ABĠd tahġRLĠ

11 yanvar 2008. 
 
 
Qafar Qələndər oğlu Mehdiyevin “Erməni məsələsi”nə dair tarixi 
həqiqətlərin aĢkarlanmasında mətbuatın rolu (erməni və Türkiyə 
mətbuatının materialları əsasında  1890-1920)” mövzusunda 
 namizədlik dissertasiyasına 
R Ə Y 
 
Qondarma  «erməni  məsələsi»nin  yaranma  tarixinin,  ortaya  atılma 
səbəblərinin,  məqsədinin,  mahiyyətinin  araşdırılması,  dəyərləndirilməsi  və  ondan 
düzgün  nəticələrinin  çıxarılması  aktualdır,  eyni  zamanda  bu  «problemin» 
ideoloqlarının, 
icraçılarının 
istəklərinin 
zərərsizləşdirilməsi 
baxımından 
əhəmiyyətlidir. Odur ki, ilk növbədə aşağıda sadalananlara ciddi məxəzlər, etibarlı 
mənbələrə istinadən ardıcıl və kompleks halda aydınlıq gətirilməlidir: 
- nə üçün məhz «erməni məsələsi?» 
-  «erməni  məsələsi»nin  gündəmə  gətirilməsinin  sosial-siyasi,  dini,  iqtisadi, 
tarixi kökləri, onun qabardılması, qidalanması mənbələri hansılardır? 
-  mənfur  «erməni  məsələsi»nin  regionda  yaşayan  xalqların  tarixinə  və 
taleyinə təsiri, onun acı nəticələri; 
-  miasum  «erməni  məsələsi»nin  bir  həlqəsi  və  onun  reallaşdırılması 
istiqamətində düşünülmüş ideyadır. 
Bəzən  iddia  olunur  ki,  «erməni  məsələsi»  müəyyən  tarixi  mərhələlərdə, 
sovet  hakimiyyəti  illərində  gündəlikdən  çıxarılmışdır,  yaxud  ortaya  atıldığı 
dövrdəki  məzmununu,  mahiyyətini  itirmişdir.  Əlbəttə,  bu  cür  mülahizələrlə 
razılaşmaq  olmaz.  Sovet  rejimi,  kommunist  ideologiyası  bu  «məsələnin»  tarixi 
şəraitə  uyğun  formatını,  formasını  dəyişdirmişdir.  1948-1953-cü  illərdə 
Azərbaycanlıların  kütləvi  şəkildə  Ermənistan  SSR-dən  deportasiyası  əslində 
«erməni  məsələsi»nin  müxtəlif  bəhanələrlə  yeni  şəraitdə  həyata  keçirilməsi  idi. 
İdeya  kimi  də  «erməni  məsələsi»  bəslənir,  ona  yeni  ruh,  qan-can  verilirdi, 

