ABĠd tahġRLĠ

23.04.07 

 
155 
Kəmalə Nurulla qızı Nəcəfovanın «Azərbaycan yurd bilgisi»  
dərgisində ədəbiyyat araĢdırmaları» mövzusunda  
namizədlik dissertasiyasına 
 
R  Ə  Y 
 
 
Sovet  hakimiyyəti  illərində  mədəni  irsin  öyrənilməsi,  dəyərləndirilməsi  də 
rejim  və  ideologiyanın  tələblərinə  uyğunlaşdırıldığından  tədqiqatlar  elmidən  daha 
çox  partiyalı,  sinfi  xarakter  daşıyırdı,  qərəzli  olurdu,  faktlar  təhrif  edilirdi, 
araşdırılmalarda  saxtakarlıqlara yol verilirdi. 
Ədəbi-mədəni dəyərlərimizin daim basqı altında saxlanıldığı, totalitar rejim 
tərəfindən  fasiləsiz  təzyiqə  məruz  qaldığı  sahələrdən  biri,  bəlkə  də  birincisi 
mühacirət  irsi  olmuşdur.  Sovet  istilası  başlanandan  mühacirlər  1923-cü  ildə 
İstanbulda nəşrə başlayan «Yeni Qafqasya» jurnalı özünün birinci nömrəsində dərc 
etdiyi  proqram  məqaləsində  bəyan  etdiyi  kimi, «çarizmi  olduğu  qədər  bolşevizmi 
də  düşmən  hesab  edir,  türk  dünyası  üçün  zərərli  və  Qafqaza  düşmən  görür». 
Mühacirlərə  qarşı  Sovet  rejiminin  düşmənçiliyi  ideoloji  mübarizə  ilə 
məhdudlaşmırdı.  İçəridə  olduğu  kimi,  xaricdə  də  sovet  kəşfiyyat  maşını 
istiqlalçılara qarşı fiziki təzyiqlərə, terrorlara, qəsdlərə ara vermirdi. 
Təbii  ki,  belə  bir  mühitdə  mühacirət  irsinin  tanıdılmasından,  təbliğindən, 
tədqiqindən  söhbət  belə  gedə  bilməzdi.  Azərbaycan  yenidən  müstəqillik  əldə 
etdikdən  –  1991-ci  ildən  xaricdə  yaranan  mədəni  irsin,  o  cümlədən  mühacirət 
mətbuatının, ədəbiyyatının araşdırılması, qiymətləndirilməsi aktual və əhəmiyyətli 
problemlərdən  biri  kimi  ortaya  çıxdı.  Sovet  araşdırma  üsullarından  uzaq,  istiqlal 
məfkurəsinə dayanan nəzəri metodologiya ilə ərsəyə gələn tədqiqatların yaranması 
tarixi  zərurətə  çevrildi.  Bu  sahədə  bir  sıra  uğurlu  addımlar  atıldı.  Konkret  olaraq 
Elçin,  Ş.Qurbanov,  V.Arzumanlı,  V.Quliyev,  X.İbrahimli,  V.Sultanlı, 
N.Nəsibzadə,  N.Yaqublu,  A.Həşimova,  Ş.Həsənova,  N.Cabbarlı,  A.Rüstəmli  və 
başqaları mühacirət mətbuatı, ədəbiyyatı ilə bağlı bir sıra sanballı tədqiqat əsərləri 
yazdılar.  Bu  gün  həmin  proses  davam  edir  və  mühacirət  irsinin  zəngin,  maraqlı 
materialları  tədqiqata  cəlb  edilir.  Bu  mənada  Kəmalə  Nəcəfovanın  «Azərbaycan 
yurd  bilgisi»  dərgisində  ədəbiyyat  araşdırmaları»  mövzusunda  namizədlik 
dissertasiyası diqqəti çəkir və bu təqdirəlayiqdir. Əsər həm praktik, həm də elmi-
nəzəri  baxımdan  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edir.  Fikrimizcə,  müəllif  «Azərbaycan 
yurd  bilgisi»ndə  ədəbiyyatşünaslıq  problemlərinin  inikasını  ən  müxtəlif 
aspektlərdən fundamental şəkildə araşdırmış və qarşıya qoyduğu məqsədə tam nail 
olmuşdur. Dissertant bu işi ilə həm də: 
- mətbuat tarixinin, o cümlədən onun bir parçası olan mühacirət mətbuatının 
araşdırılmasına  da    layiqli  töhfə  vermişdir  –  «Azərbaycan  yurd  bilgisi»nin  nəşri, 
naşiri, mühərrirləri, mövzusu barədə geniş məlumatlar vermişdir; 
-  Sovet  imperiyasına,  bolşevizmə  qarşı  ideoloji  mücadilə  aparan 
azərbaycanlı  mücahidlərlə  yanaşı,  digər    türkdilli  xalqların  nümayəndələri  olan 
mühacir ziyalıların fəaliyyətinə də müəyyən işıq salmışdır. 
Elmi-tədqiqat işində ilk dəfə olaraq: 

 
156 
-  «Azərbaycan  yurd  bilgisi»  jurnalında  ədəbiyyatşünaslıq  məsələləri, 
resenziyaların  mövzusu,  onların  həm  tarixi,  həm  coğrafi  baxımdan  əhatə  dairəsi, 
tədqiqatçıların  problemə  yanaşma  tərzi,  araşdırmaların  qələmə  alındığı  və  müasir 
dövrdə aktuallığı, əhəmiyyəti kompleks şəkildə işlənmişdir; 
-  Azərbaycan-türk  ədəbi  irsinə  dair  tədqiqatlar  elmi-nəzəri  cəhətdən 
dəyərləndirilmiş, 
araşdırmaların  türkologiya  sahəsində  və  Azərbaycan 
ədəbiyyatşünaslığında yeri və rolunun müəyyənləşdirilməsinə cəhd göstərilmiş və 
onlara müasir tələblər baxımından qiymət verilmişdir; 
-  mühacirlərin  əqidə,  məslək  yolundan,  həyat  və  düşüncə  tərzindən  
qaynaqlanan,  eyni  zamanda  və  həm  də  müasir  dövrün  tələbinə  uyğun  olaraq, 
xüsusi  ilə  istiqlal  mövzusu  ilə  bağlı  tədqiqatların  elmi  təhlilinə  geniş  yer 
verilmişdir; 
-  istiqlal  mövzusuna  və  ona  həsr  olunmuş  tədqiqatlara  dəyər  verərkən  türk 
xalqlarının  hürriyyət  duyğusuna,  azadlıq  uğrundakı  mübarizəsinə  ayrı-ayrı  tarixi 
dövrlərin hadisəsi kimi yox, haqlı olaraq bu ulusun  əzəli, əbədi taleyi, alın yazısı 
nöqteyi-nəzərindən yanaşılmışdır. 
Dissertasiyanın  sanbalını,  çəkisini  artıran,    onu  daha  faydalı,  maraqlı  edən 
məziyyətlərdən  biri  elmi-tədqiqat  işinin  zəngin,  mötəbər  mənbələr  əsasında 
işlənilməsidir  ki,  bu  da  nəticədə  müəllifə  həqiqəti  ortaya  çıxarmağa,  yersiz 
mübahisələrə meydan verməməyə yardım etmişdir. 
Zənnimizcə,  həm  tədqiqat  predmetinə,  mövzusuna,  həm  də  ciddi  elmi-
nəzəri,  tarixi  əhəmiyyət  kəsb  etdiyinə,  zəngin  faktlar  əsasında,  analitik  təfəkkürlə 
yazıldığına  görə  bu  dissertasiya  sanballı  əsər  kimi  filoloji  fikir  irsinə  gözəl 
töhfədir. 
Bununla  belə,  dissertasiyada  bizi  qane  etməyən  bir  sıra  məqamlar  var  ki, 
diqqəti onlara cəlb etmək istərdim: 
1.  Tədqiqatçı  «Azərbaycan  yurd  bilgisi»nin  mühacirət  mətbuatı  tarixindəki 
yeri  və  rolunu,  bu  nəşrin  intişarını  şərtləndirən  amilləri  daha  qabarıq  nəzərə 
çatdırmaqla  jurnalın  daşıdığı  missiya  və  materiallarının  elmi-tarixi  əhəmiyyəti 
barədə tam və geniş təsəvvür yarada bilərdi. Bunun üçün: 
- Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süquta uğraması ilə növbəti mühacirət 
axınının başlaması; 
-  mühacirlərin  rus  imperiyasına,  bolşevizm  ideologiyasına  qarşı  amansız 
ideoloji  mücadilə  apardıqları,  bu  məqsədlə  nəşri  fəaliyyətlə  də  məşğul  olduqları, 
ötən əsrin 20-ci illərində – «Azərbaycan yurd bilgisi»nə qədər «Yeni Qafqasya», 
«Azəri  türk»,  «Yaşıl  yaprak»,  «Odlu  yurd»,  «Bildiriş»  kimi  mətbu  orqanların 
buraxılması; 
-  SSRİ-nin  təkidli  tələblərindən  sonra  azərbaycanlı  mühacirlərin  Türkiyəni 
tərk  etmək  məcburiyyətinə  qaldığını  və  belə  bir  mürəkkəb  şəraitdə  «Azərbaycan 
yurd  bilgisi»nin  mübarizə  meydanına  atılması  barədə  heç  olmazsa,  informativ 
xarakterli məlumatların verilməsini məqsədəuyğun hesab edirik. 
2.  «Azərbaycan  yurd  bilgisi»nin  naşiri,  redaktoru  Əhməd  Cəfəroğlu  
Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığı,  ümumiyyətlə  türkologiya  sahəsində  görkəmli 
mütəxəssisdir.  Fikrimizcə,  I  fəslin  bir  bölməsi  Ə.Cəfəroğlunun  tərcümeyi-halına, 
irsinə, onunla bağlı tədqiqatlara həsr oluna bilərdi. 

 
157 
3. Müəllif dərgidə dərc olunan materialların qısa məzmununu təqdim etməyə 
elə aludə olur ki, bəzən elmi-tədqiqat işi jurnal xülasəsi təəssüratı bağışlayır. Elmi 
ümumiləşdirmələr yolu ilə, yaxud tədqiqatların mövzusu, araşdırılan sahənin tarixi, 
coğrafi baxımdan təsnifatını aparmaqla daha ciddi nəticələrə nail olmaq mümkün 
idi. 
4.  Tədqiqatçı  bəzən  «Azərbaycan  yurd  bilgisi»ndəki  resenziyanın 
əhəmiyyətini,  çəkisini  qabartmaq  üçün,  haqlı  olaraq  mövzuya  daha  geniş  planda 
nəzər  salır,  müvafiq  mənbələrə  istinad  etməklə  mülahizələrini  əsaslandırır.  Bəzən 
isə  ehtiyac  olduğu  halda  belə,  bu  işi  görməkdən  vaz  keçir.  Məs.:  «Kitabi  -  Dədə 
Qorqud»  dastanı,  onun  haqqında  jurnalda  material  verilənədək  olan  məlumatlar, 
ötən  əsrin  40-50-ci  illərində  dastanın  acı,  ağır  taleyi,  Azərbaycanın  öz 
müstəqilliyini  əldə  etdikdən  sonrakı  dövrdə  türk  dünyasının  bu  şah  əsərinə 
münasibət,  xüsusi  ilə  dastanın  1300  illiyi  ilə  bağlı  tədbirlər  barədə  müəyyən 
faktlar,  fikirlər  söylənilsəydi,  xatırlansaydı,  əlbəttə,  əsərə  dolğunluq,  sanballılıq 
gətirmiş olardı. 
5. Bir sıra hallarda tədqiqatçı təkrarçılığa yol verir, tutaq ki, Ovçu təxəllüslü 
şairin  təqlidçi  olmadığını  (səh.102,  105),  yaxud  bu  şairin    ədəbi  ictimaiyyətə  ilk 
dəfə  Ə.Cəfəroğlu  tərəfindən  təqdim  edildiyini  (səh.7,  75,  100)  dönə-dönə 
vurğulayır,  bəzi  hallarda  isə  bir-birinə  zidd  fikirlər  söyləyir,  müəllif  öz-özünü 
təkzib edir. O, bir tərəfdən «Gəncinə» əlyazması Şah Süleymanın taxta çıxmasına 
ithaf edilmişdir» - yazır (səh.100), digər tərəfdən isə «Məlik bəyin bu qəzəli məhz 
Şah Süleymanın taxta çıxması münasibəti ilə yazdığını deməyə əsasımız yoxdur» 
(səh.103) deyərək, özünü inkar edir. 
6.  Tədqiqat  işinin  özünəməxsus  məziyyətlərindən  biri  də  budur  ki,  bu  əsər 
tədqiqat  işi  haqqında  tədqiqatdır.  Təəssüf  ki,  bəzi  hallarda  mühakimələr,  fikirlər 
arasında  sərhədlər  itir,  mülahizələrin  dissertasiya  müəllifinə,  yoxsa  onun 
araşdırdığı tədqiqatçıya aid olduğu qaranlıq qalır. 
7.  Növbəti  irad  avtoreferata  aiddir.  «İşin  ümumi  səciyyəsi»ndə  müəllif 
mövzunun tədqiqi tarixi ilə bağlı yazır: «Mühacirət ədəbiyyatının öyrənilməsinə və 
düzgün qiymətləndirilməsinə ötən əsrin 90-cı illərindən başlanılmışdır».  Bu fikir 
doğru  deyil.  Əvvəla,  mühacirət  problemi,  o  cümlədən  ədəbiyyatı  ilə  bağlı 
araşdırmalar  ötən  əsrin  80-ci  illərinin  sonundan,  xüsusi  ilə  «Vətən»  Cəmiyyəti 
yaranandan, 
«Odlar 
yurdu» 
qəzeti 
fəaliyyətə 
başlayandan 
aparılır. 
M.F.Axundzadənin  anadan  olmasının  175  illiyi  ilə  bağlı  dünyanın  müxtəlif 
ölkələrindən  gələn  türkoloqların,  azərbaycanşünasların,  respublikada  tanınan 
alimlərin  iştirakı  ilə  1988-ci  ildə  Bakıda  keçirilən  beynəlxalq  simpoziumda 
mühacirət  ədəbiyyatı  ilə  bağlı  xeyli  məruzələr  edilmiş,  çıxışlar  dinlənilmişdir. 
Digər  tərəfdən  isə,  Ə.Cəfəroğlu  irsi,  o  cümlədən  «Azərbaycan  yurd  bilgisi»ndə 
dərc  olunan  materiallar  barədə  Türkiyədə  yetərincə  tədqiqat  işi  aparılmışdır. 
Fikrimizcə, bu məqam vurğulanmalı idi. 
8. Avtoreferatda dil-üslub xətalarına yol verilmişdir. «Ədəbiyyat tariximizdə 
tanınmaz olan ədəbi simaların ilk dəfə bu dərgi vasitəsi ilə təqdim olunması faktı 
«Azərbaycan  yurd  bilgisi»nin  elmi  dəyərini  kifayət  qədər  təsdiq  edir»  (səh.20), 
yaxud  «Dissertasiya  yekunlaşdırıcı  «Nəticə»  ilə  tamamlanmışdır»  (səh.21)  kimi 
cümlələr avtoreferatın dilinə ağırlıq gətirir. 

