, 
 
 
 
Odlanır dünyanın qurusu, yaşı, 
 
 
 
Mən də alışıram, mən də yanıram… 
 
 
 
 
(«Sevgimə vermirsən aman») 
 
Bütün  bunları,  bunlardan  daha  çoxunu  demək  üçün  Nizami  «Ptolomeyin 
yadigarı», «fateh və sərkərdələrin hədəfi», «qonaq-qaralı, dostlara vəfalı, düşmənə 
xəncər»  Şilyandan  böyük  həyata  qədəm  qoyurdu.  İlk  addımları  kövrək,  lakin 
inamlı  idi.  Yoluna  çıxan  toz-torpaq,  daş-kəsək  ona,  onun  yürüməsinə  mane  ola 
bilməzdi. Məktəbi bitirdikdən sonra bir müddət istehsalatda alın təri tökdü, əzələlər 
möhkəmləndi,  əllər  qabardı.  Növbədə  əsgərlik  vardı.  Nizami  bu  borcu  verməyə 
artıq tam hazır idi və «kişilik məktəbi»ni də şərəflə, ləyaqətlə başa vurdu. 
…Burada fasilə verir, yazılanlara nəzər salıram. Rəssamlar portret işləyəndə 
bir  nəfəsə  onu  başa  vurmurlar  ki!  Fırçanı  tablonun  üstündə  gəzdirir,  geri  çəkilir, 
rənglərə  tamaşa  edir,  götür-qoy  edir,  düşünür  və  yenidən  fırçanı  işə  salırlar.  Mən 
də  yuxarıda  yazılanları  Nizami  Tağısoyun  portretindən  ştrixlər  hesab  edir  və 
növbəti cizgilərə keçirəm… 
Yeniyə, yeniliyə can atmaq, təzə cığır açmaq, axtarmaq eşqi, həvəsi Nizami 
Məmmədovla  lap  körpəlikdən  yoldaşlıq  edir,  bu  gün  də  bu  həvəs,  ehtiras,  enerji 
tükənmir.  İlk  yaradıcılığındakı  –  şeir  və  hekayələrindəki  bu  məziyyətlər  sonralar 
cilalandı,  genişləndi,  sistem  halını  aldı,  yeni  məzmun  kəsb  etdi,  yeni  müstəviyə 
keçdi – elm aləminə qədəm qoydu. 