 
148 
yaddaşlardan  silinməməsi  üçün  təbliğat  maşını  işləyirdi.  Rejim  və  kommunist 
ideologiyası  lazım  hesab  etdiyi  məqamlarda  tarixin  təhrif  edilməsinə,  qərəzli 
qələmə alınmasına rəvac verir, eyni zamanda xəstə erməni təxəyyülünün məhsulu 
olan  əsərlərin  kütləvi  tirajlarla  nəşrinə  göz  yumurdu.  Nəticədə,  Henri  Azadyanın 
təbiri ilə desək, «partiya və dövlət xadimi, alim, pedaqoq, kommunist və vətəndaş» 
Con  Kirokosyanın  «Gənc  türklər  tarixin  məhkəməsi  qarşısında»  (Yerevan, 
«Ayastan» nəşriyyatı, 1986) kimi əsərlər nəşr olunur, milyonlarla insan yalanlarla 
məlumatlandırılır,  əsl  həqiqət  diqqətdən  yayındırılır,  ermənilərə  qarşı  regionda 
ardıcıl şəkildə genosid həyata keçirildiyi həyasızcasına qeyd olunur, əsl qatillər – 
erməni terrorçuları, başkəsən və qaniçənlər «xalq qisasçıları», «xalq qəhrəmanları» 
kimi təqdim və təbliğ edilirdi. 
Bax,  bütün  bunların  və  bunlardan  daha  artığının  üzə  çıxarılması,  ifşa 
edilməsi,  problemlə  bağlı  ölkəmizdə  və  beynəlxalq  aləmdə,  o  cümlədən  elmi 
ictimaiyyətdə  düzgün  rəyin  formalaşdırılması  tədqiqatçıların  üzərinə  çox  ciddi  və 
məsul vəzifələr qoyur. 
«Erməni məsələsi» mövzusunda ölkəmizdə ilk ciddi əsərlər Azərbaycan öz 
müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra işıq üzü görməyə başlamışdır. Yeri gəlmişkən, 
qeyd  etmək  vacibdir  ki, problemi  illər  boyu  susmayan  və  susdurula  bilməyən  tək 
səs –  mühacir  nəşrlər  –  «Yeni  Qafqasya»,  «Azəri-türk», «Odlu  yurd», «Bildiriş», 
«İstiqlal»,  «Qurtuluş»,  «Azərbaycan»  kimi  qəzet  və  jurnallar  gündəmdə 
saxlamışdır. 
Son  illər  «erməni  məsələsi»  tədqiqat  predmeti  kimi  daha  çox  müraciət 
edilən,  diqqət  mərkəzində  duran  mövzulardandır.  Ataxan  Paşayev,  İsmayıl 
Vəliyev,  İsrafil  Məmmədov,  Bəxtiyar  Nəcəfov,  İslam  Sadıq  kimi  müəlliflər  bu 
istiqamətdə dəyərli araşdırmalar aparmış, sanballı əsərlər yazmışlar. 
Qafar  Qələndər  oğlu  Mehdiyevin  elmi-tədqiqat  işi  bir  sıra  keyfiyyətlərinə 
görə xüsusi ilə əhəmiyyətlidir:  
-  problemlə  bağlı  bilavasitə  erməni  dilindəki  mətbu  orqanlara  istinad 
olunması və bu qəbildən olan faktların elmi dövriyyəyə buraxılması;    
-  tədqiqatçının  daha  xarakterik,  maraqlı  faktları  seçməsi,  təhlil  etməsi, 
ümumiləşdirməsi və onları elmi-nəzəri cəhətdən düzgün dəyərləndirməsi; 
- 
mülahizə 
və 
mühakimələrinin 
məharətlə 
əlaqələndirilməsi, 
əsaslandırılması; 
- qənaətlərində, elmi nəticələrində qətiyyətliliyin, prinsipiallığın olması; 
-  zəngin  faktoloji  bazadan  bacarıqla  istifadə  sayəsində  opponentlərin  «tərk-
silah»  edilməsi,  başqa  sözlə,  ermənilərin  və  onların  havadarlarının  qondarma 
«erməni soyqırımı» iddialarının tutarlı dəlillərlə alt-üst olunması; 
-  «erməni  məsələsi»nin  hansı  məqsədlərlə  ortaya  atıldığının  təkzibolunmaz 
sənədlərlə  bir  daha  təsdiq  edilməsi,  maraqlı  dövlətlərin  regiondakı  çirkin 
siyasətinə,  problemin  süni  şəkildə  daha  da  şişirdilməsinə  xidmət  edən  bu  və  ya 
digər amillərin müəyyənləşdirilməsi, qiymətləndirilməsi. 
Qafar  Mehdiyev  uzun  illər  boyu  mətbuatda  çalışmış,  ötən  əsrin  80-ci 
illərinin sonundan – mənfur erməni qonşularımızın növbəti separatçılıq hərəkatına 
başladığı illərdən şahid kimi yox, iştirakçı, zərərçəkən kimi bilavasitə hadisələrin 
içində, qaynar nöqtələrdə olmuşdur. Bu problem ümumilikdə xalqımızın tarixində, 