 
158 
9.  Dissertasiya  ilə  bağlı  müəllifin  dərc  etdirdiyi  materialların  mövzu 
baxımından daha əhatəli olması arzuediləndir. 
Göstərilən irad və mülahizələr Kəmalə Nəcəfovanın dissertasiyasının elmi-
nəzəri dəyərinə kölgə salmır, əhəmiyyətini azaltmır. Odur ki, Kəmalə Nurulla qızı 
Nəcəfova  «Azərbaycan  yurd  bilgisi»  dərgisində  ədəbiyyat  araşdırmaları»  adlı 
tamamlanmış  elmi  əsərinə  görə  iddiasında  olduğu  10.01.01  –  «Azərbaycan 
ədəbiyyatı»,  10.01.02  –  «Türk  xalqları  ədəbiyyatı»  ixtisasları  üzrə  filologiya 
elmləri namizədi alimlik dərəcəsi almağa tamamilə layiqdir. 
 
 
 
Mühacirət mövzusunda yazarkən… 
 
 
 
Ölkədə  gedən  ictimai-siyasi  proseslər,  xüsusilə  Azərbaycan-Ermənistan 
münaqişəsi  ilə  bağlı  məlum  müzakirələr,  mübahisələr,  mülahizələr  ara-sıra 
mühacirət mövzusunu da gündəmə gətirir. Bu, təbiidir. Əvvəla ona görə ki, Dağlıq 
Qarabağ  problemindən  danışılarkən  bu  məsələyə  erməni  lobbisinin  münasibət  və 
təsirindən  də  bəhs  edilir.  Digər  tərəfdən  isə  say  etibarı  ilə  üstünlük  təşkil  edən 
Azərbaycan  mühacirətinin  məsələyə  münasibəti  də  cəmiyyəti  düşündürür, 
maraqlandırır… 
 
Azərbaycan mühacirəti ilə bağlı ictimai rəy bir mənalı deyildir. Çünki bu rəy 
məsələyə  münasibətdə  müxtəlif  zidd  fikirlərdən  formalaşmışdır.  Bu  fikirlərin  biri 
real, sağlam düşüncənin, təhlilin, müşahidənin nəticəsidir, digəri isə daha çox arzu 
edilənin  həqiqət  kimi  təqdim  olunmasının,  gerçəkliklə  əlaqəsi  olmayan  pafoslu, 
hay-küylü  ifadə  və  ibarələrin  toplusudur.  Fikrimizcə,  Kütləvi  İnformasiya 
Vasitələri  (KİV)  mühacirət  mövzusundan  bəhs  edərkən  son  dərəcə  diqqətli  və 
məsuliyyətli  olmalıdır.  İri  şriftlərlə  «Azərbaycan  lobbisi»  adlı  bütöv  bir  səhifəlik 
məqaləyə rast gələn oxucunun sevincdən gözləri yaşarır, sahə ilə az-çox tanış olan 
mütəxəssisin isə müəllifin naşılığına təəssüflənməkdən başqa çarəsi qalmır. Bu gün 
bu iki sözün yanaşı qoyulması nə qədər təəccüblüdürsə, o qədər də təəssüf doğurur, 
yaxud əksinə…  
Bu  mövzuda  yazan  müəllif  ilk  növbədə  «mühacirət»,  «diaspor»,  «lobbi» 
sözlərinin  mənasını  özü  üçün  aydınlaşdırmalıdır.  Sonra  isə  mühacirət,  onun 
yaranma  tarixi  və  mərhələləri,  coğrafiyası,  sayı,  sosial  tərkibi,  cəmiyyətdəki  təsir 
qüvvəsi,  mövqeyi,  rolu  və  s.  kimi  məsələlər  dəqiqləşdirilməlidir.  Təşkilatları, 
dərnəkləri, KİV şəbəkəsi, maliyyə imkanları öyrənilməlidir. Bütün bunlardan sonra 
mühacirətin  mövcud  mənzərəsi  göz  önünə  gələcəkdir.  Yuxarıdakı  tələblər 
baxımından  Azərbaycan  mühacirətini  xarakterizə  etsək,  acınacaqlı  bir  səhnənin 
şahidi  olarıq.  Bu  həqiqət  ağırdır,  acıdır,  kədərlidir,  lakin  etiraf  edilməlidir.  Əks 
təqdirdə  yalnış,  qüsurlu  fikir  formalaşacaqdır.  Bu  gün  Azərbaycan  müharicətinin 
nəinki nəhəng təbliğat maşını, geniş informasiya kanalları, heç müntəzəm, fasiləsiz 
fəaliyyət  göstərən,  necə  deyərlər  günün  tələblərinə  cavab  verən  KİV-qəzeti, 
radiosu, televiziyası yoxdur.           

 
159 
 
Azərbaycan  diasporunun  nəinki  ABŞ  konqresinə,  yaxud  Fransa  senatına, 
hətta  kiçik  bir  şəhərin  bələdiyyəsinə  təsir  etmək  qabiliyyəti,  gücü  bu  gün  arzu 
oluna  bilər.  Azərbaycan  mühacirəti  yarıac,  yarıtox  qaçqınlara  maddi,  humanitar 
yardım  göstərmək  iqtidarında  (daha  dəqiq  desək,  qabiliyyətində)  deyildir.  Olsa-
olsa, geyilmiş pal-paltarı Avropadan toplayıb Azərbaycana göndərə bilər. Bu fakt 
ürəyi  ağrıdır,  əsəbləri  tarıma  çəkir,  lakin  bu  reallıqdır,  həqiqətdir.  Ötən  əsrin 
Azərbaycan  tarixinə  həkk  olunmuş  unudulmaz  hadisələr  zamanı  –  1990-cı  il  20 
yanvar  qırğını  və  1992-ci  il  26  fevral  Xocalı  faciəsi  zamanı  Avropadakı  Türkiyə 
türklərinin etiraz səsi mühacirətimizin səsindən daha yaxından eşidilirdi.  
 
Dünyanın  heç  bir  ölkəsində  (hətta  Türkiyədə  də)  elə  bir  Azərbaycan 
cəmiyyəti,  dərnəyi,  əncüməni,  ocağı,  təşkilatı  (necə  adlandırırsınız  adlandırın) 
istənilən  an  səfərbər  olmağa,  bir  yumruğa  çevrilməyə,  hər  hansı  bir  məsələyə 
çevik, qüdrətli münasibət bildirməyə hazır deyil. Belə bir şəraitdə  lobbidən bəhs 
etmək  gülüncdür.  Amma  bu  o  demək  deyil  ki,  biz  ruhdan  düşməli,  hərəkətsiz 
qalmalı,  ətalət  və  durğunluqla  barışmalıyıq.  Xeyr!  Diasporu  hərəkətə  gətirmək, 
təşkilatlandırmaq, 
qəlbi 
vətən 
eşqi  ilə  çırpınan  milyonlarla  mühacir 
həmvətənimizin səylərini birləşdirmək, onu nizamlamaq, təsirli qüvvəyə çevirmək 
lazımdır.  Bunun  üçün  müxtəlif  təkliflər  eşidilir.  Kimisi  Azərbaycan  hökumətinin 
maliyyə  dəstəyini  zəruri  hesab  edir,  kimisi  səfirliklərin  fəaliyyətində  bu  sahədə 
dəyişiklik  olunmasını  vacib  sayır,  kimisi  hər  şeyin  zamanla  həll  ediləcəyini 
söyləyir,  kimisi  də  həmvətənlərin  özlərinin  tədricən  istədiyimiz  səviyyəyə 
çatacağına  ümid  edir.  Bu  fikirlərə  münasibət  bildirmədən  əlavə  edərdik  ki, 
bugünkü  mühacirətlə  iş  görərkən  Azərbaycan  mühacirət  tarixi,  onun  ənənələri 
xatırlanmalı, yad edilməlidir. Hələ 20-30-cu illərdə yalnız Türkiyədəki Azərbaycan 
mühacirətinin  fəaliyyəti  Sovet  imperiyasını  lərzəyə  salmışdır  desək,  burada 
mübaliğə  axtarmayın.  Təsadüfü  deyil  ki,  məhz  buna  görə  SSRİ-nin  qonşu 
Türkiyəyə  təkidli    tələblərindən,  təsirindən  sonra  –  1932-ci  ildə  Azərbaycan 
mühacirəti  qardaş  Türkiyəni  tərk  etmək  məcburiyətində  qaldı.  Qəzetlər  bağlandı, 
dərnəyin  fəaliyyəti  dayandırıldı.  30-cu  illərin  sonlarında  böyük  ideoloq,  istedadlı 
publisist  Mirzə  Bala  Məmmədzadə  yazırdı  ki,  yalnız  azərbaycanlıların  deyil,  rus 
əsarəti  altındakı  bütün  türklərin  xaricdə  çıxardıqları  ilk  məcmuə  olan  «Yeni 
Qafqasya»  böyük  və  dərin  təsir  oyadır,  sovet  hökumətini  etirazda  bulunmağa 
məcbur  edir,  bolşevikləri  dəli  edirdi.  M.B.Məmmədzadə  yazırdı:  «Moskva  buna 
dözə  bilmirdi.  Bu  «mənəvi  təşkil  mərkəzi»ni  ortadan  qaldırmaq,  milli  nəşriyyatı 
qapatmaq  lazım  idi.  1925-ci  ildə  Tiflisdə  toplanan  üçüncü  sovetlər  qurultayından 
dönərkən  Sovet  İttifaqının  o  zamankı  xarici  işlər  komissarı  Çiçerin  Bakıda 
dördüncü  sovetlər  qurultayında  irad  etdiyi  nitqində  demişdir:  «Biz  dəfələrlə 
Türkiyə  hökumətinə  müraciət  edərək  sovet  hökuməti  əleyhinə  yürüdülən, 
dözülməsi  mümkün  olmayan  intriqaları  etirazda  bulunduq  və  buna  nəhayət  və 
xitam  verilməsini  tələb  etdik»»  (M.B.Məmmədzadə,  Milli  Azərbaycan  Hərəkatı, 
Bakı, «Nicat» nəşriyyatı, 1992-ci il).   
 
Avropaya  səpələnmiş  20-ci  illər  mühacirlərinin  sırasına  50-ci  illərdə  on 
minlərlə  adam  qoşuldu.  Bunlar  Böyük  Vətən  müharibəsindən  sonra  müxtəlif 
səbəblərdən  sərhədin  o  tayında  qalmış  azərbaycanlılar  idi.  Onlar  da  müxtəlif 
dərnəklərdə birləşir, qəzet, jurnallar nəşr etdirir, dövrün ən aktual problemi – Sovet 

 
160 
İmperiyasının  çökməsi,  Azərbaycanın  istiqlala  qovuşması  uğrunda  ideoloji 
mübarizə  aparırdılar.  Yorulmadan  fədakarlıqla  aparılan  bu  mübarizəni 
səciyyələndirən ən münasib ifadə isə «inamla aparılan mübarizə»dir. Azərbaycanın 
istiqlalı  uğrunda  həyatının  sonunadək  mübarizə  aparmış  böyük  əqidə  və  qələm 
sahibi  C.Hacıbəyli  yazırdı:  «32  ildən  bəri  mühacirətlə  bolşevizm  arasında  bir 
mübarizə davam edir: hansı-hansını basdıracaq, onu Allah bilir. Lakin bir şey də 
var ki, onu biz də çox yaxşı bilirik: mühacirətdən yalnız bir fərd də qalarsa, milli 
bayrağımız  enməz!»  (Azərbaycan  Milli  Birliyinin  orqanı  «Azərbaycan»  qəzeti, 
Münhen, may 1952-ci il, №2, «28 may Parisdə» adlı məqalədən). 
 