 
242 
Əsgəri xidmətdən sonra M.F.Axundov adına Azərbaycan Pedaqoji Rus dili 
və  Ədəbiyyatı  İnstitutunun  Rus  dili  və  Ədəbiyyatı  fakültəsini  fərqlənmə  diplomu 
ilə  bitirdi  (1975).  Bir  müddət  kənd  məktəbində  pedaqoji  fəaliyyətlə  məşğul  olan 
N.Məmmədovda baş qaldıran peşəkar tədqiqatçı olmaq arzusu onu məzunu olduğu 
İnstitutun aspiranturasına gətirdi (1980-1984). İxtisasını və ruhunu (Səməd Vurğun 
yaradıcılığı)  birləşdirən  «S.Vurğunun  pyeslərinin  rus  tərcümələri  və  səhnə 
təcəssümü» 
mövzusunda  elmi-tədqiqat  işini  uğurla  bitirib  namizədlik 
dissertasiyasını  müdafiə  etdi(1986).  Gənc  alim  N.Məmmədov  hər  dəfə  əlçatmaz 
hesab etdiyi zirvəni fəth etdikcə, qarşısında daha böyük yüksəklik görən və ona can 
atan  alpinist  kimidir.  O,  ədəbiyyatşünaslıqla  bağlı  bir  mövzuya  girişir,  onu 
tamamlayır, sonra mövzu yeni mövzu gətirir, onun qarşısında təzə üfüqlər açılır. O, 
irəliləyir, arxada isə tədqiqatçı alimin tədricən araşdırmalarından ibarət zəngin irsi 
formalaşır… 
İlk  uğurlarından  ruhlanan  N.Məmmədov  S.Vurğunun  bir  əsəri  timsalında 
rus-Azərbaycan ədəbi əlaqələri mövzusunda özünü sınayandan sonra cəsarət tapıb 
daha  geniş  və  fundamental  problemə  girişir:  «XX  əsr  rus  poeziyası  Azərbaycan 
tərcümələrində».  O,  bu  mövzuda  doktorluq  dissertasiyasını  uğurla  müdafiə  edir 
(1992)  və  bir  müddət  sonra  (1994)  alim,  Azərbaycan  Respublikası  Prezidenti 
yanında  Ali  Attestasiya  Komissiyasının  qərarı  ilə  professor  adına  layiq  görülür. 
Bu, «XX əsr rus ədəbiyyatı», «Türk xalqları ədəbiyyatı», «Azərbaycan ədəbiyyatı» 
fənlərindən  rus  və  Azərbaycan  bölmələrində  mühazirələr  oxuyan,  kurs,  buraxılış, 
magistr,  namizədlik  işlərinə  rəhbərlik  edən,  dərslik,  dərs  vəsaitləri,  dərs 
proqramları  yazan,  respublika  mətbuatında  saysız-hesabsız  elmi  məqalələr  dərc 
etdirən  Nizami  Tağısoyun  halal  əməyinə  verilən  qiymətdir.  Professorun  elmi 
fəaliyyəti  çoxşaxəli,  çoxplanlıdır:  tərcümə  nəzəriyyəsi,  ədəbi  əlaqələr, 
komparativistika,  türk  xalqlarının  etnogenezi,  etnologiyası,  etnoqrafiyası,  epik 
təfəkkürü, ənənələri, folkloru, klassik və  müasir ədəbiyyatı, çağdaş ədəbi proses. 
İti  zəkası,  geniş  təfəkkürü  N.Tağısoya  ədəbiyyatşünaslıq  kimi  böyük 
ümmanda problemləri görmək, çözmək, sistemləşdirmək, dəyərləndirmək bacarığı 
vermişdir.  Türkdilli  xalqların  ədəbi  xəzinəsinin  araşdırılması  ilə  N.Tağısoy 
Azərbaycanda  türkologiyanın  inkişafına  ciddi  töhfə  vermişdir:  qazax,  özbək, 
qaqauz, qaraqalpaq, qaraçay, qırğız, Kibrıs, malkar, xəzər və başqa türk qövmləri 
ilə  bağlı  qələmə  aldığı  çoxsaylı  əsərlər  həm  aktuallıq, həm  də  problemə  yanaşma 
metodu  ilə  diqqəti  çəkir.  Müəllifin  «XX  əsr  rus  poeziyası  Azərbaycan 
tərcümələrində»  (Bakı,  ADPİ  nəşriyyatı,  1992,  134  s.  –  rus  dilində),  «Qazax 
ədəbiyyatı»  (Bakı,  APRDƏİ  nəşriyyatı,  1983,  70  s.  –  rus  dilində),  «Əslin  milli 
özünəməxsusluğu  və  tərcümə»  (Bakı,  «Mütərcim»  nəşriyyatı,  1998,  68  s.  – 
dilində), «Səməd Vurğunun dramaturgiyası» (Bakı, 1999, «Səda» nəşriyyatı, 132 s. 
–  rus  dilində),  «Poetik  tərcümə»  (Bakı,  «Maarif»  nəşriyyatı,  2001,  245  s.  –  rus 
dilində), «Qaraqalpaq ədəbiyyatı» (Bakı, «Kitab aləmi» nəşriyyatı, 2007, 296 s. – 
rus  dilində),  «Nəsrin  axarı:  zaman  və  məkan  konteksti»  (Bakı,  BQU  nəşriyyatı, 
2008, 152 s.), «Şilyan: özü, sözü – çeşmənin gözü» (Bakı, «Mütərcim» nəşriyyatı, 
2009,  172  s.),  «Səftər  Həsənzadə.  Vətən  həsrəti,  barıt  qoxulu  sətirlər»  (Bakı, 
«Mütərcim»  nəşriyyatı,  2009,  76  s.)  kimi  monoqrafiya  və  kitabları  elmi 