 
149 
taleyində  ağır  izlər  qoymuşdur.  Q.Mehdiyev  bir  fərd  kimi  bu  acını  öz  həyatında, 
tərcümeyi-halında  yaşayan  kəslərdəndir.  Bunun  nəticəsi  kimi  o,  problemi  daha 
dərindən dərk etmiş, mənimsəmişdir desək, yəqin ki,  yanılmarıq. 
Q.Mehdiyevin  erməni  əlifbasını,  dilini  bilməsi,  Türkiyə  və  Azərbaycanın 
müxtəlif bölgələrində – erməni vəhşiliklərinin törədildiyi yerlərdə – məzarlıqlarda, 
kitabxana  və  muzeylərdə  tədqiqat  işi  aparması  dissertasiyanın  kamil  əsər  kimi 
ortaya çıxmasına yardım etmişdir. 
Dissertasiya  giriş,  «XIX  əsrin  ikinci  yarısında  Şərqi  Anadoluda  və  Cənubi 
Qafqazda ictimai-siyasi vəziyyət və «erməni məsələsi»nin ortaya atılmasında Qərb 
dövlətlərinin rolunun mətbuatda əksi» və «Erməni dövlətinin yaradılması planları 
və  onun  həyata  keçirilməsi  istiqamətində    hərbi  və  diplomatik  fəaliyyətlərə 
mətbuatın münasibəti» adlı 2 fəsil, nəticə və ədəbiyyat siyahısından ibarətdir. 
Tədqiqatçı  3  yarımbənddən  ibarət  I  fəsildə  «erməni  məsələsi»nin  ortaya 
atılmasında, əvvəl Şərqi Anadoluda, bu xülya baş tutmadıqda isə Cənubi Qafqazda 
erməni  dövləti  qurmaq  ideyasının  yayılmasında  missionerlərin,  erməni  millətçi 
cəmiyyət,  komitə,  siyasi  təşkilatlarının,  erməni,  eləcə  də  ermənipərəst  mətbu 
orqanların  rolundan,  Osmanlı  imperiyasının  süqutunda  maraqlı  olan  dövlətlərin 
bölgədəki  çirkin  siyasətindən  geniş  bəhs  etmişdir.  Osmanlı  imperiyasının 
çökdürülməsi  üçün  dəridən-qabıqdan  çıxan  Avropa  dövlətləri  regiondakı  ən  zəif 
həlqədən  –  xisləti  xəyanətlə  yoğrulmuş  ermənilərdən  bacarıqla  istifadə  etmişlər. 
XIX  yüzilliyin  II  yarısında  –  əsrin  sonlarına  doğru  havadarlarının  maddi-mənəvi 
dəstəyi  ilə  qısa  müddət  ərzində  imperiyanın  sadiq  təbəələrindən  «mübariz», 
«döyüşkən»,  «hüquq  və  azadlıqlarını  tələb  edən»  topluma  çevrildilər.  Ermənilər 
çox sayda qəzet buraxmağa, sürətlə təşkilatlanmağa başladılar. Bu dönəmdə ciddi 
sosial-iqtisadi,  hərbi-siyasi  böhran  keçirən  Osmanlı  imperiyasının  hüdudlarında 
düşmən  dövlətlər  ermənilərin  gücündən  yararlanaraq  dağıdıcı  şəbəkə  qururdular. 
Tədqiqatçı bu məsələləri araşdırarkən dövrün tarixi sənədlərindən, xüsusi ilə mətbu 
orqanların materiallarından yetərincə istifadə etmişdir. 
Elmi-tədqiqat  işinin  II  fəslində  Q.Mehdiyev  Qərb  dövlətləri  və  Rusiyanın 
canfəşanlığı  nəticəsində  zəifləmiş  Osmanlı  Türkiyəsinin  Şərq  və  Cənub-Şərq 
ərazilərində erməni dövləti yaratmaq ideyası cəhdlərini o dövrün mətbuatı vasitəsi 
ilə  bütün  cəhətləri  ilə  üzə  çıxarır  və  tutarlı  faktlarla  təqdim  edir.  Birinci  Dünya 
Müharibəsi  dövründə  ermənilərin  Şərqi  Anadoludan  köçürülməsinin  əsl 
səbəblərini,  bu  prosesin  gedişatını,  nəticələrini  tarixi  və  təkzibolunmaz  faktlara 
istinad edərək araşdıran, təhlil edən, dəyərləndirən tədqiqatçı, həm də köçürülməni 
«erməni soyqırımı» kimi təqdim edən, on illər boyu tarixi saxtalaşdırmaqla məşğul 
olan  yalançı  mütəxəssislərin,  o  cümlədən,  ah-nalədən  yorulmaq  bilməyən  erməni 
mətbuatının qondarma arqumentlərinin əsassız olduğunu göstərmişdir. 
Digər  tərəfdən  isə  tədqiqatçı  «yazıq»,  «zavalı»  ermənilərin  əllaməliyinin 
arxasında əslində məkrli, murdar niyyətlərinin durduğunu və onların bütün bu hay-
küylərinin  xəyali  «dənizdən-dənizə»  Böyük  Ermənistan»  dövləti  yaratmaq 
ideyasından qidalandığını əsaslandırmışdır. 
Bütövlükdə  tədqiqatçı  problemi  əhatəli  və  dərindən  araşdırmışdır.  Bununla 
belə, ciddi elmi-tarixi əhəmiyyət kəsb edən dissertasiyada mövzunun yeniliyindən, 