Sovet  imperiyasının  müharibədən  qalib  çıxdığı  və  bütün  dünyaya  meydan 
suladığı  bir  zamanda  bu  sözləri  qələmə  almaq  yalnız  haqq  işinə  qəti  inanmaqla 
mümkün  idi.  C.Hacıbəylidə  Azərbaycanın  istiqlala  qovuşacağına  inam  o  qədər 
güclü, təsirlidir ki, kimsədə buna zərrə qədər şübhə qalmır: «Qüvvət birlikdədir. 28 
may heç bir Azərbaycanlının qəlbindən qopmaz, bu onun səadət yoludur. O qədər 
də ümidsizliyə düşməyəlim. Durum o qədər də  qaranlıq deyil. Bəlkə də işığın ucu 
görünməkdədir…  onun  daha  da  parlamasına  yardım  edəlim»  (Münhen, 
«Azərbaycan» jurnalı, №12, may, 1953-cü il «28 may hissiyyatı» adlı məqalədən).     
 
Bu  gün  Azərbaycan  mühacirətini  təşkilatlandırmağa,  səfərbər  etməyə 
hazırlaşarkən ilk növbədə onun düşüncə tərzində, əqidə və  məsləkində dəyişiklik 
edilməli,  haqq  işimizə,  onun  qələbəsinə  inam  hissi  yaradılmalıdır.  Hazırda  daha 
çox  fərdi  fəaliyyətə  üstünlük  verən  mühacirətin  Azərbaycanın  milli  mənafeyinə 
xidmət  edən  aydın  və  perspektivli  proqrama  malik  təşkilat  daxilində  mütəşəkkil, 
ardıcıl,  qətiyyətli  mübarizəsi  indi  həmşəkindən  daha  çox  aktualdır.  Mühacirət 
mövzusunda yazarkən, fikrimizcə yalançı lobbizmdən hay-küylə bəhs etməkdənsə 
məhz  bu  məsələlər  qabardılmalı,  diqqət  mərkəzində  saxlanılmalı  və  təbliğ 
olunmalıdır.  
 
“Xalq qəzeti”, 31 mart 2001 
 
 
«Molla Nəsrəddin» mühacirətdə 
 
 
 
100 
ildən 
çoxdur 
ki, 
yazıçı-publisist, 
naşir, 
redaktor 
Cəlil 
Məmmədquluzadənin  həyatı,  fəaliyyəti  və  irsi  Azərbaycan  cəmiyyətinin  diqqət 
mərkəzindədir. Müasirləri, məsləkdaşları, tədqiqatçılar müxtəlif aspektlərdən onun 
ömür  yolunu,  yaradıcılığını  araşdırmış,  dəyərləndirmişlər.  Ədibin  1920-ci  ildə 
İrana  keçməsi  hadisəsi  də  xronoloji-tarixi,  ictimai-siyasi  baxımdan  qismən 
işıqlandırılmışdır. Lakin mövzu ayrılıqda Mirzə Cəlilin mühacirəti problemi kimi 
işlənməmişdir.  Fikrimizcə,  məsələnin  bu  istiqamətdə  öyrənilməsi  həm  M.Cəlilin 
həyat  yolunun,  həm  haqqında  bəhs  olunan  dövrün,  həm  də  mətbuat  tariximizin 
obyektiv tədqiqi və qiymətləndirilməsi nöqteyi-nəzərdən aktual və əhəmiyyətlidir. 
Cəlil  Məmmədquluzadənin  İrana  köçünün  adi  səfər  yox,  məhz  mühacirət  olduğu 
qənaəti dilimizdə «mühacirət» sözünün hansı məna daşıdığına aydınlıq gətirilərək, 

 
161 
müxtəlif  tədqiqatçıların  M.Cəlilin  İrana  köçü  hadisəsini  ədibin  mühacirəti  kimi 
dəyərləndirdiyinə diqqət çəkilərək, bədii və sənədli əsərlərdə bu səfərin mühacirət 
kimi  təqdim  edildiyi  vurğulanaraq  və  nəhayət,  Mirzə  Cəlil  kimi    on  minlərlə 
qafqazlının İrana, o cümlədən Xoy, Mərənd, Təbrizə «fərar» etməsi, orada mühacir 
kimi  məskunlaşması  barədə  «Molla  Nəsrəddin»in  materiallarına  istinad  edilərək 
əsaslandırılmışdır.  
          «Molla Nəsrəddin» jurnalının nəşrə başlaması ilə ictimai fikrə təsir forması 
dəyişir,  yeniləşir,  başqa  sözlə  desək,  xalqımızın  ictimai,  ədəbi-mədəni,  mətbu 
həyatında bir dirçəliş, dönüş yaranır, bununla da, mətbuat öz tarixinin yeni inkişaf 
mərhələsinə qədəm qoyur. Professor Əziz Şərif «Molla Nəsrəddin»in təsir dairəsi 
və  gücündən  bəhs  edərkən  yazırdı  ki,  elə  bir  az-çox  əhəmiyyətli  siyasi  və  ya 
ictimai  hadisə  olmamışdır  ki,  jurnal  ona  səs  verməsin  və  demokratik  ictimaiyyəti 
maraqlandıran elə bir problem olmamışdır ki, onu qabaqcıl, mütərəqqi mövqedən 
işıqlandırmasın  (Əziz  Şərif.  Cəlil  Məmmədquluzadə.  C.Məmmədquluzadənin  rus 
dilində iki cildlik seçilmiş əsərlərinə müqəddimə, Bakı, 1966, I cild, səh.10). 
Bu  səbəbdəndir  ki,  istər  jurnalın  fəaliyyəti  dövründə,  istərsə  də  ondan 
sonrakı  illərdə  «Molla  Nəsrəddin»  cəmiyyətin  –  onun  bütün  təbəqə,  ideoloji  və 
siyasi  qüvvələrinin  maraq  dairəsində  olmuşdur.  «Molla  Nəsrəddin»  bütünlükdə 
ictimai  hadisələri,  ədəbi  cərəyanları,  ayrı-ayrılıqda  fərdləri,  o  cümlədən  ətalət, 
cəhalət  daşıyıcılarını,  nadanları,  məmurları,  yüksək  çinli  partiya  və  dövlət 
xadimlərini, onların əməllərini «nəzərdən qaçırmadığı» kimi, jurnal da, onun naşir 
və  redaktoru  C.Məmmədquluzadə  də,  necə  deyərlər,  öz  «payını»  alırdı. 
Münasibətlər  mürəkkəb,  fərqli  və  ziddiyyətli  olmuşdur.  Çar  üsuli-idarəsi  zamanı 
da, İran istibdadı dönəmində də, sovet dövründə də «Molla Nəsrəddin» təqiblərə, 
təzyiqlərə, sıxıntılara tuş gəlmişdir. Birinci nömrəsi 1906-cı il aprelin 7-də Tiflisdə 
çapdan çıxan «Molla Nəsrəddin»in çapının dəfələrlə qadağan edilməsinə və digər 
səbəblər  üzündən  fasilələrlə  buraxılmasına  baxmayaraq,  M.Cəlil  ömrünün 
sonunadək  jurnalın  Tiflisdə  (1907-1917)  370  nömrəsinin,  Təbrizdə  (1921)  8 
nömrəsinin və Bakıda (1922-1931) 398 nömrəsinin (cəmi 776 nömrə) nəşrinə nail 
olmuşdur. 
Böyük  Məhəmməd  Hadinin  yazdığı  «Ucundadır  dilimin  həqiqətin  böyüyü, 
nə  qoydular  deyəyim,  nə  kəsdilər  dilimi»  -  dilemması  qarşısında  qalan  Sovet 
tədqiqatçıları «Molla Nəsrəddin» jurnalının, Cəlil Məmmədquluzadənin xüsusi ilə 
sovet  dövrü  fəaliyyətini  yumşaq  ifadə  ilə  desək,  bəzən  malalamağa  məcbur 
olmuşlar,  bir  sıra  faktları  təhrif  etmiş,  bəzən  saxtalaşdırmış,  hadisələrə 
özünəməxsus  «bəzək»  vurmuş,  bəzən  sadəcə  susmuş,  olayların  üstündən  sükutla 
keçmişlər. Buna görə kimisə bu gün qınamaq, kiməsə irad tutmaq fikrindən uzağıq. 
Bir  sıra  müəlliflər  isə  eyhamlarla  Mirzə  Cəlilin,  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalının 
sovet hakimiyyəti illərində fəaliyyətinin ağır, məşəqqətlərlə dolu olduğuna işarələr 
vurmuşlar. 
Məmmədquluzadəşünaslığa  və  «Molla  Nəsrəddin»şünaslığa  böyük  töhfə 
verən,  əslində  sahəni  keyfiyyət  baxımından  yeni  mərhələyə  qaldıran  AMEA-nın 
həqiqi  üzvü  İsa  Həbibbəyli  haqlı  olaraq  mövcud  nöqsanların  «son  illərə  qədər 
hakim  olan  ideoloji  tələblərdən»  qaynaqlandığını,  bir  çox  tədqiqatların  yanlış 
istiqamətdə  yazıldığını,  buna  görə  də,  «sinfi  xarakterli  böyük  tarixi  faktların 

 
162 
yığımına çevrildiyini» qeyd edir və göstərir ki, ötən əsrin 80-ci illərindən etibarən 
keçmiş ictimai-siyasi proseslərə və tarixi hadisələrə obyektiv elmi münasibət ifadə 
etməyin reallaşması sözün həqiqi mənasında yazıçını əhatə edən mühitin hərtərəfli 
tədqiqinə  münasib  imkan  yaratmışdır  (ətraflı  bax:  İsa  Həbibbəyli.  Cəlil 
Məmmədquluzadə:  mühiti  və  müasirləri.  Azərbaycan  Dövlət  Nəşriyyatı,  Bakı, 
1997, «Ön söz», səh.3-26). 
Filologiya elmləri doktoru İslam Ağayev M.Cəlilin həyat və yaradıcılığı ilə 
bağlı indiyədək qələmə alınanları yüksək dəyərləndirməklə yanaşı, bu irsin müasir 
tələblər  baxımından  yenidən  araşdırılmasını  vacib  hesab  edir.  O  yazır:  «Bu  gün 
C.Məmmədquluzadənin  ədəbi  irsi  müstəqil    Azərbaycan  Respublikasının  böyük 
tarixi  yaddaşı  olaraq  qalır.  …XX  əsrin  ilk  illərindən  başlayaraq  Əli  bəy 
Hüseynzadə,  Əhməd  bəy  Ağayev,  Firudin  bəy  Köçərli,  Seyid  Hüseyn,  sonrakı 
illərdə Əli Nazim, Mirzə İbrahimov, Məmməd Cəfər Cəfərov, Mir Cəlal Paşayev, 
Əziz Şərif, Əziz Mirəhmədov, Kamal Talıbzadə, Abbas Zamanov və ondan sonrakı 
nəsil  tərəfindən  dəfələrlə  tədqiq  və  təhlil  edilmişdir.  Lakin  bütün  bunlara 
baxmayaraq,  C.Məmmədquluzadənin  ədəbi-ictimai  irsi  yeni  tarixi  şəraitdə  yeni 
tədqiq və təhlilə möhtacdır» (İ.Ağayev. C.Məmmədquluzadə və XX əsrin əvvəlləri 
Azərbaycan ədəbi-ictimai fikri. «Ədəbiyyat qəzeti», 26 iyun 2009).  Bu yerdə Söz 
Azadlığını  Müdafiə  Fondunun  rəhbəri,  Xalq  şairi  Musa  Yaqubun  jurnalla  bağlı 
«Təbriz  nəşri  yeni  və  ciddi  araşdırmaya  möhtacdır»  (Musa  Yaqub.  «Molla 
Nəsrəddin»  -  Təbriz  1921.  Transliterasiya  edən  və  çapa  hazırlayan,  f.e.n.  Elmira 
Qasımova, «Ön söz»ün müəllifi Tahir Aydınoğlu, redaktor Məmməd Kazımoğlu, 
Bakı,  «Adiloğlu»  nəşriyyatı,  2006,  80  səh.  Annotasiya)  –  fikrini  təqdir  etməklə, 
xüsusi  vurğulamaq  istərdik  ki,  həm  mövzu,  həm  sənətkarlıq  baxımından  Təbriz 
nəşrlərinin müasir tələblər nöqteyi-nəzərindən dərindən və hərtərəfli araşdırılması, 
dəyərləndirilməsi aktualdır, əhəmiyyətlidir. 
C.Məmmədquluzadə  və  onun  jurnalı  haqqında  həm  çar  Rusiyası  dövrünü, 
həm İrandakı mühacirət dönəmini, həm də Sovet hakimiyyəti illərini əhatə edən ən 
dəqiq,  ən  səhih  məlumat  isə  rəsmi  məxəzlərdir,  tarixi  sənədlərdir,  əlahəzrət  və 
inkarolunmaz  faktlardır.  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalının  nəşrinə,  onun  mətbəəsinin 
və litoqrafiyasının dəyişdirilməsinə icazə almaq haqqında Mirzə Cəlilin çox sayda 
ərizəsi, rəsmi dairələr tərəfindən jurnalın ayrı-ayrı nömrələrinin qadağan olunması, 
redaktorun  məsuliyyətə  cəlb  edilməsi haqqında  yazışmalar  çar  Rusiyası  dövründə 
«Molla  Nəsrəddin»  jurnalının  nə  qədər  çətin  şəraitdə  buraxıldığını  əyani  şəkildə 
göstərir.  Çar  Rusiyası  dövründə  və  İranda  mühacirətdə  ikən  olduğu  kimi,  Sovet 
hakimiyyəti  illərində  də  Mirzə  Cəlilin  sıxıntıları  azalmaq  bilmir.  İrandan  Bakıya 
döndükdən  qısa  müddət  sonra  qardaşı  Mirzə  Ələkbər  vərəm  xəstəliyinə,  həyat 
yoldaşı Həmidə xanım tif kimi ağır mərəzə düçar olurlar. 1922-ci il noyabrın  7-də 
M.Ə.Sabirin  Bakıda  heykəlinin  açılış  mərasiminə  M.Cəlili  dəvət  etmirlər.  Bir 
müddət sonra Mirzə Cəlil özü xəstələnir. 1925-ci ildə Məmməd Səid Ordubadiyə, 
Məmmədəli  Sidqiyə  ünvanladığı  məktublarda  xəstələndiyindən  şikayətlənir  və 
«Molla  Nəsrəddin»  jurnalını  çıxartmaqdan  «bilmərrə  əl  çəkmək,  evdə  oturmaq» 
üçün  bunu  çoxdan  bəhanə  kimi  axtardığını  qeyd  edir.  1928-ci  ildə  ədibin  həyat 
yoldaşı  Həmidə  xanım  yerli  hökumət  tərəfindən  səsdən  məhrum  edilir.  Onun 
Ağdam qəzasından sürgün olunması və əmlakının müsadirə edilməsi barədə qərar 