 
243 
ictimaiyyətin  və  təhsil  auditoriyasının  daim  diqqətində  olmuş,  mütəxəssislər, 
xüsusi ilə türkoloqlar tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. 
İstedadlı  alim  öz  yaradıcılığında  ədəbi  mühitə,  ədəbi  prosesə  iki 
istiqamətdən yanaşır və onun elmi-nəzəri qənaətləri bu aspektlərdən formalaşır. Bir 
tərəfdən  o,  ümumən,  ədəbi  problemləri  araşdırır,  analiz  edir,  sahənin  nəzəri 
materiallarını  zənginləşdirirsə,  digər  tərəfdən  ayrı-ayrı  yazıçı  və  şairlərin 
yaradıcılığını  tədqiqat  müstəvisinə  çıxarır,  onların  əsərlərində  mövzu,  dil-üslub, 
sənətkarlıq məsələlərini təhlil süzgəcindən keçirir. Bu baxımdan professorun Elçin, 
Anar,  S.Əhmədli,  M.Cəlal,  K.Abdulla,  eləcə  də  A.Blok,  S.Yesenin,  K.Simonov, 
A.Tvardovski  və  digərlərinin  irsi  ilə  bağlı  özünəməxsus  mülahizələrə,  maraqlı 
mühakimələr və elmi nəticələrlə zəngin məqalələri diqqəti çəkir. 
Prof.N.Tağısoyun etnoqrafiya, folklor nümunələri ilə bağlı cəfakeş fəaliyyəti 
qeyd  olunmasa, onun  portretində  müəyyən  ştrixlərin  yeri  görünər. 25  ilə  yaxındır 
ki,  Nizami  müəllim  dərviş  dözümü,  pərvanə  sevgisi,  Fərhad  fədakarlığı  ilə  öz 
sevdasının  –  şifahi  xalq  nümunələrinin  türklər  demiş,  peşindədir.  Onun 
etnoqrafiya,  etnik-milli  düşüncə  və  həyat  tərzi  ilə  bağlı  topladığı  şifahi  söz 
nümunələri  türkdilli  xalqların  ortaq  milli-mənəvi  dəyərlərinin  müqayisəsi, 
qiymətləndirilməsi  baxımından  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Doğulub  boya-başa 
çatdığı  doğma  Şilyan  kəndindən  misqal-misqal  topladığı,  mirvari  dənələri  kimi 
sıraladığı  alqışlar,  qarğışlar,  andlar,  sınamalar,  ayamalar,  ləqəblər,  bayatılar, 
laylalar,  lətifələr,  habelə  dini-tarixi  abidələrlə  ziyarətgah  və  ocaqlarla  bağlı 
rəvayətlər  nəinki  oxucuların  ürəyinə,  eləcə  də  mütəxəssislərin  yaradıcılıq 
laboratoriyasına  yol  tapacaq,  professorun  dediyi  kimi,    onları  «düşünüb 
fikirləşməyə,  fikirləşib  düşünməyə  sövq  edəcək,  onlar  sözün  gücündən  zövq 
alacaq,  ona  heyran  qalacaq,  xalq  fəlsəfəsi  və  müdrikliyi  haqqında  dərindən 
düşünəcək», bu zəngin, mənalı irslə bağlı müəyyən qənaətlərə gələcəklər. 
Professorun  portretində  tərcüməçilik  və  lüğətçilik  fəaliyyətinin  də  xüsusi 
yeri  var.  Tərcümə  nəzəriyyəsi  və  bədii  tərcümə  məsələləri  sahəsindəki  işinə  bir 
cümlə  ilə  qiymət  vermək  olar:  o,  bu  sahədə  peşəkardır.  O,  Azərbaycan 
türkologiyasında ilk dəfə «Qaraqalpaq xalq nağılları»nı (Bakı,                   2006, 
«Mütərcim»  nəşriyyatı,  220  səh.)  və  qazax  qəhrəmanlıq  eposu  «Koblandı-batır» 
(Bakı,  2010,  Folklor  İnstitutu  nəşriyyatı,  200  səh.)  Azərbaycan  türkcəsinə 
uyğunlaşdırmış,  bir  neçə  şeir,  poema  kitabını  rus  dilinə  tərcümə  etmiş, 
prof.R.Manafoğlu  və  dos.Rüstəm  Kamalla  birlikdə  ölkəmizdə  ilk  dəfə  «İzahlı 
tərcüməşünaslıq terminləri lüğəti»ni (Bakı, 2010, «Mütərcim» nəşriyyatı, 164 səh.) 
hazırlamışdır. 
Prof.N.Tağısoyun  elmi,  bədii  yaradıcılığını  onun  ictimai  və  pedaqoji 
fəaliyyətindən  ayrı  təsəvvür  etmək  mümkün  deyil.  Bu  fikri  başqa  cür  də  ifadə 
etmək olar: bu fəaliyyət sahələri N.Tağısoyun timsalında bir-birini tamamlayır, bir-
birindən qidalanır, bir-birini zənginləşdirir. 
Və  sonda.  Yuxarıda  yazılanlar  prof.N.Tağısoyun  yaradıcılıq  portretinin 
ştrixləridir.  Nə  qədər  uğurlu,  qənaətbəxşdir  –  deyə  bilmərəm.  Bu,  bir  qələm 
dostunun  cəhdidir.  Amma  peşəkar  rəssam  əlində  fırça  onun  kətan  üzərində 
portretini  işləmək  eşqinə  düşsə,  məsləhət  görərdim  ki,  Nizami  Tağısoyun 

 
244 
təbəssümünü unutmasın. Nizami müəllimin təbəssümsüz portreti qarsız zirvə kimi 
görünər.