 
150 
eyni  zamanda  genişliyindən  qaynaqlanan  bir  sıra  mülahizələr  var  ki,  onlar  bəzi 
iradlar üçün zəmin yaratmışdır. Onlardan bəziləri üzərində dayanmaq istərdim: 
1.  XIX  əsrin  II  yarısından  etibarən  Cənubi  Qafqazda,  o  cümlədən  Tiflisdə, 
Gəncədə, Bakıda, Şuşada 70-ə yaxın erməni dilində qəzet və jurnal buraxılmışdır. 
Dissertasiya  xüsusi  ilə  erməni  mətbuatının  materialları  əsasında  yazlığından  və 
«erməni  məsələsi»nin  tarixdə  ən  ağır  zərbəsinin  bizə  dəydiyindən  fikrimcə, 
problemin ortaya atıldığı illərdə Azərbaycan ərazisində nəşr olunan erməni mətbu 
orqanlarının  proqramı,  mövzusu  və  istiqaməti  barədə  də  yazılması 
məqsədəmüvafiq  olardı.Tədqiqatçı  «erməni  məsələsi»nin  aktuallaşmasında 
missionerlərin  rolundan  və  fəaliyyətindən  haqlı  olaraq  geniş  bəhs  etmişdir.  Lakin 
bir  sıra  məqamlarda  missionerliyin  mahiyyəti,  məzmunu  ilə  yanlışlıqlara  yol 
verilir. Müəllif yazır ki, 1860-cı ildən sonra missionerlər yəhudi və müsəlmanları 
xristianlaşdırmağın  çox  çətin  olduğunu  görüb  fəaliyyətlərini  ermənilər  üzərinə 
keçirmişdilər  (səh.23).  Əslində,  ermənilər  xristian  idi  və  ənənəvi  dini  mərkəzlər 
tərəfindən  rədd  edilən,  müxtəlif  sektaları  təmsil  edən  missionerlərin  fəaliyyəti 
dövlətin  əsaslarını  dağıtmağa,  müsəlman  əhalini  öz  dinindən  soyutmağa,  onların 
şüuruna və mənəviyyatına hakim olmaqla mənfur ideyalarını yeritməyə çalışırdılar. 
Görkəmli ictimai-siyasi xadim, istedadlı publisist Əhməd bəy Ağaoğlu hələ 1912-
ci ildə yazırdı ki, bizə həyat verəcək Qərbin mədəniyyətidir, Qərbin missionerləri 
deyildir.  Çocuqları  missioner  məktəbinə  vermək  mənsub  olduğu  xalqa  bir 
xəyanətdir  və  cinayətdir  («İqbal»  qəzeti,  1912,  29  avqust,  №  148).  Katoliklər 
tərəfindən  də  qovulan  rahiblər  və  rahibələr  türkçülüyə,  islama  can  və  ruh  verə 
bilməzlər.  Elə  hesab  edirəm  ki,  Ə.Ağaoğlunu  həyəcanlandıran,  narahat  edən 
missionerlik  hərəkatı  Azərbaycan  ərazisində  də  o  dönəmdə  ciddi  problemlər 
yaradırdı  və  müəllif Osmanlı  imperiyasında  missionerlik  hərəkatı  ilə  Azərbaycan 
torpaqlarındakı  missionerlik  fəaliyyətini  əlaqəli  şəkildə  təqdim  və  təhlil  etsəydi, 
daha effektiv qənaətlərə gələ bilərdi. 
2.  «Erməni  məsələsi»  siyasi  dövriyyəyə  buraxılandan  regionun  coğrafi 
xəritəsi  dəfələrlə  dəyişmişdir.  «Erməni  məsələsi»nin  nüvəsi  saxlanılsa  da,  taktiki 
gedişlərə,  tətbiqi  məkanına  uyğun  də  cildi,  forması  dəyişdirilmiş,  yeniləşmişdir. 
Heç  şübhəsiz  ki,  «miasum»  «erməni  məsələsi»nin  həlli  variantlarından  biridir  və 
bu ideyadan da  ən  çox zərərçəkən  Azərbaycandır. Odur ki, «erməni  məsələsi»nin 
yaranması və yayılmasının sonrakı mərhələlərindən bəhs edərkən tədqiqatçının bu 
cəhətə diqqət yetirməsi, fikrimcə, lazım idi. Həm də, bu zaman tarixdə şərəfsiz iz 
qoymuş enozis, anşlüs təcrübəsindən ermənilərin «bəhrələndiyi» vurğulanmalıdır. 
Müəllif  bəzən  eyni  fikri  müxtəlif  formalarda  təkrarlayır.  Məsələn, 
E.Melkonyandan  sitat  gətirilir:  erməni  köçü  olmasaydı,  indi  Ermənistan  dövləti 
çox  böyük  ərazini  əhatə  edərdi  (səh.90),  bir  qədər  sonra  (səh.94)  həmin  fikir 
olduğu  kimi  səsləndirilir.  Yaxud,  səhifə  15-də  «1970-ci  illərdən  başlayan  erməni 
terroruna»  sözləri  ilə  başlayan  cümlə  93-cü  səhifədə  «Ermənilərin  bu  terrorçu 
ənənələrini  ötən  əsrin  70-ci  illərindən  başlayaraq»  sözləri ilə,  155-ci səhifədə  isə 
«1973-cü  ildən  başlayaraq  qanlı  erməni  terroru»  sözləri  ilə  başlayan  cümlələrlə 
əvəz olunur. 
 Tədqiqatçının kiçik diqqətsizliyi bəzən faktların təhrif edilməsi ilə müşayiət 
edilir. «Azərbaycanın SSRİ tərkibində (1920-1991) olduğu illərdə» (səh.12) yazan 