 
163 
çıxarılır.  Mətbuatda,  xüsusi  ilə  «Kommunist»  qəzetində  M.Cəlilin  və  onun 
jurnalının  indiki  mühitin  tələbatını  ödəmədiyi,  dilinin  bərbad  olduğu  yazılır, 
«Molla  Nəsrəddin»ə  hücumlar  səngimir,  güclənir,  Kommunist  Partiyası  jurnalın 
«Allahsız»  adı  ilə  nəşrini  tövsiyə  edir.  M.Cəlil  Azərbaycan  Kommunist  Partiyası 
Mərkəzi Komitəsinə yazdığı məktubda buna etiraz edir.  
Tarix  elmləri  doktoru  Ataxan  Paşayev  Mirzə  Cəlilə  edilən  haqsızlıqlar 
barədə  yazır:  «Türk  dillərinin  saflığı  və  latın  əlifbasına  keçid  ideyalarının  əsas 
carçılarından  biri  M.Cəlil  1926-cı  ilin  fevral-mart  aylarında  Bakıda  keçirilmiş  I 
türkoloji  qurultaya  dəvət  olunmamışdır.  Əsərləri  nəşr  ediləndə,  tamaşaya 
qoyulanda  onların  mətnlərinə  elə  müdaxilələr  olunurdu  ki,  M.Cəlilin  təbirincə 
desək,  müəllif  çox  vaxt  özü  öz  əsərini  tanıya  bilmirdi.  Onun  adı  Azərbaycan 
ədəbiyyatının  «cığırdaşları»  siyahısına  salınmışdı  (A.Paşayev.  Açılmamış 
səhifələrin izi ilə. Səh.434. «Azərbaycan» nəşriyyatı, Bakı, 2001, 536 səh.). 
M.Cəlilin  ünvanına  ittihamlar,  böhtanlar,  təhqirlər  ara  vermir,  onu  siyasi 
cəhətdən geri qalmış, bisavad adlandırırlar. Professor Bəşir Əhmədov haqlı olaraq 
Mirzə Cəlili ilk repressiya qurbanlarından biri adlandırmışdır (B.Əhmədov. «Molla 
Nəsrəddin» niyə bağlandı. «Ədəbiyyat qəzeti», 1 fevral 1991). Ədibə olan təzyiqlər 
onu  əldən  salır,  ürəyində  ağrılar  başlayır,  sol  əli  və  sol  ayağı  iflic  olur,  yorğan-
döşəyə düşür. 
Bu arada jurnalın 25 illiyinin təntənə ilə qeyd olunmaması da Mirzə Cəlili 
sarsıdır.  Fiziki,  maddi-mənəvi  əziyyətlər  Mirzə  Cəlili  o  həddə  çatdırır  ki,  ədib 
Azərbaycan  Sovet  Sosialist  Respublikası  Xalq  İctimai  Təminat  Komissarlığına 
ərizə  ilə  müraciət  edir.  Orada  deyilir:  «Ərz  olsun  ki,  yazıçılığa  və  müəllimliyə 
qədəm  qoyduğumdan  indi  qırx  il  tamam  olur  və  23  il  bundan  əvvəl  Tiflisdə  türk 
mətbuatı  sahəsində  Molla  Nəsrəddin  dövrü  başlamışam».  Daha  sonra  M.Cəlil 
jurnalın xidmətlərini diqqətə çatdırır və sonda yazır: «Bununla bərabər yavaş-yavaş 
bədəncə  yoruluram,  səbəb  budur  ki,  indi  mənim  60  yaşım  var  və  digər  tərəfdən 
özümü  də  külfət  basıbdır.  Ümidvaram  ki,  Azərbaycan  İctimai  Təminat 
Komissarlığı mənim əhvalımı nəzərə alıb, mən müstəhəq olduğum pensiyanı mənə 
verməklə, 
bundan 
sonra 
mənim 
zindəganlığımı 
təmin 
edə. 
Cəlil 
Məmmədquluzadə». (ARDA, f.411, siy.3, iş.339, v.2).  
Bəs  Mirzə  Cəlilə  laqeydlik,  inamsızlıq,  bir  qədər  də  dəqiq  desək,  düşmən 
münasibət haradan qaynaqlanırdı?! Ən əvvəl, quruluşun mahiyyəti, daha sonra isə 
ötən  əsrin  20-30-cu  illərində  ölkədə  baş  verən  ictimai-siyasi  proseslərin  xaotik 
xarakteri,  mürəkkəbliyi  çoxlarının  taleyini  tükdən  asılı  etmişdir:  yalnız 
əksinqilabçılar,  «qolçomaqlar»,  «mülkədarlar»  yox,  yazıçı  və  şairlər,  elə 
inqilabçıların özləri də hər an böhtanın, şərin, donosun güdazına gedə bilərdilər və 
gedirdilər. Əslində, M.Cəlil nə Şura hökumətinə, nə də Moskvaya qəlbən heç vaxt 
inanmamış, bel bağlamamışdı. Bunu ədibin «Mətbuat bayramı, yaxud tacgüzarlıq» 
adlı məqaləsində («Molla Nəsrəddin», 5 may 1927, № 19) kəskin şəkildə yazdığı 
«…Molla  Nəsrəddin»  məcmuəsinin  Moskvaya  heç  bir  dəxli  yoxdur.  «Molla 
Nəsrəddin»i  nə  Moskva  yaradıbdır  və  nə  də  Şura  hökuməti  yaradıbdır»  -  kimi 
cümlələri  də  təsdiq  edir.  Filologiya  elmləri  doktoru  İslam  Ağayev  yuxarıda  adı 
çəkilən məqaləsində göstərir ki, M.Cəlilin Sovet dövrü yaradıcılığında toxunduğu 
problemlərə,  o  cümlədən  ölkənin  varidatının  Rusiya  tərəfindən  talanması 

 
164 
mövzusuna  görə  «siyasi  dairələrin  təzyiqinə  məruz  qalırdı»  və  o  ciddi  mənəvi 
sarsıntılar keçirirdi.  
Mirzə  Cəlilin  Sovet  dövrü  həyatını  akademik  İ.Həbibbəyli  «ictimai-siyasi 
gedişatdan  asılı  olaraq  bir  müddət  ümid  və  inamla,  qaynar  fəaliyyətlə,  sonra  isə 
tədricən  şübhə  və  sarsıntılarla,  ziddiyyətlərlə  şərtlənən  xüsusi  bir  dövr»  kimi 
xarakterizə  edir  və  Mirzə  Cəlilin  həyat  və  fəaliyyətinin  «dramatik  final»ı 
adlandırır. (Göstərilən əsəri, səh.384). 
«Dramatik  final»a  aparan  yol  isə  professor  Əziz  Mirəhmədovun  təbirincə 
desək,  «çox  mürəkkəb,  gərgin  hadisələrlə  dolu  1917-1921-ci  illərdən…dramatik 
bir  dövr»dən  keçir  (Əziz  Mirəhmədov.  Dahi  yazıçının  ədəbi  irsi.  Cəlil 
Məmmədquluzadə.  Əsərləri,  6  cilddə,  I  cild  (müqəddimə),  səh.30,  Bakı, 
Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1983, 311 səh.). 
«Dramatik  dövr»ün,  gərginliyin  son  həddi  Cəlil  Məmmədquluzadənin 
mühacirəti  –  ölkədən  çıxması,  İrana  üz  tutması  ilə  nəticələnir.  Xalq 
Cümhuriyyətinin  süqutundan  –  Azərbaycanda  Sovet  hakimiyyətinin  bərqərar 
olmasından  bir  müddət  sonra  –  1920-ci  il  iyun  ayının  ilk  günlərində  «Mirzə 
Ələkbər  Məmmədquluzadə  Naxçıvandan  Kəhrizliyə  gəlir,  «ümumi  vəziyyət 
ağırdır»  -  deyə  müvəqqəti  olaraq  İrana  köçməyi  Mirzə  Cəlilə  məsləhət  görür  və 
təkid edir» (Qulam Məmmədli. Molla Nəsrəddin (Cəlil Məmmədquluzadənin həyat 
və  fəaliyyətinin  salnaməsi),  səh.379,  Bakı,  1966,  Azərbaycan  Dövlət  Nəşriyyatı, 
564  səh.).  Mirzə  Cəlil,  Həmidə  xanım,  Mirzə  Ələkbər,  Məmmədsadıq,  bir  sözlə, 
bütün  ailə  üzvləri  Kəhrizlidən  çıxıb  Araz  çayına  tərəf  yola  düşürlər.  Ölkəni  tərk 
etmək, başqa sözlə desək, mühacirətə getmək qərarına gələn «Mirzə Cəlil hazırlıq 
və səfər zamanı fikirli, qaradinməz və qaşqabaqlı olmuşdur» (yenə orada, səh.380). 
Ehtiyat üçün silahlanan Mirzə Cəlil və Həmidə xanım yolboyu ölkəni tərk etməyə 
məcbur  olan,  köç  edən  bəylərə  rast  gəlirlər.  Sərhədə  yaxınlaşdıqca  köçə 
qoşulanların sayı artır. 
Xeyriyyəçilik,  maarifçilik  fəaliyyəti,  eyni  zamanda  qətiyyəti,  cəsarəti, 
sədaqəti,  mübarizliyi,  iti,  çevik  zəkası  ilə  Avropalı  qadınların  da  həsəd  apara 
biləcəyi 
Həmidə 
xanım  Məmmədquluzadənin  ömür-gün  yoldaşı  Cəlil 
Məmmədquluzadənin  həyatı,  yaradıcılığı  ilə  əlaqədar  qələmə  aldığı  «Mirzə  Cəlil 
haqqında  xatirələrim»  adlı  əsərinin  onların  Kəhrizlidən  İrana  köçməsinə  dair 
hissəsini  bir  mühacir  haqqında  hekayə  adlandırmaq  olar.  Həmidə  xanım  bu  əsəri 
Sovet dövründə qələmə alsa da (rejim və ideologiyanın təbiəti Xalq Cümhuriyyəti 
dövrünü  tənqid  etməyi,  Sovet  quruluşunu  tərifləməyi  tələb  edirdi),  həqiqəti 
söyləməyə xeyli dərəcədə nail olmuşdu: Sovet istilası kütləvi üsyanlara, etirazlara 
səbəb olurdu. Bunun da nəticəsi kimi rejim cəza tədbirləri həyata keçirirdi, insanlar 
təzyiqlərə, təqiblərə məruz qalır, qətlə yetirilir, edam olunur, xaricə üz tuturdular. 
«Camaat vahimə içərisində yaşayır», «aranın qarışmasından istifadə edən quldur-
qaçaq hər tərəfdə müxtəlif hadisələr törədir, özbaşınalıq hökm sürürdü». Belə bir 
şəraitdə  Mirzə  Cəlil  qardaşı  Mirzə  Ələkbərin  təkidli  təklifi  ilə  İrana  köçməyə 
razılıq verir. Həmidə Məmmədquluzadə Mirzə Ələkbərin dili ilə xüsusi vurğulayır: 
«…ara  sakitləşəndən  sonra  qayıdıb  gələrik  Vətənə».  Deməli,  M.Cəlilgil  Vətəni 
tərk edirlər, mühacirətə yola düşürlər. Yola düşənlərin mənəvi-psixoloji gərginliyi, 
narahatçılığı hər sətirdə hiss edilir: «yorulmuş, üzülmüş, əldən düşmüş, ac uşaqlar 

 
165 
güc-bəla  ilə  hərəkət  edirdilər».  «Bütün  bu  həyəcan  və  təlaş  Mirzə  Cəlili  sıxırdı. 
Onun  rəngi  ağarmışdı,  az  danışır,  tez-tez  kənara  çəkilib  fikrə  gedirdi.  Əlbəttə,  o, 
ailəsinin  taleyindən  nigaran  idi».  H.Məmmədquluzadə  xatirələrində  əslində 
M.Cəlilin    timsalında  tipik,  klassik  mühacir  obrazı  yaratmışdır.  M.Cəlili  səfər 
ərəfəsində  bürüyən  hiss-həyəcan,  təlaş,  onun  yolboyu  narahatlığı,  əziyyətləri, 
məskunlaşdığı  məntəqədə  fəaliyyəti  zamanı  maddi-mənəvi  sıxıntıları  mühacir 
həyatının  göstəriciləridir.  Həmidə  xanım  M.Cəlili  necə  görmüşdüsə,  eləcə  də 
qələmə almışdır.  
Həmidə  xanımın  qeydlərini  oxuduqca,  Mirzə  Cəlilin  mühacirət  həyatının 
bütün çalarları qabarıq şəkildə özünü göstərir. «…aprelin 25-də mənim əmimoğlu 
Təbrizə  gəlib  xəbər  verdi  ki,  yerli  hökumət  bizi  öz  Vətənimizə  qayıtmağa  dəvət 
edir. Bundan əlavə, doktor Kərimbəy Mehmandarovdan da məktub almışdım. O da 
bizi Vətənə qayıtmağa tələsdirirdi». (səh.137). «Mirzə Cəlil Vətənə qayıtdığı üçün 
sevinirdi» (səh.143). Şübhəsiz ki, Həmidə xanımdan yuxarıda və indi gətirdiyimiz 
bu sitatlardakı «öz Vətənimizə», «Vətənə» sözlərini təsadüfi işlətmirdi. O, İranda, 
mühacirətdə olduğunu hiss edir, oxucuya da hiss etdirirdi. 
Azərbaycan  istiqlal  mücadiləsi  tarixində  parlaq  iz  qoymuş  Mirzə  Bala 
Məmmədzadə  1937-ci  ildə  qələmə  aldığı  və  1938-ci  ildə  Berlində  –  «Qurtuluş» 
jurnalının  mətbəəsində  nəşr  etdirdiyi  «Milli  Azərbaycan  hərəkatı»  adlı  əsərində 
ölkənin bolşeviklər tərəfindən istila edilməsindən sonra başlanan terror, sürgün və 
edamların  «hüdud  xaricinə  bir  çox  münəvvərin  atdığını  qeyd  edir  və  yazırdı: 
«İranın  Xorasan,  Mazandaran,  Gilan,  Azərbaycan,  Tehran və  Qəzzin  məntəqələri 
ilə  Türkiyənin  Qars,  Ərzurum,  İstanbul,  Trabzon  və  s.  qismlərində  əski 
Azərbaycan  mühacirəti  yaşamaqda  idi»  (M.B.Məmmədzadə.  Milli  Azərbaycan 
hərəkatı. Ankara, 1991, 239 səh., səh.163). Müəllif sovet istilasından sonra Tehran, 
Gilan,  Təbriz,  Astara,  Ərdəbil,  Trabzon,  İstanbul  kimi  şəhərlərdə  mühacir  həyatı 
sürməyə  məcbur  olan  həmvətənlərimizin  müxtəlif  cəmiyyətlər  qurduğunu  və 
imkanları daxilində çalışdıqlarını da qeyd edir (yenə orada, səh.165).  
Məsələ  burasındadır  ki,  Mirzə  Cəlilin  özü  də  hələ  İranda  ikən  istər 
felyetonlarında,  istər  məqalələrində  Sovet  istilasından  sonra  Təbrizdə 
məskunlaşmağa  məcbur  olanları  öz  adı  ilə  –  «mühacir»  -  adlandırmış  və  qələmə 
almışdır.  «Dövlətli xanım» (№ 8) adlı  felyetonda M.Cəlil «Hərdəmxəyal» imzası 
ilə yazır ki, şəhərdəki bir dövlətli xanım bir-birinin içində olan çoxsaylı imarətlərin 
birini mədrəsə açmaq niyyəti ilə yetim uşaqların istifadəsinə vermək istəyir. Lakin 
təqvimdəki  gün  münasib  olmadığından  bu  fikrindən  vaz  keçir.  Bayramqabağı 
uşağa paltar tikdirmək xəyalından da təqvimin xoş olmadığından daşınır. «Sora bir 
belə  fikrə  düşdü  ki,  Qafqaz  mühacirlərinin  hərəsinə  bayram  axşamı  bir  qədər 
xərclik paylasın. Genə təqvimə baxdı, gördü ki, yazılıb «nə şayəd». Əlbəttə, burada 
müəllifin məramı aydındır: o, cəhaləti, vasvasılığı tənqid atəşinə tutur. Biz burada 
diqqəti ona yönəltmək istədik ki, M.Cəlil özü bolşevik inqilabından sonra Təbrizə 
köçən qafqazlıları, o cümlədən azərbaycanlıları «mühacir» adlandırmışdı. Jurnalın 
elə  həmin  nömrəsindəki  «Təşəkkür»  adlı  yazını  Ələkbər  Abbaszadə  Naxçıvani, 
Həbibbəy  Firudin  bəy  oğlu  İrəvani  və  Seyidov  Ordubadi  imzalamışlar.  Orada 
oxuyuruq: «…1920-ci ildə Qafqazdan fərar edən (qaçan – T.A.) 150 min mühacir 
İrana  pənah  gətirib  bir  qədəri  Xoy,  Mərəndi  və  Təbriz  havalisində  (ətrafında  – 

 
166 
T.A.) sükna oldular (məskunlaşdılar – T.A.). «…Qışın şiddətli soyuğundan balaca 
uşaqları  hifz  etmək  üçün  Təbrizdə  sakin  olan  mühacirlər  özlərinə  məxsus 
libaslarını  da  satıb  öz  ailələrinə  kəfil  (zamin,  sahib  –  T.A.)  olmaqdan  aciz  qalıb 
Amerika  nümayəndəsi  mister  Fetman  həzrətlərinə  öz  əhvallarını  ərizə  ilə  izhar 
etdilər».  «Təbrizdə  sakin  olan  yanıqlı  və  pərişan  mühacirlərin»  adından 
«Təşəkkür»ü  imzalayanlar  mister  Fetmana  minnətdarlıqlarını  bildirirlər.  «Molla 
Nəsrəddin» 
jurnalındakı  bu  materialları  oxuduqdan  sonra  hər  halda 
C.Məmmədquluzadənin  də,  digər  azərbaycanlılar  kimi,  Şimali  Azərbaycandan 
İrana mühacirət etdiyinə heç kəsdə şübhə yeri qalmayacaq. 
Akademik İ.Həbibbəyli «Cəlil Məmmədquluzadə: mühiti və müasirləri» adlı 
monoqrafiyasında  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  süquta  uğradıqdan  və 
bolşeviklərin  hakimiyyəti  mənimsəməsindən  sonra  «əsas  ziyalı  kütləsinin  xarici 
ölkələrə  mühacirət  etməyə  məcbur  olduğunu,  həbsə  və  təqibə  məruz  qaldığını» 
xüsusi vurğulayır (bax: səh.386). 
Azərbaycan  mətbuat  tarixinin  araşdırılmasında  xüsusi  əməyi  olan        prof. 
Əziz Mirəhmədov on cildlik «Molla Nəsrəddin» faksimilinin birinci cildinə (Bakı, 
1987)  yazdığı  «Molla  Nəsrəddin»:  dünən,  bu  gün,  sabah»  adlı  ön  sözdə  Mirzə 
Cəlilin  İrana  mühacirət  etməsinin  səbəbini  belə  açıqlayır:  «…fevral  və  oktyabr 
inqilabları  adı  ilə  məşhurlaşan  hadisələrin  imperiya  xalqlarına,  o  cümlədən 
azərbaycanlılara  xoşbəxtlik  gətirə  bilməyəcəyini  dərk  edirdi:  arvadı  Həmidə 
xanımın  malikanə,  torpaq,  məktəb  sahibi,  «mülkədar-xeyriyyəçi  qadın»  olması, 
qardaşı  Ələkbərin  isə  İran  inqilabı  fədailərindən  və  Səttarxanın  yaxın 
silahdaşlarından  biri  kimi  tanınması,  erməni-daşnak  canilərinin  Qarabağdakı  
vəhşilikləri  zamanı,  silah  götürüb  Xankəndindəki  vuruşlarda  iştirak  etməsi  və  s. 
kimi səbəblər əlindən Təbrizə mühacirətini labüd etmişdir». Bu mövzuya – Mirzə 
Cəlilin  Təbrizə  mühacirət  etməsinə  onun  yaxın  silahdaşı,  «Kefsiz»,  «Bikəs», 
«Məşədi  Sijimqulu»  təxəllüsləri  ilə  tanınan  məşhur  «Molla  Nəsrəddinçi»  Əli 
Nəzmi  də  biganə  qalmamış  və  qələm  dostunun  ağır  günlərini  «Mirzə  Cəlilin 
Tiflisdən Təbrizə köçməsi» şeirində təsvir etmişdir:  
 
Şuralaşan gündən Azərbaycan  
Tiflis, İrəvanda qalxmışdır həyəcan. 
Varlılar titrəşir apreldən bəri, 
Sarmışdı inqilab menşevikləri. 
Qurtarmaqçın onlar öz canlarını, 
Xalqın tökürdülər al qanlarını. 
Daşnaklar qan tökmək istəyir yenə, 
Edirlər xəyanət xəlqə, Vətənə. 
Qızıl Ordu ilə vuruşmaq üçün 
Hazırlıq görürdü İrəvan hər gün. 
Tiflis hazır ikən döyüşə, hərbə, 
Varlılar qaçırdı durmadan Qərbə. 
Qərbə qaçanlardan alaraq təsir, 
Bilərək bu işi münasib tədbir, 
Mirzə xudahafiz etmədən bizə, 

 
167 
Köçmüşdü Tiflisdən birbaş Təbrizə. 
Təbrizdə qaldı da Mirzə bir müddət, 
«Molla»nı nəşrə də tapdı o fürsət. 
Halbuki, Şuramız sevir jurnalı, 
Hətta təxəttürdən qalmadı xali. 
Hökumət axtarıb tapdı da sonu,  
Təbrizdən cəlb etdi Bakıya onu. 
 
Sətirlərin  arxasında  əsərin  ruhunu  dirijor  çubuğu  kimi  idarə  edən  «sovetin 
barmaqları»  görünsə  də,  şeir  dövrün  mənzərəsini  əks  etdirmək,  Mirzə  Cəlilin 
tərcümeyi-halında  dərin  iz  buraxmış  hadisələri  qiymətləndirmək  baxımından 
əhəmiyyətlidir.  Azərbaycanda  Sovet  hakimiyyəti  yarandığı  ilk  gündən    yeni 
cəmiyyətin tərəfdarı kimi fəaliyyət göstərən Əli Nəzminin keçmiş əqidə və məslək 
dostu  Mirzə  Cəlili  varlılara  qoşulub  qaçmaqda  qınamaqdan  başqa  çarəsi 
qalmamışdı. 
Şeirdəki  mübahisəli  və  maraqlı  məqamlardan  biri  də  budur  ki,  Ə.Nəzmi 
Mirzə  Cəlilin  Tiflisdən  yox,  Kəhrizlidən  Təbrizə  yola  düşdüyünü  bilməmiş 
olmazdı, ən azı ona görə ki, şair Mirzənin Qarabağa gəldiyindən, xeyli müddət də 
orada  qaldığından  yəqin  ki,  xəbərdar  imiş.  Görünür,  Ə.Nəzmi  Qarabağın, 
Kəhrizlinin  adını  çəkməklə,  vurğulamaqla  Mirzə  Cəlilin  düşmənlərinin 
dəyirmanına su tökəcəyindən ehtiyatlanmış, elə buna görə də Mirzə Cəlili Tiflisdən 
Təbrizə «yola salmağa» üstünlük vermişdir. Hər halda bu əsərlə Əli Nəzmi, əslində 
M.Cəlil  mühacirətinin  mahiyyətini,  onu  yaradan  səbəbləri  məharətlə  açıqlamış, 
digər  tərəfdənsə,  Şura  hökumətinin  M.Cəlilin  keçmiş  xidmətlərini  «unutmadığını, 
onu dəyərləndirdiyini» və mühacirətdən geri çağırdığını və «onu Təbrizdən Bakıya 
cəlb etdiyini» xüsusi vurğulamışdır. 
Bütün  bunları  təfərrüatı  ilə  saymaqda  və  sadalamaqda  məqsəd  «inadkar» 
opponentlərə bir daha və dönə-dönə Mirzə Cəlilin İrana, Təbrizə köçünün kökündə 
mühacirətə sürükləyən ciddi amillərin durduğunu xatırlatmaqdır. Yəni, Mirzə Cəlil 
həyatı  və  fəaliyyəti  üçün  real  təhlükəni  hiss  edərək  Şura  hökumətindən  –  Sovet 
Azərbaycanından  şahın  idarə  etdiyi  İran  dövlətinə  mühacirət  etmişdir.  Bu  qədər 
sadə  və  anlaşılan  məsələni  mürəkkəbləşdirmək,  «bu  mühacirət  deyil»  -  deməklə, 
opponent  rolu  oynamaqdan  əl  çəkmək  lazımdır.  Təbrizin  Azərbaycan  şəhəri 
olduğunu  əsas  gətirərək,  M.Cəlilin  mühacirətinə  müxtəlif  don  geyindirilməsi,  o 
cümlədən    guya  onun  könüllü  olaraq  Ş.M.Xiyabaniyə  yardım  üçün  getdiyini 
söyləmək sadəlövhlükdən daha çox Sovet təfəkkür tərzinin təzahüratıdır. 
Bu, əgər belə demək mümkündürsə, «opponentlər»in öz problemidir, amma 
əgər  onlar  nəyin  bahasına  olursa-olsun,  fikirlərini  yeritmək,  yapışdıqlarından 
buraxmamaq  üçün  müxtəlif  məxəzlərə  də  əl  atırsa,  bax,  bu  zaman  həqiqətən 
məsələyə aydınlıq gətirilməsinə ciddi ehtiyac yaranır. Məsələ burasındadır, böyük 
ideoloq,  istiqlalçı-publisist,  naşir,  redaktor  M.B.Məmmədzadə  Berlində  1938-ci 
ildə  nəşr  etdirdiyi  «Milli  Azərbaycan  hərəkatı»  adlı  əsərində  1923-cü  ildə 
İstanbulda  buraxılan  «Yeni  Qafqasiya»  jurnalını  «yalnız  azərbaycanlıların  deyil, 
bütün rus əsiri türklərin xaricdə çıxardıqları ilk məcmuə» adlandırmışdı. 