 
151 
müəllif  şübhəsiz  ki,  SSRİ-nin  elan  olunduğu  tarixi  bilir.  Qatil  Andronikin 
məzarının  köçürülmə  tarixini  bir  yerdə  2002-ci  il  (səh.49),  digər  yerdə  2000-ci  il 
(səh.53) göstərir. Köçürülmə zamanı türk daxili qoşunlarının 20 min  əsgər itirdiyi 
(səh.58)  faktı  da  inandırıcı  görünmür,  dəqiqləşdirilməsinə  ehtiyac  var.  «Təhcir» 
Qanununun qəbulu tarixi gah 14 may 1918-ci il (səh.80), gah da 27 may 1915-ci il 
göstərilir  (səh.89,  91).  «Soyqırımı»  tarixinə  münasibət  bildirərkən  də  müəllif 
mülahizələri  təkrarlayır  (səh.89,  99).  Görünür,  tədqiqatçının  peşəsindən  və 
mövzunun  ağırlığındandır  ki,  bəzən  mətnə  elmi  üsluba  xas  olmayan  ritorika, 
emosionallıq hakimlik edir. Bəzən isə yumşaq ifadə ilə desək, müəllifin yazdıqları 
adamı təəccübləndirir. Məsələn, o, Qars qaçqınlarına «Qardaş köməyi»ndən bəhs 
edərkən  yazır:  «Çox  qəribədir  ki, istər  bu  qəzetə  dəvət  olunanlar,  istər  qəzeti  çap 
edən Orucov qardaşları təmənnasız işləmişlər» (səh.129). 
3.  Erməni  terrorçularının  ötən  əsrin  iyirminci  illərində  törətdiyi  cinayətlər 
haqqında  yazanda  (səh.93, 101)  zənnimcə, bu  siyahıya  qatil Torlakyan  tərəfindən 
Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyətinin  daxili  işlər  naziri  Behbudxan  Cavanşirin  də 
qətlə  yetirilməsi  problem  üçün  xarakterik  olduğundan  xatırlanmalı  idi.  Murad 
Çulçunun «Erməni intriqalarının pərdə arxası» adlı əsəri bu qanlı olay, onun şou-
məhkəməsi  «erməni  məsələsi»ni  bütün  incəliklərinədək  dərk  etmək  və  ona  nifrət 
oyatmaq baxımından ibrətamizdir. 
 Hesab  edirəm  ki,  «İttihad  və  Tərəqqi»  partiyasına  müxalif  qüvvələrin 
ermənilərlə həmrəylik məsələsinə dissertasiyada lazım olduğundan qat-qat çox yer 
ayrılmışdır və əslində bunun «erməni məsələsi»nə də heç dəxli yoxdur. Tədqiqatçı 
«erməni məsələsi»nin yaranma tarixini XIX əsrin II yarısından ortaya atıldığını və 
bu gün də onun gündəlikdə olduğunu bildirir, eyni zamanda yazır ki, artıq bir əsrə 
yaxındır  ki,  daim  dünyanın  siyasi  gündəmində  olan  «erməni  məsələsi»  ilə  alver 
olunur»  (səh.99).  Dissertasiyada  adı  çəkilən  və  sitat  gətirilən  bir  çox  mənbə 
«Ədəbiyyat  siyahısı»nda  əksini  tapmamışdır:  «Deyli  teleqraf»  (səh.100),  «Los-
Anceles Eqzamener» (səh.111) və s. 
4.  Q.Mehdiyevin  ötən  əsrin  20-ci  illərində  erməni  qatillər  tərəfindən  qətlə 
yetirilən bir sıra tanınmış türk xadimlərinin adlarını ehtiramla çəkməsi yerinə düşür 
və təqdirəlayiqdir. Yaxşı olardı ki, tədqiqatçı, həm də 1970-ci illərdən daha geniş 
və daha amansız xarakter alan erməni terroru, onun qurbanları və hədəfləri barədə 
ətraflı  bəhs  edəydi.  «Erməni  məsələsi»ni  ortaya  atan  dövlətlər  erməniləri  maddi 
cəhətdən  dəstəkləyərək,  mənəvi  baxımdan  ruhlandıraraq,  şirnikləşdirərək  onların 
güclü  siyasi,  dini,  sosial  xidmət,  terrorçu  təşkilatlarını,  eləcə  də  məktəbli,  tələbə, 
təhsil,  xeyriyyə  cəmiyyətlərini,  KİV  şəbəkəsini,  ideoloji  mədəni  mərkəzlərini 
yaratmışlar.  Çox  sayda  erməni  terror  təşkilatları  dünyanın  müxtəlif  ölkələrində 
yüzlərlə  terror  aktı  həyata  keçirmişdir.  Tədqiqatçı  «erməni  məsələsi»ndən  bəhs 
edərkən, bu ideya ilə «əkiz doğulmuş» erməni terroruna, onun törətdiyi faciələrə də 
toxunmuşdur. Fikrimcə, erməni terror şəbəkəsi, onun fəaliyyəti ilə bağlı materiallar 
daha geniş şəkildə tədqiqata cəlb olunmalı idi. 
Deyilən çoxsaylı irad və mülahizələr Q.Mehdiyevin zəngin fakt və sənədlər 
əsasında  məsuliyyətlə,  səriştəli  mütəxəssis  qələmi  ilə  yazılmış  sanballı 
dissertasiyasının  elmi-nəzəri  və  tarixi-siyasi  əhəmiyyətini  azaltmır,  problemin 
aktuallığına, genişliyinə və tədqiqat sahəsi kimi yeniliyinə dəlalət edir. 