 
168 
Azərbaycan  tarixində,  xüsusi  ilə  mətbuat  və  publisistikada  silinməz  iz 
buraxmış, şəxsiyyətinə və irsinə böyük ehtiram bəslədiyimiz, nəsillərə örnək kimi 
qəbul  etdiyimiz  M.B.Məmmədzadəni  təftiş  etmək,  onun  mülahizələrində  qüsur 
axtarmaq  niyyətindən  çox  uzağıq.  Bununla  belə,  bəzi  məqamlara  diqqət 
yetirilməsinin,  faktlara  ehtiyatla  yanaşılmasının  tərəfdarıyıq.  Yuxarıdakı  iddianı 
inkar etməklə heç kim heç nə itirmir, qazanılan isə tarixi həqiqət olur. Nəzərə alsaq 
ki,  M.B.Məmmədzadə  kitaba  yazdığı  «Başlarkən»  adlı  ön  sözdə  səmimiyyətlə 
etiraf etmişdir ki, «məhdud məxəz və vəsiqələrə dayanaraq meydana gətirilmiş bu 
əsərin nöqsanlı olacağına müdrikiz» (müdrikiz – dərk edirik, dərindən anlayırıq – 
T.A.). Bütün bunlardan sonra mühacirət mətbuatının tarixi ilə bağlı söylənilən fikrə 
kor-koranə istinad etmək doğru deyil, yanlış yanaşmadır. 
Mirzə  Cəlilin  Sovet  Azərbaycanından  İran  Azərbaycanına  köçü 
mühacirətdir.  Təbriz  qədim  Azərbaycan  şəhəri  olsa  da,  Mirzə  Cəlil  bir  ölkədən 
başqa bir ölkəyə – İrana getmişdir. Vətənin tarixi torpaqlarının bir hissəsi digər bir 
dövlətin sərhədləri daxilindədirsə, biz ora gedəndə başqa bir dövlətin nəzarətində 
olan  əraziyə  giririk.  Tutaq  ki,  qədim  Azərbaycan  şəhəri  Dərbəndə  köçürüksə, 
deməli  biz  Azərbaycan  Respublikasını  tərk  edib  Rusiya  Federasiyasında 
məskunlaşırıq.  Buradan  təbii  sual  yaranır.  Belə  hallarda  ayrı-ayrı  dövlətlərin 
əsarətində  qalmış  tarixi  torpaqların  bir  nöqtəsindən  başqasına  hərəkət  etmək 
mühacirət sayılırmı? Bu sual başqa bir sualı doğurur. Mühacirət özü nədir, bu söz 
Azərbaycan dilində hansı yükü, məna çalarını daşıyır? Nəhayət, nəyə görə «Molla 
Nəsrəddin»in  nəşrə  başladığı  Gürcüstan-Tiflis  nömrələri  mühacir  nəşr  sayılmır, 
Təbriz  nömrələrini  isə  mühacirət  dövrü  hesab  edirik?  Birinci  sualın  cavabı. 
Əvvəla, Təbriz Azərbaycanın tarixi ərazisi olsa da, həmin vaxt və bu gün də o, İran 
dövlətinin  sərhədləri  daxilindədir.  Deməli,  M.Cəlil  bir  ölkənin  sərhədini  aşaraq 
digər  ölkədə  məskunlaşmışdır.  Buna  əsaslanaraq  Vətəndən  Vətənə  də  mühacirət 
olur  –  fikrini  irəli  sürən  prof.  Xaləddin  İbrahimli  tamamilə  haqlıdır.  Ölkələrin 
tarixindən  belə  misallar  gətirmək  olar.  Heç  şübhəsizdir  ki,  Şimali  Koreyadan 
Cənubi  Koreyaya  qaçanlar  mühacir  hesab  olurlar.  Vaxtı  ilə  –  1946-cı  ildə 
Pişəvərinin rəhbərliyi ilə Təbrizdə qurulan Milli hökumət İran şahı tərəfindən qan 
içində  boğuldu.  İrandan  –  Cənubi  Azərbaycandan  Sovet  Azərbaycanına  pənah 
gətirənlər də özlərini mühacir adlandırırdılar və onların Bakıda mühacir təşkilatları 
vardı: «İran mühacirləri Komitəsi». 
Hələ bu hadisədən də xeyli əvvəl XX əsrin əvvəllərində İrandan, o cümlədən 
Cənubi  Azərbaycandan  on  minlərlə  insan,  o  cümlədən  azərbaycanlılar  Çar 
Rusiyasının  tərkibində  olan  Şimali  Azərbaycana  mühacirət  etmiş,  burada 
məskunlaşmış, 
fəaliyyət 
göstərmiş, 
təşkilatlanmış, 
özlərinin 
mühacir 
cəmiyyətlərini də yaratmışlar. Sabir Nəbioğlu «100 yaşlı cavan «Molla Nəsrəddin» 
adlı məqaləsində («Kredo» qəzeti, 28 aprel, 2007) yazır: «Şahlıq rejiminin əhaliyə 
bəxş  etdiyi  ən  yüngül  cəza  bir  də  baş  götürüb  vətəndən  didərgin  düşmək  olurdu. 
Hesablamalar göstərir ki, XX əsrin əvvəllərində İrandan Rusiyaya gedənlərin sayı 
300 min nəfərə qədər olmuşdur». 
1979-cu ildə – İran şahı devriləndən, Xomeyni rejimi bərqərar olandan sonra 
Azərbaycana gələn minlərlə həmvətənimiz də mühacir statusu aldı, onların böyük 
bir qismi sonrakı illər həmin adla da Avropa ölkələrində məskunlaşdılar. Deməli, 

 
169 
problemə  mövcud  ictimai-siyasi-tarixi  şərait  kontekstində  yanaşmaq  lazımdır. 
Buradan  digər  sual  öz  cavabını  tapmış  olur.  «Molla  Nəsrəddin»  1907-ci  ildə 
Tiflisdə  nəşrə  başlayanda,  nə  Azərbaycan  hökuməti,  nə  də  Gürcüstan  hökuməti 
vardı. Bakı kimi Tiflis də eyni imperiyanın – dövlətin sərhədləri daxilində yerləşən 
şəhərlər idi. Odur ki, «Molla Nəsrəddin»in Tiflis dövründə buraxılan nömrələrini 
qətiyyən  mühacirət  nəşrləri  saymaq  olmaz.  Elmi  mənbələrdə  «mühacirət»in  ərəb 
sözü  olduğu,  peyğəmbərimizin  Məkkədən  Mədinəyə  hicrəti  hadisəsini 
mənalandırmağa  xidmət  etdiyi  yazılır.  Bu  gün  dilimizdə  «mühacirət»  sözü  hər 
hansı  siyasi,  iqtisadi,  hərbi  səbəbdən,  zorla,  yaxud  könüllü  şəkildə  ölkənin 
sərhədini  aşaraq  başqa  bir  ölkədə  məskunlaşmaq  anlamını  verir.  Latın  mənşəli 
«emigare»  sözü  ingilislərdə  «emiqration»,  ruslarda  «emiqrasiya»  sözü  hansı 
mənanı  daşıyırsa,  bizdə  də  «mühacirət»  sözü  həmin  yükü  çəkir.  Bəzən  xaricdə 
yaşayan  həmvətənimizin  ünvanına  «mühacir»  söyləməkdən  ehtiyatlanaraq  ona 
«diaspor  üzvü»  deyirlər.  Bu,  anlaşılandır,  bu  münasibət  sovet  dövründən  bir 
mirasdır. Çünki, Sovet hakimiyyəti illərində mühacirlərə münasibət birmənalı idi – 
onlar «Vətən satqını», «dönük», «xain» adlandırılırdılar. Amma bu sözlərlə kimlər 
hədəfə  alınırdı:  Azərbaycan  istiqlalçıları,  yaxud  Sovet  həyat,  düşüncə  tərzini, 
kommunist-bolşevik  ideologiyasını  qəbul  etməyənlər,  Sibirə  sürgün  edilməkdən, 
təqibdən,  terrordan,  təhdiddən  ehtiyat  edib  II  Dünya  Müharibəsi  bitdikdən  sonra 
Vətənə  qayıda  bilməyən,  qəlbi  qürbətdə  Vətən  eşqi  ilə  çırpınan  on  minlərlə 
həmvətən… 
Bu  gün  Azərbaycan  Respublikasından  kənarda  milyonlarla  həmvətənimiz 
yaşayır.  Rusiya,  Ukrayna,  Orta  Asiya  Respublikaları,  Almaniya,  Fransa, 
Skandinaviya  ölkələri,  ABŞ…  -  bu  siyahını  istənilən  qədər  artırmaq  olar  –  kimi 
ölkələrdə ən müxtəlif səbəblərdən istər Azərbaycan Respublikasından, istər Cənubi 
Azərbaycandan yüz minlərlə həmvətənimiz məskunlaşmışdır. Çox vaxt, xüsusi ilə 
son  illərdə  onlara  «diaspor  üzvü»  deyirlər,  sanki  bununla  həmvətənlərin  statusu, 
yaxud  cəmiyyətdəki  yeri,  mövqeyi  dəyişir.  Belə  deyil.  Həmin  ölkələrdəki 
həmvətənlərimizin  problemləri  ilə  yerli  mühacir  təşkilatlar  məşğul  olur. «Diaspor 
üzvü»  deməklə,  sanki  nəyi  isə  yumşalmış,  «mühacir»  söyləməklə  nəyi  isə 
şiddətləndirmiş oluruq. Qətiyyən. «Diaspor» sözünün etimologiyasını araşdırdıqda, 
bu  ifadənin  arxasında  daha  irimiqyaslı  və  daha  dəhşətli  hadisənin  şahidi  olursan. 
Yunan  mənşəli  «diaspor»  sözünün  mənşəyində  də  «mühacirət»  sözündəki 
zorakılıq,  təqib,  təzyiq  mənaları  durur.  Üstəgəl,  «diaspor»  həm  də  genosid 
təhlükəsini  və  kütləvi  zorakılıq  anlayışını  özündə  ehtiva  edir.  «Diaspor»  sözü 
eramızdan  əvvəl  VI  əsrdə  torpaqlarından  çıxarılan  yəhudilərin  məruz  qaldığı 
zorakılıq hadisəsini əks etdirir. Beləliklə, hər iki söz ilkin mənasından uzaqlaşmış, 
yeni  məna  çalarları  kəsb  etmişlər.  Fikrimizcə,  bu  sözlərin  hər  hansı  bir  səbəbdən 
xarici  ölkədə  məskunlaşan  həmvətənimizin  ünvanına  rahatlıqla  sinonim  kimi 
işlədilməsi heç bir problem yaratmamalıdır. 
Mühacirət  mövzusundan  danışarkən  hökmən  problemə  mühacirliyin 
haradan,  hansı  səbəbdən  qaynaqlandığına  aydınlıq  gətirilməlidir.  Belə  olduğu 
təqdirdə mühacirətşünaslar arasında yaranmış bir sıra mübahisəli məqamlar həllini 
tapmış olacaqdır. Bəzən «mühacirət» dedikdə, sırf siyasi xadimlərin, yaxud siyasi 
baxışlarına görə ölkəni tərk etmək məcburiyyətində qalan insanların başqa ölkədə 

 
170 
məskunlaşması  nəzərdə  tutulur.  Bu,  yanlış  yanaşmadır.  Doğrudur,  bu  qisim 
insanlar mühacirətin başlıca göstəricisidir, onun əsas kütləsini, gücünü təşkil edir. 
Onlar  təşkilatlanmağa,  fəallığa  meyllidir,  ölkədə  baş  verən  ictimai-siyasi-iqtisadi 
proseslərə  daha  çevik  reaksiya  verirlər.  Bu  da  təbiidir.  Çünki  onlar  siyasi 
baxışlarına görə, iqtidara, yaxud ictimai formasiyaya münasibətdə barışmaz mövqe 
tutduqları üçün qürbət həyatına üstünlük vermişlər. Eyni zamanda, heç bir təqibə, 
siyasi  təzyiqə  məruz  qalmayan  yüzlərlə,  minlərlə  insan  da  var  ki,  sadəcə  həyat 
tərzini dəyişərək Avropada, Amerikada yaşamaq, yaxud dünyanın hər hansı digər 
ölkəsində  daha  firavan,  daha  zəngin  bir  həyat  qurmaq  niyyətilə,  yaxud  daha 
hansısa başqa səbəbdənsə ölkəni tərk etmişdir. Xaricdə məskunlaşan bu qəbildən 
olan  insanlar  da  mühacirdir.  Öz  qayğı,  problemləri  ilə  məşğul  olan  belə 
həmvətənləri  siyasi  fəaliyyətləri  olmadığı  üçün  mühacir  hesab  etməmək  düzgün 
deyil. 
O  ki,  qaldı  Mirzə  Cəlilin  mühacirət  dövründəki  fəaliyyətinə,  ümumiyyətlə, 
mühacirin xaricdə yaratdığı  nə varsa, o mühacirət məhsuludur. Yazıçıdırsa, onun 
ədəbi irsi mühacirət ədəbiyyatı, publisistdirsə yazdıqları, mühacirət publisistikası, 
naşir, redaktordursa rəhbərlik etdiyi, buraxdığı mühacir nəşrdir. Deməli, M.Cəlilin 
«Molla Nəsrəddin» jurnalının İranda -  mühacirət dövründə nəşr etdiyi nömrələri 
mühacirət  mətbuatı  nümunələridir.  Bir  çoxları  elə  hesab  edir  ki,  həmvətənlərin 
xaricdə  nəşr  etdikləri  yalnız  siyasi  məzmunlu  qəzet,  yaxud  jurnallar  mühacir 
nəşrlərdir.  Halbuki,  belə  deyildir.  Bu  gün  xarici  ölkələrdə  (o  cümlədən,  Rusiya 
Federasiyasında, Ukraynada) onlarca qəzet, jurnal buraxılır ki, onlar Vətənimizdə 
olan  mövcud  milli,  demokratik  hakimiyyəti  bütün  varlığı  ilə  dəstəkləyir, 
respublikanın  nailiyyətlərini  təqdir  edir,  ölkəmizin  tarixi-memarlıq  abidələrini, 
xalqımızın  milli-mənəvi  dəyərlərini  təbliğ  edirlər.  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalına 
gəldikdə  isə,  onun  mövzularını  ətalət,  cəhalət  və  mövhumata  qarşı  mübarizə  ilə, 
qadın azadlığı, hüquq bərabərliyi, digər insani və demokratik dəyərlər, eləcə də dil, 
məktəb,  maarif  istiqamətində  aparılan  mübarizə  ilə  məhdudlandırmaq  olmaz. 
«Molla  Nəsrəddin»  çar  mütləqiyyətini,  Osmanlı  sultanlığını,  İranın  şahlıq  üsul-
idarəsini  də  qamçılayır,  siyasi  mövzularda  son  dərəcə  kəskin  materiallar  dərc 
edirdi. 
«Molla  Nəsrəddin»  jurnalının  Təbrizdə –  mühacirətdə buraxılan  8 nömrəsi 
mətbuat  tariximizdə  bir  çox  cəhətdən  silinməz  iz  buraxmışdır.  Jurnal  mövzu,  dil, 
tərtibat  baxımından  özündən  əvvəlki  nəşrlərindən  ciddi  fərqlənməsə  də,  yeni 
mühit,  yeni  şərait  «Molla  Nəsrəddin»in  təsir  gücünü  bir  qədər  də  artırmış,  əhatə 
dairəsini  genişləndirmiş,  bunun  nəticəsi  kimi  Cənubi  Azərbaycanda  «Molla 
Nəsrəddin»  ənənələrini  davam  etdirən  satirik  nəşrlər  intişar  etmiş,  «mənəvi 
dirçəlişə və ictimai tərəqqiyə ciddi təkan vermişdir» (İ.Həbibbəyli, göstərilən əsəri, 
səh.347).  
Əməkdar jurnalist, mətbuat tariximizin fədakar tədqiqatçılarından olan Tahir 
Aydınoğlu  «Şərqin  mürgüsünü  qaçıran,  güldürərək  düşündürən,  düşündürərək 
güldürən,  «millətin  kitabına  çevrilmiş»  «Molla  Nəsrəddin»in  Təbrizdəki 
fəaliyyətini  jurnalın  tarixinə  yazılan  daha  bir  əlamətdar  səhifə  kimi  dəyərləndirir. 
(«Molla Nəsrəddin» - Təbriz 1921. Transliterasiya edən və çapa hazırlayan, f.e.n. 
Elmira  Qasımova,  «Ön  söz»ün  müəllifi  Tahir  Aydınoğlu,  redaktor  Məmməd 

 
171 
Kazımoğlu,  Bakı,  «Adiloğlu»  nəşriyyatı,  2006,  80  səh.  Kitab  Azərbaycanda 
Vətəndaş  Cəmiyyətinin  inkişafına  Yardım  Assosiasiyası  və  Söz  Azadlığını 
Müdafiə Fondunun təşəbbüsü ilə nəşr edilmişdir). «Molla Nəsrəddin»lə yeni ədəbi-
ictimai  mühitin  əsasını  qoyan  və  «ədəbi  dövrün  başçısına»  çevrilən 
(Y.V.Çəmənzəminli)  Cəlil  Məmmədquluzadə  Tiflisdəki    kimi  Təbrizdə  də  öz 
proqramına,  əqidəsinə,  yoluna  sadiq qalmış,  jurnal  «ilk günlərdən  müsəlmanların 
inkişaf  etmələrinə  mane  olan  bəzi  adət  və  ənənələrin  tənqidinə  başlamış  və 
köhnəlmiş adətlərin əleyhinə olmuşdur» və məqsədi «müsəlman ümmətinə xidmət 
olmuşdur» («Molla Nəsrəddin», № 1, 19 fevral 1921, Baş məqalə (fars dilində). 
«Molla Nəsrəddin»in Təbriz nəşrlərindəki materiallar da mövzu baxımından 
ciddi,  rəngarəng  və  aktual  olmuşdur.  Heç  bir  işə  yaramayan  idarələrin  və  heç  bir 
işlə  məşğul  olmayıb  dövlətdən  məvacib  alan  müftəxor,  rüşvətxor  məmurların 
(«Bikarlar məhəlləsi», № 1; «Sandüqülmükün məktubu», № 2; «Vətən xadimləri», 
№  3;  «Poçtxanamız»,  №  4;  «Lüğət»,  №  5;  «Qəribə  yuxu»,  №  8),  elm,  məktəb, 
maarif, 
mədəniyyət, 
tərəqqi 
düşmənlərinin 
(«Maarif 
dostlarına», 
«Maarifpərəstlər»,  №  2;  «İlan-qurbağa»,  «Bir  sual»,  №  5;    «Təqvim»,  №  6; 
«Aləmdəridə  alınan  rəylər»,  «Tüstü»,  №  7;  «Köhnə  işlər»,  №  8),  sözü  ilə  əməli 
fərqli 
olan 
dindarların, 
missionerlərin, 
içki-qumar 
düşkünlərinin, 
cəhalətpərəstlərin, köhnə adətlərin əsirinə çevrilənlərin («Tikan», «Cavanlara», № 
2; «Xəbərdarlıq», № 3; «Missionerlik», № 6; «Məşrubat», № 7; «Təbiət», № 8), 
qadınları  kölə  qismində  görənlərin,  onların  hüquqlarını  tapdalayanların, 
azadlıqlarına qənim kəsilənlərin («Fahişəxana», № 1; «Qız tərbiyəsi», № 3; «Ballı 
Badımcan»,  №  4;  «Xanımlar  məişətindən»,  №  6;  «Çimdik»,  №  7)  tənqidi,  ifşası 
jurnalın əsas hədəfi idi. 
Mirzə  Cəlilin  İrana  mühacirət  dövrü  ölkənin  çox  təbəddülatlı  bir  vaxtına 
təsadüf  etsə  də,  o,  Təbrizdə  jurnalın  nəşrində  israrlı  mövqe  tutur.  Bu  niyyətini  o, 
Şeyx Məhəmməd Xiyabani ilə görüşündə də dilə gətirir. M.Cəlil dərbəndli dostu 
Əbülfət  Ələvinin  vasitəsi  ilə  Müxbürüs-Səltənə  ilə  görüşür,  jurnalın  çapı 
məsələsini  qaldırır.  «Mirzə  Cəlil  baş-qulağını  sarıyıb  gah  mətbəəyə,  gah  rəssam 
Seyid  Məmmədəli  Behzadın  yanına,  gah  tacir  Məşədi  Zülfüqar  Fəyazovun 
mağazasına kağız almağa gedir. O, vaxtını jurnalın çapına hazırlıq işləri ilə keçirir» 
(Qulam Məmmədli. Adı çəkilən əsəri, səh.393). 
Yeri  gəlmişkən  qeyd  edək  ki,  «Molla  Nəsrəddin»in  Təbriz  nəşri  ilə  bağlı 
çətinliklər, həmin problemlərin aradan qaldırılması istiqamətində görülən işlər, bu 
fəaliyyətdə  M.Cəlilə  dəstək  olanlar  barədə,  əgər  belə  demək  mümkünsə,  jurnalın 
vida,    Təbrizdə  buraxılan  son  nömrəsində  dərc  olunmuş  «Bir  neçə  söz»  adlı  baş 
məqalədə  ətraflı  bəhs  edilmişdir.  Burada  Cəlil  Məmmədquluzadə  Bakıya  dəvət 
olunmağı  ilə  əlaqədar  jurnalın  nəşrini  dayandırdığını  qeyd  edir,  Təbrizdə  ona 
yardımçı  olanlara  təşəkkürünü  bildirir,  onların  qayğı  və  diqqətini  şükranlıqla 
xatırlayır. C.Məmmədquluzadənin senzorla bağlı yazdıqları da çox maraq doğurur. 
O, senzorun xoş münasibətini inkar etmir və nə qədər, hara qədər yazmaq mümkün 
idi, o qədər yazdığını qeyd edir. O ki, qaldı «rəsmi senzordan əlavə bizim qaranlıq 
mühitin  və  çürümüş  məişətin  müxtəs  (özünə  mənsub  –  T.A.)  bir  senzoru  var  ki, 
yazmaq  səhvdir  (çox  çətindir  –  T.A.),  insanı  lal  olmağa  məcbur  edir».  «Molla 
Nəsrəddin»in  1921-ci  il  fevral  ayının  19-da  1-ci  nömrəsi  1000  nüsxə  ilə  çapdan 

 
172 
çıxır  və  satışa  buraxılır.  Jurnalın  Təbriz  nömrələrinin  hamısı  «Müdir  və 
sərmühərrir»:  Cəlil  Məmmədquluzadə  imzası  ilə  işıq  üzü  görmüşdür. 1921-ci  ilin 
üç ayı ərzində – fevralın 19-da 1-ci, martın 9-da 2-ci, 20-də 3-cü, 31-də      4-cü, 
aprelin  10-da  5-ci,  23-də  6-cı,  mayın  7-də  7-ci  və  15-də  8-ci  nömrəsi  nəşr 
olunmuşdur.  Jurnal  abunə  və  pərakəndə  satış  yolu  ilə  əsasən  ziyalılar  və 
sənətkarlar  arasında  yayılmışdır.  Təbrizdən  başqa  jurnalın  Tehran,  Məşhəd,  Xoy, 
Marağa,  Qəzvin,  Əhər  və  b.  şəhərlərdə  vəkilləri  (yayılması  ilə  məşğul  olan 
nümayəndələri)  olmuşdur.  8  səhifəlik  «Molla  Nəsrəddin»  Təbrizdəki  «Hüseyni» 
(1-ci və 2-ci nömrələr) və «Ümid» (3, 4, 5, 6, 7, 8-ci nömrələr) mətbəələrində  çap 
olunmuşdur,  redaksiya,  idarə  isə  ailənin  yaşadığı  şahzadə  Nüsrətüssəltənənin 
evində  yerləşirdi.  Jurnal  ərəb  əlifbası  ilə,  bir  neçə  material  istisna  olmaqla 
Azərbaycan  dilində  buraxılmışdır.  Karikaturaların  əksəriyyətini  Avropada 
mükəmməl rəssamlıq təhsilinə yiyələnmiş Seyid Əli Behzadi tərəfindən «Behzad», 
«Seyid  Əli  Behzadi»,  «Seyid  Əli  Müsəvvirzadə  Behzadi»,  «Seyid  Əli 
Müsəvvizadə», «Müsəvvizadə Behzad» imzaları ilə işlənmişdir. Rəssamlar Mirzə 
Məhəmmədəli  Nəqqaş  və  Mir  Müsəvvir  Nəqqaşın  da  «Molla  Nəsrəddin»lə 
əməkdaşlığı  istisna  edilmir.  İllüstrasiyalar  rənglidir  və  rəsm  əsərləri  Əzim 
Əzimzadə, Oskar Şmerlinq və İozef Rotter üslubundadır. 
«Molla  Nəsrəddin»in  Təbriz  nömrələrində  C.Məmmədquluzadə  «Molla 
Nəsrəddin»,  «Dəli»,  «Mozalan»,  «Cızbızçı»,  «Hərdəmxəyal»,  «Lağlağı», 
«Utanmaz  kətdi»,  «Sırtıq»,  «Qızdırmalı»  kimi  gizli  imzalarla  məqalə,  felyeton, 
eləcə də imzasız «Elan», «Poçt qutusu», «Teleqraf» başlıqları ilə müxtəlif yazılar 
dərc etdirmişdir. 
Jurnalın əməkdaşlarından Əbülfət Ələvinin xidmətini xüsusi ilə qeyd etmək 
lazımdır.  O,  «Molla  Nəsrəddin»in  nəşri  ilə  bağlı  problemlərin  həll  olunmasında 
C.Məmmədquluzadəyə  yaxından  kömək  göstərməklə  yanaşı,  senzorun  təkidi  ilə 
jurnalda  verilən  fars  dilində  olan  materialları  yazmış,  çapa  hazırlamışdır.  Hələ 
Tiflis dövründən «Dılğır» imzası ilə jurnalla əməkdaşlıq edən İsgəndərxan Qəffari 
Sürxpuş, M.Ə.Sabir ənənələrinin qızğın davamçısı Mirzə Əli Möçüz, eləcə də Hacı 
Əli Şəbüstəri, Mirzə Ələkbər Məmmədquluzadə, Mehdixan Şərifzadə, Möhsünxan 
Sərtibi «Molla Nəsrəddin»in nəşrində fəal iştirak etmişlər. Bununla yanaşı, jurnalın 
Təbriz 
nömrələrini 
vərəqlədiqcə 
tanınmış 
mollanəsrəddinşünas 
Turan 
Həsənzadənin  aşağıdakı  fikri  ilə  razılaşmamaq  olmur:  «…inamla  deyə  bilərik  ki, 
Təbriz  nömrələrini  əsasən  C.Məmmədquluzadə  təkbaşına  çıxarmışdır»  («Molla 
Nəsrəddin»in  təbrizli  əməkdaşları.  «Ədəbiyyat  və  incəsənət»  qəzeti,  №  32,  7 
avqust 1987). 
«Molla  Nəsrəddin»in  I  nömrəsi  Təbriz  həyatında  şimşək  kimi  çaxır. 
«Millət»  «Bekarlar  məhəlləsi»ndən  xəbər  tutur,  «Fahişəxana»  və  «Dəli»ləri  ilə 
tanış olur, «Təzvir (saxtakarlıq, hiyləgərlik, kələkbazlıq – T.A.) ustaları»nı tanıyır, 
onların  əməlləri  barədə  «İxtar»  (xatırlatmaq,  xəbərdarlıq  –  T.A.)  edilir  Jurnalın 
birinci nömrəsini bütün təbəqədən olan oxucular  – tacir, ziyalı, kəndli, dindar və 
sənətkarlar kimi  cəhalət, xurafat  və dövlət  məmurları  arasında da  böyük  əks-səda 
doğurur.  Şər  qüvvələr  müvəqqəti  də  olsa,  qalib  gəlir.  Qubernator  jurnalı 
bağlamağı,  birinci  nömrəni  müsadirə  etməyi  tapşırır.  Eyni  zamanda,  jurnalın 
növbəti  nömrəsinin  çapı  qadağan  edilir.  Qulam  Məmmədlinin  yazdığına  əsasən 