 
152 
Deyilənləri  yekunlaşdıraraq  bu  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  elmi-tədqiqat  işi 
AAK-ın  tələblərinə  bütünlüklə  cavab  verir  və  onun  müəllifi  Qafar  Qələndər  oğlu 
Mehdiyev fəlsəfə doktoru alimlik dərəcəsi almağa tamamilə layiqdir. 
 
 
 
 
 
 
 
          
Rəsmi opponent
: 
Abid Tahirli 
 
 
 
 
 
 
     filologiya elmləri doktoru
 
 
 
 
Bəxtiyar Qibləli oğlu Məmmədovun «Azərbaycan bədii publisistikasının 
inkiĢaf meylləri və sənətkarlıq məsələləri (XX əsrin II yarısında)» 
mövzusunda namizədlik dissertasiyasının avtoreferatı haqqında 
 
R  Ə  Y 
 
Publisistikanın  elmi-nəzəri  problemləri,  onun  mövzusu,  predmeti,  dil-üslub 
sənətkarlıq  məsələləri,  digər  yaradıcılıq  növləri  ilə  fərqli  və  ümumi  cəhətləri 
haqqında  bir  sıra  tədqiqat  əsərləri  yazılmışdır.  Cəmiyyətin  inkişafının  müxtəlif 
mərhələlərində  publisistikanın  yeri  və  rolu,  funksiyası,  daşıdığı  vəzifə  və  ona 
uyğun  forması  da  dəyişdiyindən,  publisistikanın  nəzəri  problemləri  ilə  bağlı  irəli 
sürülən  mülahizə  və  mühakimələrin  yeniləşməsi,  zənginləşməsi  də  tamamilə 
təbiidir.  Bu  mənada  Azərbaycan  öz  müstəqilliyini  bərpa  etdikdən  –  1991-ci  ildən 
sonra  milli-mənəvi  sərvətin,  o  cümlədən  jurnalistika  sahəsinin,  xüsusilə 
publisistikanın yeni, müasir tələblər baxımından təhlil süzgəcindən keçirilməsinə, 
dəyərləndirilməsinə  ehtiyac  yarandı.  Sovet  rejim  və  ideologiyası  yaradıcılıq 
sferasına  da  ciddi  nəzarət  etdiyindən,  ədəbi-mədəni  irsə  də  partiyalı  və  sinfi 
münasibət  bəslənildiyindən  bir  çox  tarixi  hadisələr  təhrif  olunur,  qərəzli 
münasibətə tuş gəlir və ciddi saxtakarlıqlara yol verilirdi. Bununla yanaşı, həmin 
dövrdə  ayrı-ayrı  ədiblər,  sənət  adamları,  tədqiqatçılar  bu  gün  də  aktuallığını, 
əhəmiyyətini  itirməyən  qiymətli  əsərlər  qələmə  almışlar.  Həmin  irsin  doğru-
düzgün tədqiqini, obyektiv dəyərləndirilməsini bir tərəfdən əsərə, onun müəllifinin 
əməyinə  verilən  qiymət,  digər  tərəfdən  dövrün  ədəbi-mədəni  mühitinin  tam 
mənzərəsini yaratmağa xidmət hesab etmək olar. 
Bu  nöqteyi-nəzərdən  istedadlı  tədqiqatçı  Bəxtiyar  Məmmədovun 
«Azərbaycan bədii publisistikasının inkişaf meylləri və sənətkarlıq məsələləri (XX 
əsrin  II  yarısında)»  mövzusundakı  namizədlik  dissertasiyası  təqdirəlayiq 
tədqiqatlar  və  xüsusi  əhəmiyyət  kəsb  edir.  B.Məmmədov  Azərbaycan 
publisistikasının  50  ildən  də  çox  bir  dövrünün  bütün  problemlərini  çox  diqqətlə, 
ədalətli, obyektiv, ciddi şəkildə araşdırmış, tutarlı və sanballı elmi-nəzəri nəticələr 
əldə  etmişdir.  Müəllif  müraciət  etdiyi  dövrün  materiallarını  məharətlə  seçmişdir. 
Məhz həmin nümunələr publisistikanın XX əsrin II yarısından əsrin sonuna qədər 
olan inkişaf yolunu tam səciyyələndirməyə imkan vermişdir. 

 
153 
Əsası «Səfərnamə» əsəri ilə İsmayıl bəy Qutqaşınlı tərəfindən qoyulan 150 
yaşlı  Azərbaycan  publisistikası,  əslində  ədəbi-mədəni,  ictimai-siyasi,  fəlsəfi  fikir 
tariximizin  salnaməsidir.  Lakin  təəssüf  ki,  bir-iki  təşəbbüsü,  xüsusi  ilə  Famil 
Mehdinin  dəyərli  araşdırmasını  nəzərə  almasaq,  bütövlükdə  Azərbaycan 
publisistikası,  o  cümlədən  bədii  publisistikası  bu  günədək  kifayət  qədər 
araşdırılmamışdır. B.Məmmədovun tədqiqatı, həm də ona görə diqqət çəkir ki, bu 
dissertasiya  XX  əsrin  ikinci  yarısı  Azərbaycan  bədii  publisistika  nümunələrini 
ayrıca tədqiq etməyə ilk, həm də uğurlu cəhddir. 
Dissertant Elçin, Anar, Əkrəm Əylisli kimi görkəmli sənətkarların əsərlərinə 
istinad edərək bir janr kimi bədii publisistikanın bütün məziyyətlərini üzə çıxarmış, 
nümunələri  mövzu,  süjet,  müəllif  obrazı,  konflikt,  dil-üslub,  sənətkarlıq 
xüsusiyyətləri baxımından  əhatəli təhlil etmişdir. Tədqiqatçı toxunduğu problemə 
müxtəlif  rakurslardan  nəzər  salır,  kiçik  detalları  belə  diqqətdə  saxlayır.  O, 
predmetə  nüfuz  edir,  faktları  ümumiləşdirməyi,  dəyərləndirməyi  bacarır,  maraqlı 
mülahizə və mühakimələr irəli sürür, dolğun nəticələr əldə edir. 
Avtoreferat  ona  verilən  tələblərə  uyğun  tərtib  edilmişdir  və  dissertasiyanın 
məzmunu,  məqsəd  və  vəzifələri,  mövzunun  aktuallığı,  əhəmiyyəti  barədə  tam 
təsəvvür yaradır. 
Deyilənlərdən 
bu 
qənaətə 
gəlmək 
olar  ki,  «Azərbaycan  bədii 
publisistikasının inkişaf meylləri və sənətkarlıq məsələsi (XX əsrin II yarısında)» 
mövzusunda  namizədlik  dissertasiyası  səriştə  ilə  işlənmiş  bitkin  elmi  əsərdir  və 
AAK-ın  bütün  tələblərinə  cavab  verir.  Dissertasiyanın  müəllifi  Bəxtiyar 
Məmmədov filologiya elmləri namizədi elmi dərəcəsi almağa tam layiqdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
       04.04.07 
 
Ülviyyə Nəriman qızı Hüseynovanın «Əhmədbəy  
Ağaoğlunun ədəbi-tənqidi görüĢləri» mövzusunda  
namizədlik dissertasiyası haqqında 
 
R  Ə  Y 
 
Avtoreferatın  birinci  abzasında  tədqiqatçı  qeyd  edir  ki,  «onların  (XX  əsrin 
əvvəllərində  formalaşan  ədəbi  tənqidin  mütərəqqi  təfəkkürlü  nümayəndələri 
nəzərdə  tutulur  –  T.A.)  ədəbi-tənqidi  irsini  araşdırmaq,  sistemli  tədqiq  hədəfinə 
çevirmək  müasir  Azərbaycan  ədəbiyyatşünaslığının  elmi  maraq  dairəsinə 
yaxındır». Müəllifin mülahizəsi və mövqeyi ilə razılaşır və dərhal da əlavə edirik 
ki, mövzunu «dairənin yaxınlığından» mərkəzinə gətirmək lazımdır və bunun üçün 
çox ciddi əsaslar var. On illər boyu – sovet dövründə milli-mənəvi – mədəni irsə də 
sinfi və partiyalı münasibət bəslənildiyindən, yazılmışlar, yazılanlar – bütün sərvət 
sovet  rejim  və  ideologiyasının  tələblərinə  uyğunlaşdırıldığından,  senzuranın 
amansız  süzgəcindən  keçirildiyindən  saxtalaşdırılır,  təhrif  olunur,  qərəzə  tuş 
gəlirdi.  Odur  ki,  çox  vaxt  mütərəqqi  mürtəce,  yaxşı  pis  kimi  təqdim  və  təbliğ 
edilirdi.  Bu  gün  –  Azərbaycan  öz  müstəqilliyini  bərpa  etdikdən  sonra  ədəbi-
mədəni,  ictimai-siyasi  həyatın  bir  sıra  nəzəri  problemlərinə  yenidən  müraciət 