 
173 
jurnalın  bağlanması  xəbəri  sadə  şəhər  əhlini  bərk  qəzəbləndirmiş  və  onlar 
bildirmişlər ki, əgər Molla əmi doğru danışdığı üçün bağlanırsa, biz də dükanları 
bağlayacağıq. 
Birinci  nömrədəki  «Fahişəxana»  felyetonunun  təsiri  daha  güclü  olmuşdur. 
«Dəli» imzası ilə dərc olunmuş «Fahişəxana» həm problem baxımından aktualdır, 
həm  də  sənətkarlıq  nöqteyi-nəzərdən  diqqəti  çəkir.  Mövzu  Təbrizin  gündəlik 
həyatından götürülmüşdür və söhbət hər kəsin  hər gün gördüyü, rastlaşdığı, lakin 
biganəliklə  görməməzliyə  vurduğu  fahişəxanalardan  gedir.  Müəllif  «təəccüblə» 
yazır ki, Təbrizə gələnədək elə bilirmiş ki, fahişəxana çox pis şeydir, məsələn, o, 
Tiflisdə    görmüşdü  ki,  ermənilər,  ruslar,  gürcülər,  yəhudilər  öz  məhəllələrində 
fahişəxanaların  fəaliyyətinə  yol  vermirlər.  Təbrizdə  –  müsəlman  məhəllələrində 
fahişəxanaları görən «Dəli» lap çaşır: «İndi mən də, doğrusu, çaşmışam, bilmirəm 
fahişəxana  yaxşı  şeydir,  yoxsa  pis  şeydir?    Əgər    deyim  yaxşı  şeydir,  axı  öz 
aramızdır, insafən danışsan görərik ki, yaxşı deyil: o səbəbə ki, əvvələn, fahişəxana 
millətin əxlaqını xarab edir. Saniyən, orada cavanlar nagəhan bəlalara düçar olurlar 
və  əlacı  olmayan  dərdlərə  düşürlər.  Salisən,  bizim  şəriətimiz  də  belə-belə  qəbil 
işləri  günahi-kəbir  cərgəsinə  yazıb».  Gördüklərindən  heyrətlənən  müəllif  onu 
düşündürən suallara cavab tapmaq istəyir: fahişəxana yaxşıdırsa, niyə hətta digər 
dindən olan millətlər onu qadağan edirlər? Pisdirsə, zinakarlığı günah hesab edən 
müsəlmanlar  onu  niyə  açırlar?  Digər  tərəfdən,  fahişəxana  pisdirsə  «niyə  məndən 
savayı  bunu bir kəs danışmır?  Məgər  məndən savayı  bu şəhərdə  ağıllı, həyalı  və 
ismətli adam  yoxdur?». Niyə «mömin və abırlı müsəlman bəndələr» etiraz etmir? 
Bütün bu suallar içində boğulan felyeton müəllifi dəli olacağından ehtiyatlanır və 
sonda oxucusuna müraciət edir: «Qurban olum, sən bir məni başa sal, yoxsa dəli 
olaram».  
Həmidə  xanım  xatirələrində  yazır  ki,  felyeton  xüsusi  ilə  şəhərin  ağalarını 
həyəcana gətirmişdi. Qadınlar dəstə-dəstə Həmidə xanımın yanına gəlir, yazı üçün 
Molla  əmiyə  təşəkkürlərini  çatdırmağı  xahiş  edirdilər.  «Evimiz  arı  pətəyinə 
bənzəyirdi»  -  deyə  yazan  Həmidə  xanım  Məmmədquluzadə  minnətdarlığa, 
şəhərdəki  həyəcanlı  vəziyyətdən  xəbərlər  gətirməyə  gələn  adamların  kəskin 
etirazının  şahidi  olurdu.  İş  o  həddə  çatmışdı  ki,  şəhərdəki  qoşunların  komandanı 
valiyə  teleqram  vurmuşdu  ki,  jurnalın  nəşrinə  icazə  vermək  lazımdır.  Qısa 
müddətdə – 2-3 gün ərzində 600 fahişə qatarla Təbrizdən çıxarılmış, fahişəxanalar 
bağlanmışdı.  
«Qız  tərbiyəsi»  adlı  felyetonu  təsvir  vasitələrinə,  komik  üslubuna  görə 
təbəssümlə, faciəyə bənzər problemə görə isə acı göz yaşları ilə oxunur. Yetkinlik 
yaşına çatmış, təhsilli oğlan ailə qurmaq üçün özünə tay qız axtarır. «Tərbiyə və 
elm  görmüş»  oğlan  münasib  qız  tapmayıb  əcnəbi  millətlərin  oxumuş  qızları  ilə 
evlənirlər.  Başqa  çarə  yoxdur.  Gənc  oğlan  təhsil  və  tərbiyə  görməyən  qızla  ailə 
həyatı qursa, «kişi kitabdan və elmdən danışanda övrət saatda bir asqırıb deyəcək: 
«Kişi, tək səbir gəldi, qoy kitabı yerə». Kişi övrətdən bir burun dəsmalı istəyəndə, 
övrət  deyəcək:  «Sən  Allah,  kişi,  özündən  iş  çıxartma,  ətəyinnən  burnuvu  sil». 
Felyetonçu bu  işin çarəsini axtarır: bəlkə qızlara təhsil verək? Yox, bu məsləhət 
deyil. Çünki qız dərs oxusa, yazmaq bilsə, «kefi istədi, götürdü bir yad kişiyə bir 
kağız yazdı». Xeyli götür-qoydan sonra çarə tapılır. «…oğlan uşaqlarını da dərsə 

 
174 
qoymuyaq. Əgər belə olsa, nə şiş yanar, nə kabab. Onda,  məsələn, səbir gələndə 
kişi  də  işini  yarımçıq  qoyar  ki,  səbir  keçsin…».  «Dəli»  imzası  ilə  verilmiş  bu 
felyetonda  yumor,  acı  gülüş  də  var,  qəzəb,  yanğı,  istehza  da.  Felyeton  müəllifi 
C.Məmmədquluzadə mövcud cəmiyyət həyatının xarakterik, lakin tragik səhnəsini 
çox ustalıqla qələmə almışdır. 
Ballı Badımcan xala ilə Nurcahan bacı 9 yaşlı qızı baqqala, yoxsa çaqqala 
(əbasız  Həsən  xana),  teatrda  oyunbazlıq  edən  Süleymana,  ya  da  ki,  qırmızısaqqal 
Hacıxana ərə vermək barədə qızğın müzakirə aparanda («Ballı Badımcan», № 4), 
müsəlmanlar  Təbrizdə  –  Aramyan  teatrında  erməni  xanımlarını  («Elan»,  №  1), 
yaxud  Fitilbörk  şəhərində  kilsədə,  Odessada  gül  mağazasında  rus  xanımlarını, 
Xorasanda  –  ziyarət  yerində,  Təbriz  bazarlarında…  arvad  çimdikləməklə 
məşğuldurlar («Çimdik», № 7). 
«Bikarlar  məhəlləsi»  də  «Molla  Nəsrəddin»in  Təbriz  nömrələrinin 
materialları  arasında  diqqəti  çəkən  felyetonlardandır.  Təbrizin  küçələri  dilənən, 
bitlənən və  mürgüləyən  arvad-uşaqlarla doludur.   Bu  bir  yana,  dövlətin  «bir  yekə 
və  ali  imarəti»ndə  yerləşən  kargüzarxanada  da  «kimi  qəlyan  çəkir,  kimi  elə 
bikarçılıqdan  mürgüləyir».  Molla  əmini  təəccübləndirən,  təəssüfləndirən  və 
təsirləndirən  də  odur  ki,  kargüzarxanadakı  heç  bir  işlə  məşğul  olmayan  bikar-
məmurlara  pul-maaş  verilir.  Molla  əmi  bu  suala  cavab  axtarır:  xub,  əgər  məqsəd 
pulu  bikarlara  paylamaqdır,  bəs  küçədə  bikar  adam  çoxdur,  səbəb  nədir  ki,  bu 
pullar  kargüzarxana  bikarlarına  halal  olub,  küçə  saillərinə  haram  olub?»  Bu 
felyetonla müəllif idarələrdə baş girləyən dövlət məmurlarını kəskin satira atəşinə 
tutmuşdur.  «Tüstü»  felyetonunu  (7)  elmə,  maarifə,  mədəniyyətə  həqarətlə baxan, 
mövhumatın, cəhalətin içində boğulan cəmiyyətin harayına yetişmək istəyən Mirzə 
Cəlilin  fəryadı,  naləsi  də  adlandırmaq  olar:  «Hər  yan  tüstüdür,  məclislərdə  və 
evlərdə düxaniyyət (tütün – T.A.), məşrubat (içki, şərab – T.A.) tüstüsü, küçələrdə 
hamam  tüstüsü,  mənəviyyatda  mövhumat  tüstüsü,  ruhda  və  qəlbdə  kəsafət 
(natəmizlik,  çirkinlik  –  T.A.)  tüstüsü…  Xülasə,  millət  tüstü  içində 
boğulmaqdadır».  Mirzə  Cəlil  boğulan,  batan  cəmiyyətin  dərdini  göstərməklə, 
tənqid etməklə kifayətlənmir, onun dərdinə dərman, əlac da axtarır. Kimdən? «Hər 
bir vicdan sahibindən, hər bir həqiqi Vətən dostundan, hər bir bəşər övladına rəhmi 
gələndən».  İranda  gördüklərini,  cəhalətin  törətdiyi  «vəhşilik  və  bədbəxtlikləri» 
unuda bilməyən M.Cəlil bu tüstünü dağıtmağın çarəsini Bakıya qayıtdıqdan sonra 
da  axtarmışdır:  «Zülmət  çox  dərindir,  qaranlıq  nəyahət  qalındır.  Burada  çox-çox 
top-tüfəng lazımdır. Bilmirəm – barıt atəşimi, bilmirəm – maarif topumu, bilmirəm 
–  mədəniyyət  təkamülü,  ya  inqilabı,  ya  bəlkə  də  ikisi  də  lazımdır…»  (İnqilab 
lazımdır. «Molla Nəsrəddin», № 3, 1922).  
Beləliklə, Cəlil Məmmədquluzadənin 1920-ci ildə Azərbaycanın bolşeviklər 
tərəfindən  istila  edilməsindən  sonra  İrana  köçü  bir  mühacirət  hadisəsi  kimi  tam 
təfərrüatı  ilə  xarakterizə  edildi  və  böyük  ədibin  3  aylıq  müddətdəki  mühacirət 
həyatı  və  fəaliyyəti  mötəbər  məxəzlərə  istinad  edilərək  işıqlandırıldı. 
C.Məmmədquluzadənin mühacirət dövründəki fəaliyyətinin zirvəsi və şah əsəri isə 
«Molla  Nəsrəddin»in  Təbriz  nəşrləri  oldu.  Həmin  nəşrlər  cəmiyyət  həyatında  bir 
hadisə,  mətbuat  tarixində  unikal  təzahürat  olmaqla  yanaşı,  eyni  zamanda 
Azərbaycan mühacirət mətbuatının başlanğıc nöqtəsidir. 

 
175