 
154 
olunması, təhlil edilməsi və dəyərləndirilməsi təbii olduğu qədər də maraqlı, aktual 
və  əhəmiyyətlidir.  Bu  mənada  Azərbaycanın,  ümumiyyətlə,  Şərq  –  islam 
dünyasının  parlaq  simalarından  sayılan  Əhmədbəy  Ağaoğlunun  həyat  və 
yaradıcılığına,  zəngin  və  çoxşaxəli  irsinə,  xüsusilə  ədəbi-tənqidi  görüşlərinə 
müraciət  etmək,  onu  araşdırmaq,  təhlil  süzgəcindən  keçirmək,  dəyərləndirmək 
təqdirəlayiqdir.  Diqqətçəkəndir  ki, tədqiqatçı  Ü.Hüseynova  «çoxşaxəli  yaradıcılıq 
yolu  keçən  və  ziddiyyətli  tale  yaşayan»  Əhmədbəy  Ağaoğlunun  irsinin  mövzu 
baxımından  təsnifatını  uğurla  aparmış,  toxunduğu  problemi  diqqətlə,  ədalətli, 
obyektiv,  ardıcıl,  prinsipial  şəkildə,  bir  sözlə  desək,  professionallıqla  araşdırmış, 
ciddi, sanballı, elmi-nəzəri qənaətlər əldə etmişdir. Müəllif avtoreferatda tədqiqata 
cəlb  etdiyi,  mövzunun  aktuallığını  tutarlı  faktlarla,  maraqlı  mülahizə  və 
mühakimələrlə  əsaslandırmağa  nail  olmuş,  Əhmədbəy  Ağaoğlu  irsinə  bu  gün  də 
müraciət etməyin mühüm və faydalı olduğuna diqqəti yönəldə bilmişdir. 
Avtoreferatda  tədqiqatın  məqsəd  və  vəzifələri  yığcam,  eyni  zamanda  aydın 
şəkildə əksini tapmışdır. 
Bu  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  tədqiqat  işində  qarşıya  qoyulan  vəzifələrin 
müəyyənləşdirilməsi  və  ardıcıllıqla  göstərilməsi  Ülviyyə  Hüseynovaya  problemə 
müxtəlif rakurslardan nəzər salmağa, ilk baxışda diqqəti çəkməyən xırda detalları 
belə  öyrənməyə,  təhlil  etməyə,  bütövlükdə  mövzunu  müasir  tələblər  baxımından 
işləməyə imkan vermişdir. 
Tədqiqatçı  Ü.Hüseynovanın  araşdırmasında  bir  cəhəti  də  vurğulamaq 
lazımdır.  O,  Əhmədbəy  Ağaoğlu  haqqında  yazılan  əsərlərə  münasibətdə 
prinsipiallıq  və  cəsarət  nümayiş  etdirir,  öz  mövqeyini  çəkinmədən  bildirir  və 
fikirlərini  əsaslandırmağa  çalışır.  Bu  isə  problemlə  bağlı  yeni  və  qəti  rəyin 
formalaşmasına, tədqiqatın elmi çəkisini və dəyərini artırmağa xidmət edir. Yaxşı 
ki,  tədqiqatçı  Əhmədbəy  Ağaoğlunun  ədəbi-tənqidi  görüşlərini  işləyərkən,  onun 
«Həyat», «İrşad», «Tərəqqi», «Kaspi» kimi mətbu orqanlarındakı məqalələrindən, 
elmi-nəzəri mülahizələrindən, monoqrafiya və xatirələrindən bəhs edərkən «müasir 
elmi-nəzəri  prinsipləri  və  ictimai-mədəni  ehtiyacları»,  qısaca  desək,  «müasir 
meyarları» əsas götürmüşdür, rəhbər tutmuşdur. 
Avtoreferatda  işin  əsas  məzmunu  kifayət  qədər  əhatə  edilmişdir. 
«Əhmədbəy  Ağaoğlunun  yaradıcılığında  ideya-estetik  prinsiplər»  adlanan  birinci 
fəsil  və  onun  üç bölümü,  «Klassik  ədəbiyyat  problemləri  Əhmədbəy  Ağaoğlunun 
tənqidində» adlı ikinci fəsil və onun dörd bölümü, «Çağdaş ədəbi prosesin inkişaf 
problemləri»  adlanan  üçüncü  fəsil  və  onun  iki  bölümü  dissertasiyanın  məzmunu 
haqqında əhatəli, dolğun rəy yaradır. 
Avtoreferat  ona  verilən  tələblərə  uyğun  tərtib  edilmişdir,  məzmunu, 
quruluşu qənaətbəxşdir. 
Deyilənləri  yekunlaşdıraraq  bu  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  «Əhmədbəy 
Ağaoğlunun ədəbi-tənqidi görüşləri» mövzusunda namizədlik dissertasiyası səriştə 
ilə işlənmiş elmi əsərdir və Ali Attestasiya Komissiyasının tələblərinə cavab verir. 
Dissertasiyanın  müəllifi  Ülviyyə  Nəriman  qızı  Hüseynova  filologiya  elmləri 
namizədi elmi dərəcəsi almağa tam layiqdir.